alt

Σειρά σημειώσεων και προβληματισμού πάνω σε επίκαιρα θέματα φιλοσοφικού διαλόγου στις μέρες του κατ' οίκον περιορισμού, συνδεδεμένες με κλασικές ή και νεότερες βιβλιογραφικές αναφορές, για την πληρέστερη θεώρηση κάθε ζητήματος.

Του Άλκη Γούναρη

Τι έκαναν οι φιλόσοφοι στην καραντίνα; Μπορεί να μη βρέθηκαν στην πρώτη γραμμή του πυρός για την καταπολέμηση της πανδημίας, όμως προσέφεραν θεραπεία με αντίδοτα ιδεών, καθώς η κρίση συνέβαλε στον ανορθολογισμό και ανέδειξε παλαιότερα και νέα προβλήματα θέτοντας σε δοκιμασία το ηθικό, πολιτικό και οικονομικό μας σύστημα. Σε αυτήν τη σειρά σημειώσεων, κατέγραψα ορισμένα επίκαιρα σημεία που αποτέλεσαν αντικείμενο φιλοσοφικού διαλόγου στις μέρες του κατ’ οίκον περιορισμού, συνδέοντάς τα με κλασικές ή και νεότερες βιβλιογραφικές αναφορές βάσης, αν θέλει κάποιος να αποκτήσει μια πληρέστερη θεωρητική αντίληψη κάθε θέματος.

Keywords 
ψευδολογία / θεωρίες συνωμοσίας / κριτική σκέψη

Ένας ιός κατασκευασμένος στα εργαστήρια των Ιλλουμινάτι που μεταλλάχθηκε από τις κεραίες κινητής τηλεφωνίας πέμπτης γενιάς μπορεί να εξουδετερωθεί, όπως θα έλεγε και ο κωμικός Ρίκι Ζερβέ, μόνο αν αφαιρέσεις από τα μπουκάλια της χλωρίνης την ειδοποίηση «Προσοχή: Μην το πιείτε». Οι θεωρίες συνωμοσίας, ο ανορθολογισμός αλλά και η κυκλοφορία ψευδών ειδήσεων από ΜΜΕ και ανεύθυνες κυβερνήσεις, συνέθεσαν μια κωμικοτραγική εκδοχή του σκηνικού κατά τη διάρκεια της πανδημίας, με οδυνηρά, σε ορισμένες περιπτώσεις, αποτελέσματα. 

Οι φιλόσοφοι της επιστήμης, που προειδοποιούσαν για τον κίνδυνο βεβιασμένων γενικεύσεων και συμπερασμάτων βασισμένων σε επαγωγικά σφάλματα και άλλα «τεχνικά» ζητήματα, έμειναν μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας και τα επιχειρήματά τους ίσως φανούν χρήσιμα μόνο σε ακαδημαϊκά συνέδρια.

Από τη μια πλευρά, ο ήπιος επιστημονικός λόγος, οι φωνές της λογικής και της υπευθυνότητας. Από την άλλη, οι καιροσκόποι, οι μετρ της χειραγώγησης και οι τσαρλατάνοι. Οι λίγοι εξειδικευμένοι επιστήμονες με εμπειρία σε αντίστοιχες πανδημίες έκαναν προσεκτικές τοποθετήσεις, καθώς τα δεδομένα κυρίως τους πρώτους μήνες της κρίσης ήταν πενιχρά. Οι φιλόσοφοι της επιστήμης, που προειδοποιούσαν για τον κίνδυνο βεβιασμένων γενικεύσεων και συμπερασμάτων βασισμένων σε επαγωγικά σφάλματα και άλλα «τεχνικά» ζητήματα, έμειναν μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας και τα επιχειρήματά τους ίσως φανούν χρήσιμα μόνο σε ακαδημαϊκά συνέδρια. Το τι συμβαίνει στις περιπτώσεις που η επιστήμη δεν μπορεί να δώσει επαρκείς ή ικανοποιητικές απαντήσεις, ή όταν οι ειδικοί διαφωνούν μεταξύ τους, υπερασπιζόμενοι, ο καθένας από την πλευρά του, μη επιβεβαιωμένες υποθέσεις, το είδαμε δυστυχώς στην πράξη. 

