alt

Σειρά σημειώσεων και προβληματισμού πάνω σε επίκαιρα θέματα φιλοσοφικού διαλόγου στις μέρες του κατ' οίκον περιορισμού, συνδεδεμένες με κλασικές ή και νεότερες βιβλιογραφικές αναφορές, για την πληρέστερη θεώρηση κάθε ζητήματος.

Του Άλκη Γούναρη

Τι έκαναν οι φιλόσοφοι στην καραντίνα; Μπορεί να μη βρέθηκαν στην πρώτη γραμμή του πυρός για την καταπολέμηση της πανδημίας, όμως προσέφεραν θεραπεία με αντίδοτα ιδεών, καθώς η κρίση συνέβαλε στον ανορθολογισμό και ανέδειξε παλαιότερα και νέα προβλήματα θέτοντας σε δοκιμασία το ηθικό, πολιτικό και οικονομικό μας σύστημα. Σε αυτήν τη σειρά σημειώσεων, κατέγραψα ορισμένα επίκαιρα σημεία που αποτέλεσαν αντικείμενο φιλοσοφικού διαλόγου στις μέρες του κατ’ οίκον περιορισμού, συνδέοντάς τα με κλασικές ή και νεότερες βιβλιογραφικές αναφορές βάσης, αν θέλει κάποιος να αποκτήσει μια πληρέστερη θεωρητική αντίληψη κάθε θέματος.

Keywords 
ψευδολογία / θεωρίες συνωμοσίας / κριτική σκέψη

Ένας ιός κατασκευασμένος στα εργαστήρια των Ιλλουμινάτι που μεταλλάχθηκε από τις κεραίες κινητής τηλεφωνίας πέμπτης γενιάς μπορεί να εξουδετερωθεί, όπως θα έλεγε και ο κωμικός Ρίκι Ζερβέ, μόνο αν αφαιρέσεις από τα μπουκάλια της χλωρίνης την ειδοποίηση «Προσοχή: Μην το πιείτε». Οι θεωρίες συνωμοσίας, ο ανορθολογισμός αλλά και η κυκλοφορία ψευδών ειδήσεων από ΜΜΕ και ανεύθυνες κυβερνήσεις, συνέθεσαν μια κωμικοτραγική εκδοχή του σκηνικού κατά τη διάρκεια της πανδημίας, με οδυνηρά, σε ορισμένες περιπτώσεις, αποτελέσματα. 

Οι φιλόσοφοι της επιστήμης, που προειδοποιούσαν για τον κίνδυνο βεβιασμένων γενικεύσεων και συμπερασμάτων βασισμένων σε επαγωγικά σφάλματα και άλλα «τεχνικά» ζητήματα, έμειναν μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας και τα επιχειρήματά τους ίσως φανούν χρήσιμα μόνο σε ακαδημαϊκά συνέδρια.

Από τη μια πλευρά, ο ήπιος επιστημονικός λόγος, οι φωνές της λογικής και της υπευθυνότητας. Από την άλλη, οι καιροσκόποι, οι μετρ της χειραγώγησης και οι τσαρλατάνοι. Οι λίγοι εξειδικευμένοι επιστήμονες με εμπειρία σε αντίστοιχες πανδημίες έκαναν προσεκτικές τοποθετήσεις, καθώς τα δεδομένα κυρίως τους πρώτους μήνες της κρίσης ήταν πενιχρά. Οι φιλόσοφοι της επιστήμης, που προειδοποιούσαν για τον κίνδυνο βεβιασμένων γενικεύσεων και συμπερασμάτων βασισμένων σε επαγωγικά σφάλματα και άλλα «τεχνικά» ζητήματα, έμειναν μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας και τα επιχειρήματά τους ίσως φανούν χρήσιμα μόνο σε ακαδημαϊκά συνέδρια. Το τι συμβαίνει στις περιπτώσεις που η επιστήμη δεν μπορεί να δώσει επαρκείς ή ικανοποιητικές απαντήσεις, ή όταν οι ειδικοί διαφωνούν μεταξύ τους, υπερασπιζόμενοι, ο καθένας από την πλευρά του, μη επιβεβαιωμένες υποθέσεις, το είδαμε δυστυχώς στην πράξη. 

