«Ένας άλλος νους» του Πίτερ Γκόντφρι-Σμιθ (κριτική) − Αναζητώντας τις απαρχές της συνείδησης

Στα μέσα του 18ου αιώνα, μια εποχή κατά την οποία η ανθρώπινη υπεροχή έναντι των υπολοίπων μορφών ζωής συνοψίζεται στην διανοητική ισχύ του Homo sapiens, ένας σκωτσέζος φιλόσοφος, ο David Hume, θεωρεί γελοίο να αρνείται κανείς ότι τα ζώα είναι προικισμένα με λόγο και σκέψη όπως οι άνθρωποι. Ένα πλήθος συμπεριφορών τους αποτελεί γι’ αυτόν ένδειξη της νοημοσύνης τους. Ο τρόπος που σχεδιάζουν τις ενέργειες εκείνες που διασφαλίζουν την αυτοσυντήρηση τους, οι επιλογές τους με κριτήριο την αναζήτηση της ευχαρίστησης και την αποφυγή του πόνου, η σύγκριση των δράσεών τους με τον τρόπο που οι άνθρωποι χειρίζονται παρόμοιες καταστάσεις, οδηγούν στο συμπέρασμα ότι υπάρχει κάποια «εσωτερική» αιτία που κάνει τα ζώα να συμπεριφέρονται με τρόπο που μαρτυρά ευφυΐα.

Συγκρίνοντας τη συμπεριφορά των ζώων με την ανθρώπινη συμπεριφορά μπορούμε να υποθέσουμε, κατ’ αναλογία, ότι η αιτία που προκαλεί παρόμοιες συμπεριφορές σε ανθρώπους και ζώα είναι ίδια. Η αιτία αυτή, σύμφωνα με τον Hume, είναι η νόηση, που καθοδηγείται από την αντιληπτική εμπειρία, τη μνήμη και τη συνήθεια και κάνει ανθρώπους και ζώα να δρουν με παρόμοιο τρόπο. Αυτό το «αναλογικό» επιχείρημα του Hume για τη νόηση των ζώων, αποτελεί μέχρι σήμερα την πιο δημοφιλή, αν και όχι μοναδική, απάντηση στο ερώτημα, «πώς μπορούμε να γνωρίζουμε ότι τα άλλα ζώα σκέφτονται, έχουν συναισθήματα, νοημοσύνη ή και συνείδηση»; Ο προβληματισμός αυτός, για το πώς μπορούμε να γνωρίζουμε αν οι άλλες οντότητες που συμπεριφέρονται με ορισμένο τρόπο διαθέτουν νου, αν σκέφτονται, τι σκέφτονται ή πώς αισθάνονται, είναι γνωστός στη φιλοσοφική βιβλιογραφία ως το «Πρόβλημα των Άλλων Νόων», (Problem of Other Minds, ή απλώς Other Minds στα αγγλικά). Η σκεπτικιστική αυτή προσέγγιση απέναντι στους άλλους νόες, όχι μόνο σε εκείνους των ζώων αλλά και στων ανθρώπων, αποτελεί ένα από τα δυσεπίλυτα επιστημολογικά προβλήματα ή κατ’ άλλους, ένα από τα πιο σημαντικά εννοιολογικά προβλήματα σχετικά με τη νόηση, τη νοημοσύνη και τη συνείδηση.

Other Minds - The Octopus, the Sea, and the Deep Origins of Consciousness, είναι ο πρωτότυπος τίτλος του βιβλίου Ένας άλλος νους - το χταπόδι, η θάλασσα και η βαθύτερη προέλευση της συνείδησης, του Peter Godfrey-Smith που κυκλοφόρησε πρόσφατα στα ελληνικά από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης (σειρά Vulgata), σε μετάφραση του Χρήστου Γεμελιάρη, η φιλοσοφική παιδεία του οποίου συμβάλει στην ακριβή απόδοση σύνθετων και ειδικών εννοιών.

Δηλώνοντας εκ των προτέρων τη διαφορετικότητα («Ένας άλλος νους»), ο συγγραφέας, Peter Godfrey-Smith, μας φέρνει αντιμέτωπους με το παραπάνω επιστημολογικό ερώτημα, αλλά παράλληλα μας υπόσχεται αυτό που στοχεύει να δείξει. Φιλόσοφος της επιστήμης και καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Σίδνεϋ, ο ίδιος, αξιοποιεί το πάθος του για τη θάλασσα και τις καταδύσεις, ως ένα μέσο για να πραγματοποιήσει με επιτυχία ένα τριπλό σκοπό: Πρώτον, να μας εισάγει στη φιλοσοφία του νου και ειδικότερα στη σχέση της νόησης, της νοημοσύνης και της συνείδησης των ανθρώπων και των άλλων ζώων, με την υλική τους βάση, τον εγκέφαλο και το κεντρικό νευρικό σύστημα, μέσα από το πρίσμα της εξελικτικής βιολογίας, καταφέρνοντας ισορροπημένα να αντλεί τεκμήρια τόσο από το πεδίο της φιλοσοφίας όσο και από το πεδίο της επιστήμης.