Ο επιστημονικοποιημένος λόγος πολιτικών σε ρόλο γιατρού, η προσφυγή στο λαϊκό συναίσθημα, στην ανασφάλεια, στο εθνικό γόητρο, η επινόηση φανταστικών εχθρών, η απόδοση εσφαλμένων ευθυνών, η χρήση επιστημονικών δεδομένων επιλεκτικά και κατά το συμφέρον, αποτέλεσαν στοιχεία μιας ρητορικής που αξίζει να μελετηθεί στο μέλλον ως μια πρακτική επιβεβαίωση της ισχύος των Σοφιστικών Ελέγχων [1] του Αριστοτέλη.

Ο Μπάνρουμ, ο «Μεγαλύτερος Σόουμαν» που ενσάρκωσε κινηματογραφικά ο Χιου Τζάκμαν στην ομώνυμη ταινία, έλεγε ότι «στον λαό αρέσει να ξεγελιέται» και ότι η τέχνη του θεάματος όπως κι η τέχνη της πολιτικής το γνωρίζει καλά αυτό. Η ψευδολογία ως εγγενές χαρακτηριστικό των ολοκληρωτικών καθεστώτων, σύμφωνα με την Άρεντ, μέσα από τις επιβεβαιωμένες ιστορικά τεχνικές της προπαγάνδας, της χειραγώγησης του όχλου, της παραπληροφόρησης της κοινής γνώμης κτλ., αποδεικνύεται ολοένα και πιο χρήσιμη και αποτελεσματική στα δημοκρατικά καθεστώτα, μέσα από τις εξωραϊσμένες τεχνικές κατασκευής της δημόσιας εικόνας των γεγονότων. Η Χάνα Άρεντ [2] υποστήριζε ότι στην πολιτική, η εικόνα των γεγονότων είναι πιο σημαντική από τα ίδια τα γεγονότα. Η έκβαση μιας κατάστασης δεν έχει να κάνει με το τι συμβαίνει, αλλά με το τι τελικά πιστεύει ο κόσμος. Τα πράγματα βαίνουν καλύτερα ή χειρότερα αν ο κόσμος πιστεύει ότι τα πράγματα βαίνουν καλύτερα ή χειρότερα. Η ψευδολογία έχει να κάνει με την ίδια τη λειτουργία της πολιτικής: Μια λειτουργία κατά την οποία τα γεγονότα ερμηνεύονται υπό το πρίσμα των σκοπών και των ιδεολογιών που η κάθε πολιτική εξυπηρετεί. 

Ωστόσο η ψευδολογία και η τάση του κοινού να ξεγελιέται διογκώνονται σήμερα περισσότερο από κάθε άλλη φορά, χάρη στο μέσον. Το μέσο ενισχύει και καθορίζει εντέλει το περιεχόμενο της επικοινωνιακής σχέσης. Το διαδίκτυο, ένα πραγματικά υπέροχο και πολύτιμο εργαλείο για την ψυχαγωγία, τη γνώση και την ενημέρωση, έχει περιορισμένη χρησιμότητα, αν κάποιος ταυτόχρονα με τη γρήγορη σύνδεση δεν διαθέτει και αυτό που απλουστευμένα ονομάζουμε κριτική σκέψη. Είναι ενδεικτικό ότι ο καταιγισμός πληροφορίας σχετικά με την πανδημία αποτυπωνόταν, στα τέλη Απριλίου του 2020, σε περίπου τρία δισεκατομμύρια ψηφιακές σελίδες στα αποτελέσματα του Google. Ποιο ήταν όμως το περιεχόμενο και η εγκυρότητα αυτών των σελίδων; Αν συγκρίνει κανείς τα αποτελέσματα της αναζήτησης σελίδων που σχετίζονται με τα αντισώματα του ιού και σελίδων που σχετίζονται με την προέλευσή του από τις κεραίες κινητής τηλεφωνίας, θα καταλάβει ότι οι θεωρίες συνομωσίας έχουν τετραπλάσιο ενδιαφέρον από την επιστημονική ενημέρωση [i]. 

Η δημιουργία πεποιθήσεων αποτελεί μια βασική λειτουργία του εγκεφάλου. Αντίθετα, το να διαθέτει κανείς κριτική σκέψη, το να μπορεί να διακρίνει την επιστημονική από την ψευδοεπιστημονική άποψη, και τη διαφορετική αξία του ενός πολιτικού ηγέτη από τον άλλον, δεν αποτελεί μια έμφυτη διαδικασία και απαιτεί μια διαδικασία εκμάθησης.