Ο επιστημονικοποιημένος λόγος πολιτικών σε ρόλο γιατρού, η προσφυγή στο λαϊκό συναίσθημα, στην ανασφάλεια, στο εθνικό γόητρο, η επινόηση φανταστικών εχθρών, η απόδοση εσφαλμένων ευθυνών, η χρήση επιστημονικών δεδομένων επιλεκτικά και κατά το συμφέρον, αποτέλεσαν στοιχεία μιας ρητορικής που αξίζει να μελετηθεί στο μέλλον ως μια πρακτική επιβεβαίωση της ισχύος των Σοφιστικών Ελέγχων [1] του Αριστοτέλη.

Ο Μπάνρουμ, ο «Μεγαλύτερος Σόουμαν» που ενσάρκωσε κινηματογραφικά ο Χιου Τζάκμαν στην ομώνυμη ταινία, έλεγε ότι «στον λαό αρέσει να ξεγελιέται» και ότι η τέχνη του θεάματος όπως κι η τέχνη της πολιτικής το γνωρίζει καλά αυτό. Η ψευδολογία ως εγγενές χαρακτηριστικό των ολοκληρωτικών καθεστώτων, σύμφωνα με την Άρεντ, μέσα από τις επιβεβαιωμένες ιστορικά τεχνικές της προπαγάνδας, της χειραγώγησης του όχλου, της παραπληροφόρησης της κοινής γνώμης κτλ., αποδεικνύεται ολοένα και πιο χρήσιμη και αποτελεσματική στα δημοκρατικά καθεστώτα, μέσα από τις εξωραϊσμένες τεχνικές κατασκευής της δημόσιας εικόνας των γεγονότων. Η Χάνα Άρεντ [2] υποστήριζε ότι στην πολιτική, η εικόνα των γεγονότων είναι πιο σημαντική από τα ίδια τα γεγονότα. Η έκβαση μιας κατάστασης δεν έχει να κάνει με το τι συμβαίνει, αλλά με το τι τελικά πιστεύει ο κόσμος. Τα πράγματα βαίνουν καλύτερα ή χειρότερα αν ο κόσμος πιστεύει ότι τα πράγματα βαίνουν καλύτερα ή χειρότερα. Η ψευδολογία έχει να κάνει με την ίδια τη λειτουργία της πολιτικής: Μια λειτουργία κατά την οποία τα γεγονότα ερμηνεύονται υπό το πρίσμα των σκοπών και των ιδεολογιών που η κάθε πολιτική εξυπηρετεί. 

Ωστόσο η ψευδολογία και η τάση του κοινού να ξεγελιέται διογκώνονται σήμερα περισσότερο από κάθε άλλη φορά, χάρη στο μέσον. Το μέσο ενισχύει και καθορίζει εντέλει το περιεχόμενο της επικοινωνιακής σχέσης. Το διαδίκτυο, ένα πραγματικά υπέροχο και πολύτιμο εργαλείο για την ψυχαγωγία, τη γνώση και την ενημέρωση, έχει περιορισμένη χρησιμότητα, αν κάποιος ταυτόχρονα με τη γρήγορη σύνδεση δεν διαθέτει και αυτό που απλουστευμένα ονομάζουμε κριτική σκέψη. Είναι ενδεικτικό ότι ο καταιγισμός πληροφορίας σχετικά με την πανδημία αποτυπωνόταν, στα τέλη Απριλίου του 2020, σε περίπου τρία δισεκατομμύρια ψηφιακές σελίδες στα αποτελέσματα του Google. Ποιο ήταν όμως το περιεχόμενο και η εγκυρότητα αυτών των σελίδων; Αν συγκρίνει κανείς τα αποτελέσματα της αναζήτησης σελίδων που σχετίζονται με τα αντισώματα του ιού και σελίδων που σχετίζονται με την προέλευσή του από τις κεραίες κινητής τηλεφωνίας, θα καταλάβει ότι οι θεωρίες συνομωσίας έχουν τετραπλάσιο ενδιαφέρον από την επιστημονική ενημέρωση [i]. 