Τρίτον, να μας μιλήσει για τη ζωή και τον θάνατο μέσα στην απεραντότητα των ωκεανών

Δεύτερον, να μας συστήσει έναν συναρπαστικό και ταυτόχρονα αλλόκοτο ευφυή οργανισμό, το χταπόδι, και μαζί του μια ολόκληρη ομοταξία ζώων, τα κεφαλόποδα, τα οποία ως μακρινοί συγγενείς μας, ακολουθώντας μια ξεχωριστή γενεαλογική γραμμή εξέλιξης, αποκαλύπτουν μια διαφορετική πτυχή της ιστορίας των ζώων. Τρίτον, να μας μιλήσει για τη ζωή και τον θάνατο μέσα στην απεραντότητα των ωκεανών, που, παρ’ ότι αποτελούν την γενεσιουργό αρχή όλων μας, σήμερα απειλούνται από τις καταστροφικές συνέπειες των ανθρώπινων πράξεων.

Κοιτώντας προς τα κάτω

Ο Godfrey-Smith ξεκινάει το αφηγηματικό του ταξίδι τοποθετώντας μας στην κορυφή του δαρβινικού δέντρου της ζωής και καλώντας μας να κοιτάξουμε προς τα κάτω στις εξελικτικές διακλαδώσεις του δέντρου για να κατανοήσουμε το πώς ξεκίνησαν όλα. Κάπου, εξακόσια εκατομμύρια χρόνια πριν, θα συναντήσουμε μια διακλάδωση, στην οποία ένας πρόγονος ανθρώπων και χταποδιών αποτέλεσε την αφετηρία για δύο διαφορετικές εξελικτικές πορείες. Εκείνη των σπονδυλωτών ζώων, στα οποία ανήκουν και οι άνθρωποι, και εκείνη των ασπόνδυλων, στα οποία περιλαμβάνονται σκουλήκια, έντομα μαλάκια, καθώς και το χταπόδι και τα κεφαλόποδα γενικότερα. Σε αυτές τις πορείες εξέλιξης που μοιάζουν εντελώς διαφορετικές, εμφανίζονται κοινά νοητικά χαρακτηριστικά όπως η μνήμη, η μάθηση και η τροποποίηση της συμπεριφοράς, η νοημοσύνη και η επίλυση προβλημάτων, η επικοινωνία και οι συμβιωτικές σχέσεις.

Ως ζώα με κεντρικό νευρικό σύστημα τα χταπόδια συμπεριφέρονται με τρόπους που με την πρώτη ματιά μπορούμε να ερμηνεύσουμε μέσα από το «ανθρωποκεντρικό» πρίσμα μας.

Ως ζώα με κεντρικό νευρικό σύστημα, τα χταπόδια συμπεριφέρονται με τρόπους που με την πρώτη ματιά μπορούμε να ερμηνεύσουμε μέσα από το «ανθρωποκεντρικό» πρίσμα μας. Διακρίνουμε σε αυτά ευφυΐα, πανουργία, συμπάθεια, εχθρότητα ή αδιαφορία. Τα χταπόδια τσακώνονται, υπερασπίζονται τα «δικαιώματά τους», είναι εκλεκτικά στην τροφή, δραπετεύουν, ξεβιδώνουν βάζα, σβήνουν τα φώτα, αλληλεπιδρούν με τους ανθρώπους, θυμούνται πρόσωπα και μερικές φορές γίνονται πειραχτήρια. Όλα αυτά φυσικά αποτελούν εκφάνσεις του τρόπου με τον οποίο το ανθρώπινο γνωσιακό σύστημα ερμηνεύει τις συμπεριφορές των χταποδιών, ή πιο σωστά τις αντιδράσεις τους σε αλληλουχίες ερεθισμάτων του περιβάλλοντός τους. Η ερμηνεία των συμπεριφορών ωστόσο, δεν αποτελεί ασφαλή μέθοδο εξακρίβωσης και απόδοσης νοητικών χαρακτηριστικών σε άλλους οργανισμούς. Κάθε τέτοια εξηγητική προσπάθεια οροθετείται από το γνωσιακό σύμπαν του παρατηρητή. Ο Godfrey-Smith φυσικά γνωρίζει ότι η συμπεριφορά, όπως η κορυφή του παγόβουνου, αποτελεί το μόνο άμεσα παρατηρήσιμο στοιχείο για τη μελέτης της νόησης, και προσκαλεί τον αναγνώστη να «βουτήξει» μαζί του στα βαθιά και σκοτεινά νερά της συνείδησης.