Ο Μάικλ Σέρμερ [3] εξηγεί ότι ο λόγος που οι άνθρωποι πιστεύουν σε απίθανα πράγματα εδράζεται σε απλούς βιολογικούς μηχανισμούς. Η φυσική τάση των ζώων με κεντρικό νευρικό σύστημα να αναγνωρίζουν πρότυπα, να βρίσκουν ομοιότητες μεταξύ των καταστάσεων και να φτιάχνουν «εικόνες» για τον κόσμο, καθορίζει τον τρόπο με τον οποίο αντιδρούν και συμπεριφέρονται [ii]. Η δημιουργία πεποιθήσεων αποτελεί μια βασική λειτουργία του εγκεφάλου. Αντίθετα, το να διαθέτει κανείς κριτική σκέψη, το να μπορεί να διακρίνει την επιστημονική από την ψευδοεπιστημονική άποψη, και τη διαφορετική αξία του ενός πολιτικού ηγέτη από τον άλλον, δεν αποτελεί μια έμφυτη διαδικασία και απαιτεί μια διαδικασία εκμάθησης. Το να πιστεύει κάποιος στον θεό, στις θεωρίες συνωμοσίας, σε υπερφυσικές δυνάμεις και μυθικά τέρατα, ή στην ικανότητα του Τραμπ και του Ερντογάν να τον σώσουν από την πανδημία, προέρχεται από έναν ορισμένο μηχανισμό ο οποίος δεν επιτρέπει, για παράδειγμα, τη διάκριση μεταξύ ενός όντως αποτελεσματικού μέτρου για την αντιμετώπιση της ασθένειας από την κατανάλωση χλωρίνης ή κολόνιας. 

Ο Σέρμερ εξηγεί ότι κατά την εξελικτική διαδικασία ο ανθρώπινος εγκέφαλος έμαθε πως είναι πιο συμφέρον να πιστεύει ότι κάτι ισχύει στη πραγματικότητα, ενώ δεν ισχύει, παρά το αντίθετο. Η ενδεχόμενη ζημιά που μπορεί να συνεπάγεται η πεποίθηση ότι α) κάτι ισχύει ενώ δεν ισχύει, είναι μικρότερη από τη ζημιά που μπορεί να συνεπάγεται η πεποίθηση ότι β) κάτι δεν ισχύει ενώ στην πραγματικότητα ισχύει. Σκεφτείτε ότι καθώς κάποιος περπατάει βράδυ σε έναν ήσυχο δρόμο, ακούει έναν δυνατό ήχο μηχανής αυτοκινήτου. Είναι πιο πιθανό να αντιδράσει άμεσα και να τραβηχτεί στην άκρη του δρόμου, σχηματίζοντας (ψευδώς) την εντύπωση ότι κάποιο αυτοκίνητο έρχεται κατά πάνω του, παρά να υποθέσει (αληθώς) ότι ο ήχος έρχεται από μια τηλεόραση σε κάποιο μπαλκόνι. Η τάση του εγκεφάλου να πιστεύει ότι τα ερεθίσματα που λαμβάνει αντιστοιχούν σε αναγνωρίσιμα πρότυπα είναι εγγενής και μέρος της εξελικτικής του πορείας. Αναγνωρίζει πρόσωπα στους σχηματισμούς των νεφών, βρίσκει κρυμμένες εικόνες σε σωρούς από τυχαία σημεία, συμπληρώνει ημιτελή σχήματα κ.ο.κ.

Η δημιουργία ψευδών πεποιθήσεων, συνεπώς, είναι μια αναμενόμενη συμπεριφορά του εγκεφάλου. Αντιθέτως, η σκεπτική στάση απέναντι σε όσα φαίνεται να ισχύουν, η κριτική σκέψη, η αμφισβήτηση, η αντίληψη της διαφοράς μεταξύ πιθανότητας και θαύματος, βεβαιότητας και εξαπάτησης, προϋποθέτουν μια διαδικασία εκμάθησης. Η λογική, η κατανόηση της επιστήμης, η διάκριση του Γκοτζίλα του ανορθολογισμού που βρίσκεται κρυμμένος στην ομίχλη της παραπληροφόρησης, απαιτούν εγρήγορση, προσπάθεια, εξάσκηση κι επιμονή.

* Ο ΑΛΚΗΣ ΓΟΥΝΑΡΗΣ είναι διδάκτωρ φιλοσοφίας, επιστημονικός συνεργάτης 
και ερευνητής στο ΕΚΠΑ - https://alkisgounaris.gr/.

 Στην κεντρική εικόνα: Illustration © Abdo Shaaban.