Η δημιουργία πεποιθήσεων αποτελεί μια βασική λειτουργία του εγκεφάλου. Αντίθετα, το να διαθέτει κανείς κριτική σκέψη, το να μπορεί να διακρίνει την επιστημονική από την ψευδοεπιστημονική άποψη, και τη διαφορετική αξία του ενός πολιτικού ηγέτη από τον άλλον, δεν αποτελεί μια έμφυτη διαδικασία και απαιτεί μια διαδικασία εκμάθησης.

Ο Μάικλ Σέρμερ [3] εξηγεί ότι ο λόγος που οι άνθρωποι πιστεύουν σε απίθανα πράγματα εδράζεται σε απλούς βιολογικούς μηχανισμούς. Η φυσική τάση των ζώων με κεντρικό νευρικό σύστημα να αναγνωρίζουν πρότυπα, να βρίσκουν ομοιότητες μεταξύ των καταστάσεων και να φτιάχνουν «εικόνες» για τον κόσμο, καθορίζει τον τρόπο με τον οποίο αντιδρούν και συμπεριφέρονται [ii]. Η δημιουργία πεποιθήσεων αποτελεί μια βασική λειτουργία του εγκεφάλου. Αντίθετα, το να διαθέτει κανείς κριτική σκέψη, το να μπορεί να διακρίνει την επιστημονική από την ψευδοεπιστημονική άποψη, και τη διαφορετική αξία του ενός πολιτικού ηγέτη από τον άλλον, δεν αποτελεί μια έμφυτη διαδικασία και απαιτεί μια διαδικασία εκμάθησης. Το να πιστεύει κάποιος στον θεό, στις θεωρίες συνωμοσίας, σε υπερφυσικές δυνάμεις και μυθικά τέρατα, ή στην ικανότητα του Τραμπ και του Ερντογάν να τον σώσουν από την πανδημία, προέρχεται από έναν ορισμένο μηχανισμό ο οποίος δεν επιτρέπει, για παράδειγμα, τη διάκριση μεταξύ ενός όντως αποτελεσματικού μέτρου για την αντιμετώπιση της ασθένειας από την κατανάλωση χλωρίνης ή κολόνιας. 

Ο Σέρμερ εξηγεί ότι κατά την εξελικτική διαδικασία ο ανθρώπινος εγκέφαλος έμαθε πως είναι πιο συμφέρον να πιστεύει ότι κάτι ισχύει στη πραγματικότητα, ενώ δεν ισχύει, παρά το αντίθετο. Η ενδεχόμενη ζημιά που μπορεί να συνεπάγεται η πεποίθηση ότι α) κάτι ισχύει ενώ δεν ισχύει, είναι μικρότερη από τη ζημιά που μπορεί να συνεπάγεται η πεποίθηση ότι β) κάτι δεν ισχύει ενώ στην πραγματικότητα ισχύει. Σκεφτείτε ότι καθώς κάποιος περπατάει βράδυ σε έναν ήσυχο δρόμο, ακούει έναν δυνατό ήχο μηχανής αυτοκινήτου. Είναι πιο πιθανό να αντιδράσει άμεσα και να τραβηχτεί στην άκρη του δρόμου, σχηματίζοντας (ψευδώς) την εντύπωση ότι κάποιο αυτοκίνητο έρχεται κατά πάνω του, παρά να υποθέσει (αληθώς) ότι ο ήχος έρχεται από μια τηλεόραση σε κάποιο μπαλκόνι. Η τάση του εγκεφάλου να πιστεύει ότι τα ερεθίσματα που λαμβάνει αντιστοιχούν σε αναγνωρίσιμα πρότυπα είναι εγγενής και μέρος της εξελικτικής του πορείας. Αναγνωρίζει πρόσωπα στους σχηματισμούς των νεφών, βρίσκει κρυμμένες εικόνες σε σωρούς από τυχαία σημεία, συμπληρώνει ημιτελή σχήματα κ.ο.κ.