Τι είναι συνείδηση;

Η διερεύνηση της συνείδησης αποτελεί ένα από τα πιο αντιμαχόμενα πεδία μελέτης στη φιλοσοφία και στις νευροεπιστήμες. Ένα πλήθος θεωριών, από ακραίες δυϊστικές, έως συμβιβαστικές, μετριοπαθείς υλιστικές αλλά και εξαλειπτικές, προτείνονται ως απαντήσεις σε ένα και μόνο ερώτημα: «τι είναι συνείδηση»; Μια κοινώς αποδεκτή αφετηριακή παραδοχή θα μπορούσε να είναι ότι η «συνείδηση» ταυτίζεται με ό,τι καλούμε υποκειμενική εμπειρία. Με μοναδικό κριτήριο τις ανθρώπινες εμπειρίες, το πώς δηλαδή, εμείς οι άνθρωποι βιώνουμε τις υποκειμενικές εμπειρίες μας, θεωρούμε ότι υπάρχουν ορισμένα ποιοτικά χαρακτηριστικά, τα οποία είτε επαναλαμβάνονται σε παρόμοιες εμπειρίες είτε είναι διακριτά από την μια εμπειρία στην άλλη. Για παράδειγμα, η μυρωδιά του καφέ διαφέρει από την ερυθρότητα του κόκκινου χρώματος ή τον ήχο μιας κιθάρας.

Συνεπώς, η συνείδηση, αν δεχτούμε ότι υπάρχει κάτι τέτοιο, θα πρέπει να είναι αυτή η υποκειμενική εμπειρία, μέσω της οποίας ένας νοήμων οργανισμός βιώνει τον εξωτερικό προς αυτόν κόσμο.

Τέτοιες διαφορετικές υποκειμενικές ποιότητες εμπειρίας, καθιστούν τα πράγματα ή τις καταστάσεις του κόσμου αντιληπτά από εμάς. Συνεπώς, η συνείδηση, αν δεχτούμε ότι υπάρχει κάτι τέτοιο, θα πρέπει να είναι αυτή η υποκειμενική εμπειρία, μέσω της οποίας ένας νοήμων οργανισμός βιώνει τον εξωτερικό προς αυτόν κόσμο. Οι φιλόσοφοι, που δέχονται την έννοια της συνείδησης, φαίνεται να συμφωνούν ότι οι υποκειμενικές εμπειρίες διαφορετικών νοημόνων οργανισμών με συνείδηση πρέπει να είναι μεταξύ τους διαφορετικές. Μοιάζει εύλογο ότι διαφορετική υποκειμενική εμπειρία του βυθού πρέπει να έχει ένας άνθρωπος και διαφορετική ένα χταπόδι.

Πώς είναι να είσαι νυχτερίδα (ή χταπόδι);

Ο φιλόσοφος Thomas Nagel, θέτοντας το ερώτημα «πώς είναι να είσαι νυχτερίδα;» υποστήριξε ότι ένας νοήμων οργανισμός έχει συνείδηση όταν έχει αυτήν την ιδιαίτερη αίσθηση του «πώς είναι να είσαι» αυτός ο συγκεκριμένος οργανισμός, μια αίσθηση που εξαρτάται από τον τρόπο που οι υποκειμενικές εμπειρίες βιώνονται από τον εκάστοτε νοήμονα οργανισμό. Πώς είναι να είναι κανείς νυχτερίδα, σκύλος, χταπόδι ή άνθρωπος; Σύμφωνα με τον Nagel, το να επιχειρεί να μελετήσει κανείς τις νοητικές καταστάσεις ενός οργανισμού αποκλειστικά και μόνο στη νευρωνική τους βάση ή να επιχειρεί να τις ερμηνεύσει εξετάζοντας την συμπεριφορά του συγκεκριμένου οργανισμού, αποτελεί ένα συνηθισμένο σφάλμα τόσο των φιλοσόφων του νου όσο και των επιστημόνων της νόησης. Η συγκεκριμένη μελέτη καθίσταται αδύνατη, διότι απουσιάζει «η ίδια η νοητική κατάσταση» ή «η ίδια η συνείδηση», δηλαδή το βίωμα της υποκειμενικής εμπειρίας του συγκεκριμένου οργανισμού, το οποίο είναι ιδιωτικό και απροσπέλαστο και συνεπώς δεν μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο μελέτης.