[i] Στα τέλη Απριλίου του 2020 η αναζήτηση των λέξεων COVID και 5G στο Google έδινε κατά προσέγγιση διακόσια πενήντα εκατομμύρια αποτελέσματα, ενώ η αναζήτηση COVID και Antibodies μόλις εβδομήντα εκατομμύρια αποτελέσματα.
[ii] Δείτε τις ομιλίες του Σέρμερ με ελληνικούς υπότιτλους στο TED: Γιατί οι άνθρωποι πιστεύουν σε παράξενα πράγματα και Το πρότυπο πίσω από την αυταπάτη.

ΓΙΑ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ 
ΕΠΙ ΤΟΥ ΘΕΜΑΤΟΣ

[1] [2] [3]
alt alt alt
Άπαντα: 25ος τόμος
Όργανον 3 
Τοπικών Ζ, Η, Θ 

Περί των σοφιστικών
ελέγχων

Αριστοτέλης

Μτφρ. Ηλίας Νικολούδης
Κάκτος

Κρίσεις της Δημοκρατίας
Hannah Arendt
Μτφρ. Άννα Δαμιανίδη
Δημήτρης Ψυχογιός
Επίκεντρο
Γιατί οι άνθρωποι πιστεύουν σε
παράξενα πράγματα

Ψευδοεπιστήμες, προλήψεις και
άλλες πλάνες του καιρού μας

Michael Shermer
Μτφρ. Μιχάλης Παναγιωτάκης
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 
alt alt alt

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Η φιλοσοφία ως θεραπεία: Ο θάνατος και το νόημα της ζωής

Η φιλοσοφία ως θεραπεία: Ο θάνατος και το νόημα της ζωής

Σειρά σημειώσεων και προβληματισμού πάνω σε επίκαιρα θέματα φιλοσοφικού διαλόγου στις μέρες του κατ' οίκον περιορισμού, συνδεδεμένες με κλασικές ή και νεότερες βιβλιογραφικές αναφορές, για την πληρέστερη θεώρηση κάθε ζητήματος.

Του Άλκη Γούναρη

Τι...

Η φιλοσοφία ως θεραπεία: Η ζούγκλα και το κομπιουτεράκι των ηδονών

Η φιλοσοφία ως θεραπεία: Η ζούγκλα και το κομπιουτεράκι των ηδονών

Σειρά σημειώσεων και προβληματισμού πάνω σε επίκαιρα θέματα φιλοσοφικού διαλόγου στις μέρες του κατ' οίκον περιορισμού, συνδεδεμένες με κλασικές ή και νεότερες βιβλιογραφικές αναφορές, για την πληρέστερη θεώρηση κάθε ζητήματος.

...

Η φιλοσοφία ως θεραπεία: Εγωιστικός άνθρωπος, αλτρουιστική αγορά

Η φιλοσοφία ως θεραπεία: Εγωιστικός άνθρωπος, αλτρουιστική αγορά

Σειρά σημειώσεων και προβληματισμού πάνω σε επίκαιρα θέματα φιλοσοφικού διαλόγου στις μέρες του κατ' οίκον περιορισμού, συνδεδεμένες με κλασικές ή και νεότερες βιβλιογραφικές αναφορές, για την πληρέστερη θεώρηση κάθε ζητήματος.

Του Άλ...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

«Γυναικεία Βραβεία non fiction 2024»: Ανακοινώθηκε η βραχεία λίστα

«Γυναικεία Βραβεία non fiction 2024»: Ανακοινώθηκε η βραχεία λίστα

Η νικήτρια του βραβείου Women's Prize για non-fiction βιβλία θα ανακοινωθεί στις 13 Ιουνίου. Κεντρική εικόνα, μια από τις υποψήφιες για το βραβείο: η συγγραφέας και αρθρογράφος Ναόμι Κλάιν © The University of British Columbia.

Επιμέλεια: Book Press

...
Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Για τα μυθιστορήματα «Strangers in the Night» (μτφρ. Μυρσίνη Γκανά) της Χέδερ Γουέμπ [Heather Webb], «Τα Μυστήρια της Μις Μόρτον Μόρτον» (μτφρ. Χρήστος Μπαρουξής) της Κάθριν Λόιντ [Catherine Lloyd] και «Κωδικός Coco» (μτφρ. Γιάννης Σπανδωνής) της Τζιόια Ντιλιμπέρτο [Gioia Diliberto]. Τρία μυθιστορήματα που μας μεταφ...