Η δημιουργία ψευδών πεποιθήσεων, συνεπώς, είναι μια αναμενόμενη συμπεριφορά του εγκεφάλου. Αντιθέτως, η σκεπτική στάση απέναντι σε όσα φαίνεται να ισχύουν, η κριτική σκέψη, η αμφισβήτηση, η αντίληψη της διαφοράς μεταξύ πιθανότητας και θαύματος, βεβαιότητας και εξαπάτησης, προϋποθέτουν μια διαδικασία εκμάθησης. Η λογική, η κατανόηση της επιστήμης, η διάκριση του Γκοτζίλα του ανορθολογισμού που βρίσκεται κρυμμένος στην ομίχλη της παραπληροφόρησης, απαιτούν εγρήγορση, προσπάθεια, εξάσκηση κι επιμονή.

* Ο ΑΛΚΗΣ ΓΟΥΝΑΡΗΣ είναι διδάκτωρ φιλοσοφίας, επιστημονικός συνεργάτης 
και ερευνητής στο ΕΚΠΑ - https://alkisgounaris.gr/.

 Στην κεντρική εικόνα: Illustration © Abdo Shaaban.


[i] Στα τέλη Απριλίου του 2020 η αναζήτηση των λέξεων COVID και 5G στο Google έδινε κατά προσέγγιση διακόσια πενήντα εκατομμύρια αποτελέσματα, ενώ η αναζήτηση COVID και Antibodies μόλις εβδομήντα εκατομμύρια αποτελέσματα.
[ii] Δείτε τις ομιλίες του Σέρμερ με ελληνικούς υπότιτλους στο TED: Γιατί οι άνθρωποι πιστεύουν σε παράξενα πράγματα και Το πρότυπο πίσω από την αυταπάτη.

ΓΙΑ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ 
ΕΠΙ ΤΟΥ ΘΕΜΑΤΟΣ

[1] [2] [3]
alt alt alt
Άπαντα: 25ος τόμος
Όργανον 3 
Τοπικών Ζ, Η, Θ 

Περί των σοφιστικών
ελέγχων

Αριστοτέλης

Μτφρ. Ηλίας Νικολούδης
Κάκτος

Κρίσεις της Δημοκρατίας
Hannah Arendt
Μτφρ. Άννα Δαμιανίδη
Δημήτρης Ψυχογιός
Επίκεντρο
Γιατί οι άνθρωποι πιστεύουν σε
παράξενα πράγματα

Ψευδοεπιστήμες, προλήψεις και
άλλες πλάνες του καιρού μας

Michael Shermer
Μτφρ. Μιχάλης Παναγιωτάκης
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 
alt alt alt

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Η φιλοσοφία ως θεραπεία: Ο θάνατος και το νόημα της ζωής

Η φιλοσοφία ως θεραπεία: Ο θάνατος και το νόημα της ζωής

Σειρά σημειώσεων και προβληματισμού πάνω σε επίκαιρα θέματα φιλοσοφικού διαλόγου στις μέρες του κατ' οίκον περιορισμού, συνδεδεμένες με κλασικές ή και νεότερες βιβλιογραφικές αναφορές, για την πληρέστερη θεώρηση κάθε ζητήματος.

Του Άλκη Γούναρη

Τι...

Η φιλοσοφία ως θεραπεία: Η ζούγκλα και το κομπιουτεράκι των ηδονών

Η φιλοσοφία ως θεραπεία: Η ζούγκλα και το κομπιουτεράκι των ηδονών

Σειρά σημειώσεων και προβληματισμού πάνω σε επίκαιρα θέματα φιλοσοφικού διαλόγου στις μέρες του κατ' οίκον περιορισμού, συνδεδεμένες με κλασικές ή και νεότερες βιβλιογραφικές αναφορές, για την πληρέστερη θεώρηση κάθε ζητήματος.

...

Η φιλοσοφία ως θεραπεία: Εγωιστικός άνθρωπος, αλτρουιστική αγορά

Η φιλοσοφία ως θεραπεία: Εγωιστικός άνθρωπος, αλτρουιστική αγορά

Σειρά σημειώσεων και προβληματισμού πάνω σε επίκαιρα θέματα φιλοσοφικού διαλόγου στις μέρες του κατ' οίκον περιορισμού, συνδεδεμένες με κλασικές ή και νεότερες βιβλιογραφικές αναφορές, για την πληρέστερη θεώρηση κάθε ζητήματος.