Πώς βιώνει την εμπειρία του βυθού αυτή η αλλόκοτη, ασπόνδυλη οντότητα με τους 500 εκατομμύρια κατανεμημένους στα πλοκάμια της νευρώνες, αποκομμένους, σε πολλές περιπτώσεις από τον ίδιο τον εγκέφαλό της;

Πώς είναι λοιπόν να είσαι χταπόδι; Πώς βιώνει την εμπειρία του βυθού αυτή η αλλόκοτη, ασπόνδυλη οντότητα με τους 500 εκατομμύρια κατανεμημένους στα πλοκάμια της νευρώνες, αποκομμένους, σε πολλές περιπτώσεις από τον ίδιο τον εγκέφαλό της; Ο Godfrey-Smith ξέρει ότι δεν υπάρχει καμία αντιστοιχία ανάμεσα στους εγκεφάλους ανθρώπων και χταποδιών. Γνωρίζει, επίσης, ότι ακόμα κι αν υπήρχε, η σύγκριση ή μελέτη της υποκειμενικής εμπειρίας των χταποδιών θα ήταν αδύνατη. Ο Godfrey-Smith δεν επιχειρεί να λύσει αυτό το μυστήριο, ούτε καν επιχειρεί να αναμετρηθεί με το λεγόμενο «δύσκολο» πρόβλημα της συνείδησης, το οποίο αναζητά απαντήσεις στο πώς μπορεί μια αμιγώς υλική οντότητα όπως ο εγκέφαλος και τα νευρικά κύτταρα με τις συνάψεις τους, να δημιουργεί υποκειμενικές νοητικές εμπειρίες με άρρητα ποιοτικά χαρακτηριστικά. Η συνεισφορά του Godfrey-Smith στο πρόβλημα της συνείδησης έγκειται στην προσπάθειά του να περιγράψει και να εξηγήσει, με εξελικτικούς όρους, τον τρόπο μετασχηματισμού της εμπειρίας. Το πώς, δηλαδή, στην πορεία των αιώνων, η αισθητηριακή αντίληψη, μετασχηματίζεται πιθανώς σε συναίσθημα, στη συνέχεια σε υποκειμενική εμπειρία και τέλος σε συνείδηση, καθώς ο ίδιος θεωρεί ότι η συνειδητή εμπειρία αποτελεί μόνο μια περιορισμένη εκδοχή της υποκειμενικής εμπειρίας.

Κατάδυση στον κόσμο της νόησης και της συνείδησης

Ακολουθώντας αυτήν την περιπετειώδη κατάδυση στον κόσμο της νόησης και της συνείδησης των ζώων, ήταν αναμενόμενο ότι, αργά ή γρήγορα, θα βρισκόμασταν αντιμέτωποι με το πρόβλημα της γλωσσικής ικανότητας. Οι καθιερωμένες θέσεις των γνωσιακών επιστημών αποδίδουν στη γλώσσα τον κυρίαρχο ρόλο για τη διαμόρφωση της σκέψης και της «ανώτερης» νόησης. Ο άνθρωπος σε αυτή τη συνθήκη, κατέχει την κορυφή στην πυραμίδα της νόησης. Ο φιλόσοφος Daniel Dennett, που φαίνεται να αποτελεί επιδραστικό παράγοντα στη σκέψη του Godfrey-Smith, παρομοιάζει τον ανθρώπινο τρόπο σκέψης με «τζοϋσιανή μηχανή» που παράγει μια εσωτερική ομιλία, ίσως όχι τόσο βασανιστική όσο οι εσωτερικοί μονόλογοι του James Joyce, σε κάθε περίπτωση όμως, καθοριστική για τη συγκροτημένη νοητική επεξεργασία και την εξέλιξη της σύνθετης σκέψης.