Ο «Νευρομάντης» του Ουίλιαμ Γκίμπσον μεταφέρεται στην οθόνη: μεγάλο συνδρομητικό κανάλι ανακοίνωσε ότι αγόρασε τα δικαιώματα

Ο «Νευρομάντης» του Ουίλιαμ Γκίμπσον μεταφέρεται στην οθόνη: μεγάλο συνδρομητικό κανάλι ανακοίνωσε ότι αγόρασε τα δικαιώματα

Το πασίγνωστο μυθιστόρημα του «πατέρα» του Cyberpunk Ουίλιαμ Γκίμπσον [William Gibson] «Νευρομάντης» αναμένεται να γίνει σειρά 10 επεισοδίων από το συνδρομητικό κανάλι Apple TV. Κεντρική εικόνα: ο συγγραφέας Ουίλιαμ Γκίμπσον © Wikipedia. 

Επιμέλεια: Book Press

...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Μακγκάφιν» του Βαγγέλη Γιαννίση (προδημοσίευση)

«Μακγκάφιν» του Βαγγέλη Γιαννίση (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Βαγγέλη Γιαννίση «Μακγκάφιν», το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 21 Μαρτίου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

ΤΟΥΡΙΣΤΑΣ
37.947408, 23.641584

 «Αφού σου ...


«Το μποστάνι του Μποστ» του Κωνσταντίνου Κυριακού (προδημοσίευση)

«Το μποστάνι του Μποστ» του Κωνσταντίνου Κυριακού (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο του Κωνσταντίνου Κυριακού «Το μποστάνι του Μποστ – Μια σύνθεση / συμπλήρωση / διασκευή κειμένων του Μποστ», το οποίο κυκλοφορεί σε λίγες μέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...

«Όλα μαύρα» της Δήμητρας Παπαδήμα (προδημοσίευση)

«Όλα μαύρα» της Δήμητρας Παπαδήμα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Δήμητρας Παπαδήμα «Όλα μαύρα», το οποίο θα κυκλοφορήσει την επόμενη εβδομάδα από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Τι είμαστε εμείς μπροστά σε αυτά τα κτήνη, ρε; Τι είμαστε; Άγιοι. Και φόνο να...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Για τα μυθιστορήματα «Strangers in the Night» (μτφρ. Μυρσίνη Γκανά) της Χέδερ Γουέμπ [Heather Webb], «Τα Μυστήρια της Μις Μόρτον Μόρτον» (μτφρ. Χρήστος Μπαρουξής) της Κάθριν Λόιντ [Catherine Lloyd] και «Κωδικός Coco» (μτφρ. Γιάννης Σπανδωνής) της Τζιόια Ντιλιμπέρτο [Gioia Diliberto]. Τρία μυθιστορήματα που μας μεταφ...

Επανάσταση 1821: 11 βιβλία για τον Αγώνα των Ελλήνων

Επανάσταση 1821: 11 βιβλία για τον Αγώνα των Ελλήνων

Ενόψει της 25ης Μαρτίου, επιλέγουμε έντεκα βιβλία που μας βοηθούν να κατανοήσουμε τα περίπλοκλη όσο και μοναδική διαδοχή γεγονότων που ήταν η Ελληνική Επανάσταση. Kεντρική εικόνα: έργο του Λουντοβίκο Λιπαρίνι «Ο όρκος του λόρδου Βύρωνα στο Μεσολόγγι» (περίπου 1850), μουσείο Μπενάκη.

...
Ιστορίες από τη Χώρα των Χρυσανθέμων: 10 λογοτεχνικά έργα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ανοίγουν παράθυρα στον κόσμο της Ιαπωνίας

Ιστορίες από τη Χώρα των Χρυσανθέμων: 10 λογοτεχνικά έργα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ανοίγουν παράθυρα στον κόσμο της Ιαπωνίας

Όσο μακρινή κι αν φαντάζει η Ιαπωνία, δεν παύει να μας ελκύει, μεταξύ άλλων και για την ιδιαίτερη και τολμηρή λογοτεχνία της. Από τον κλασικό Καουαμπάτα έως τον ευφάνταστο Μουρακάμι, επιλέγουμε δέκα βιβλία που κυκλοφόρησαν σχετικά πρόσφατα και μπορούν να μας ανοίξουν νέα παράθυρα στον κόσμο του Ανατέλλοντος Ήλιου. K...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

02 Απριλίου 2023 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα μεγαλύτερα μυθιστορήματα όλων των εποχών: 20 έργα-ποταμοί από την παγκόσμια λογοτεχνία

Πολύτομα λογοτεχνικά έργα, μυθιστορήματα-ποταμοί, βιβλία που η ανάγνωσή τους μοιάζει με άθλο. Έργα-ορόσημα της παγκόσμιας πεζογραφίας, επικές αφηγήσεις από την Άπω Ανατ

ΦΑΚΕΛΟΙ