Η αναγνώριση του ανθρώπου ως του μοναδικού έλλογου όντος διαποτίζει, από την εποχή του Αριστοτέλη, όλη τη δυτική παράδοση

Η αναγνώριση του ανθρώπου ως του μοναδικού έλλογου όντος διαποτίζει, από την εποχή του Αριστοτέλη, όλη τη δυτική παράδοση δίνοντας εξέχουσα θέση στη γλωσσική και λογική ικανότητα του είδους μας. Η διάκριση αυτή επικυρώνεται αργότερα με την καρτεσιανή θεώρηση του ανθρώπου ως του μόνου είδους που διαθέτει «νοούσα ουσία», υποβιβάζοντας τα υπόλοιπα ζώα σε μηχανές, ή αυτόματα της φύσης, που αντιδρούν αντανακλαστικά σε ερεθίσματα, χωρίς να σκέφτονται, να έχουν αισθητηριακές εμπειρίες, συναισθήματα, χωρίς να νοηματοδοτούν τον κόσμο τους και χωρίς, εν τέλει, να διαθέτουν «ανώτερης» τάξης νοητικές λειτουργίες.

O Godfrey-Smith φαίνεται να αναρωτιέται για το πρακτικό όφελος μιας τέτοιας διάκρισης. Το πλήθος των ανεξάρτητων από τη γλώσσα νοητικών ικανοτήτων των ζώων, η «σοφία» της βραχύβιας σουπιάς, ή η «δολιότητα» και η στρατηγική ικανότητα των χταποδιών δείχνουν ότι «άλλοι νόες» και η γνωσιακή ικανότητα των ζώων εν γένει δεν είναι απαραίτητο να δεσμεύονται από τη γλώσσα, όπως δεσμεύεται η ανθρωποκεντική προσπάθεια ερμηνείας της συμπεριφοράς τους. Η ύπαρξη των άλλων, εκτός των ανθρώπινων, νόων, δεν βεβαιώνεται από το αναλογικό επιχείρημα του Hume, ούτε με την επίκληση της καλύτερης εξήγησης ή από τις εννοιολογικές προσεγγίσεις των αναλυτικών φιλοσόφων. Το επιχείρημα που βεβαιώνει όχι μόνο την ύπαρξη, αλλά και την κατανόηση της θαυμαστής διαφοράς των άλλων νόων είναι, σύμφωνα με τον Godfrey-Smith η ίδια η εξέλιξη.

Όπως τονίζει εμφατικά ο συγγραφέας, «ο νους αναπτύχθηκε στη θάλασσα»

Όπως τονίζει εμφατικά ο συγγραφέας, «ο νους αναπτύχθηκε στη θάλασσα» και η εξέλιξή των πρώτων νευρικών συστημάτων, οι ικανότητες αίσθησης και συμπεριφοράς, καθώς και οι ικανότητες επίλυσης προβλημάτων σε πολύπλοκα περιβάλλοντα, προηγούνται της εξαρτημένης από τη γλώσσα ανθρώπινης σκέψης. Οι ανθρώπινοι νόες αποτελούν συνέχεια αυτής της μακράς εξελικτικής αλυσίδας και η γλωσσική ικανότητα μας έχει το προνόμιο της αφήγησης αυτής της εξαιρετικής ιστορίας, που ξεκίνησε πριν από εκατομμύρια χρόνια. Μιας ιστορίας, στην οποία τα χταπόδια και οι αλλόκοτοι οργανισμοί των ωκεανών είναι οι συναρπαστικοί πρωταγωνιστές.

* Ο ΑΛΚΗΣ ΓΟΥΝΑΡΗΣ είναι μεταδιδακτορικός ερευνητής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και ειδικεύεται στη φιλοσοφία της νόησης και της τεχνητής νοημοσύνης. Μεταξύ των άλλων διδάσκει στο Διιδρυματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Ζώα: Ηθική, Δίκαιο, Ευζωία» την διδακτική ενότητα «Νόηση και Συνείδηση των Ζώων». Περισσότερα για τον Άλκη Γούναρη εδώ: http://www.alkisgounaris.gr

Δυο λόγια για τον συγγραφέα

Ο Peter Godfrey-Smith (1965) είναι αυστραλός φιλόσοφος της επιστήμης και συγγραφέας, τακτικός καθηγητής Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο του Σίδνεϋ. Έχει διδάξει επίσης στα αμερικανικά πανεπιστήμια Χάρβαρντ και Στάνφορντ, καθώς και στο Εθνικό Πανεπιστήμιο της Αυστραλίας.

Σφοδρός επικριτής του ευφυούς σχεδιασμού, εξελέγη το 2022 μέλος της Αμερικανικής Φιλοσοφικής Εταιρείας. Άλλα βιβλία του: Theory and reality: Αn introduction to the philosophy of science (α’ έκδ. 2003), Darwinian populations and natural selection (2009, Βραβείο Lakatos 2010), Metazoa: Animal life and the birth of the mind (2020).