Του Άλ...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

«Βίος και Πολιτεία»: Η ηθοποιός, ακτιβίστρια και συγγραφέας Ερωφίλη Κόκκαλη έρχεται στο Υπόγειο

«Βίος και Πολιτεία»: Η ηθοποιός, ακτιβίστρια και συγγραφέας Ερωφίλη Κόκκαλη έρχεται στο Υπόγειο

Στο 75ο επεισόδιο της σειράς συζητήσεων στο Βιβλιοπωλείο της Πολιτείας με ανθρώπους από το χώρο του βιβλίου και των ιδεών, o Κώστας Κατσουλάρης συζητά με την ηθοποιό, ακτιβίστρια και συγγραφέα Ερωφίλη Κόκκαλη. Αφορμή, μεταξύ άλλων, το σπονδυλωτό μυθιστόρημα «Λόλα Καραμπόλα» (εκδ. Έρμα, 2022). Η συζήτηση θα μεταδοθεί...

Το Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου γιορτάζει φέτος τα 70 χρόνια του με πλούσιο πρόγραμμα δράσεων και παραστάσεων

Το Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου γιορτάζει φέτος τα 70 χρόνια του με πλούσιο πρόγραμμα δράσεων και παραστάσεων

Το Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου μάς υποδέχεται φέτος με πλούσιο πρόγραμμα, γιορτάζοντας τα εβδομήντα χρόνια διεξαγωγής του. Ακολουθεί το Δελτίο Τύπου.

Επιμέλεια: Book Press

Το Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου μάς υποδέχεται φέτος, γι...

«My Fierce Ignorant Step» του Χρήστου Παπαδόπουλου στη Στέγη – Ένα τραγούδι μέσα στο οποίο πάλλονται τα σώματα των χορευτών

«My Fierce Ignorant Step» του Χρήστου Παπαδόπουλου στη Στέγη – Ένα τραγούδι μέσα στο οποίο πάλλονται τα σώματα των χορευτών

Έρχεται στην Κεντρική Σκηνή της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση η παράσταση του Χρήστου Παπαδόπουλου «My Fierce Ignorant Step», από τις 8 έως τις 18 Μαΐου 2025. Δέκα χορευτές και χορεύτριες κινούνται σαν ένα. Κάθε βήμα, η αρχή και το τώρα μας. © για την εικόνα: Πάνος Κέφαλος

...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Η χλωμή κυρία» του Αλέξανδρου Δουμά (προδημοσίευση)

«Η χλωμή κυρία» του Αλέξανδρου Δουμά (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από την νουβέλα του Αλέξανδρου Δουμά [Alexandre Dumas], «Η χλωμή κυρία» (εισαγωγή – μτφρ. – επίμετρο: Γιώργος Θάνος), η οποία θα κυκλοφορήσει στις 28 Απριλίου στη σειρά «microMEGA/Λογοτεχνία», των εκδόσεων Ροές.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...
«Αυτό έκανες πάντα» του Νίκου Ιατρού (προδημοσίευση)

«Αυτό έκανες πάντα» του Νίκου Ιατρού (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από τη νουβέλα του Νίκου Ιατρού «Αυτό έκανες πάντα», η οποία θα κυκλοφορήσει στις 28 Απριλίου από τις εκδόσεις Ίκαρος.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Περπατώ κάτω από τον δυνατό ήλιο. Το δέρμα μου αντιστέκεται, τα πνευμόνια...

«Η λάθος πλευρά» του Νταβίντε Κόπο (προδημοσίευση)

«Η λάθος πλευρά» του Νταβίντε Κόπο (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Νταβίντε Κόπο [Davide Coppo] «Η λάθος πλευρά» (μτφρ. Μαρία Οικονομίδου), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 24 Απριλίου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Στην αρχή του ντοκιμαντ...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

«Τι θέλει να μας πει;» – Δύο οδηγοί συνύπαρξης μας μαθαίνουν τη γλώσσα του σώματος του σκύλου και της γάτας

«Τι θέλει να μας πει;» – Δύο οδηγοί συνύπαρξης μας μαθαίνουν τη γλώσσα του σώματος του σκύλου και της γάτας

Δύο οδηγοί συνύπαρξης με τα αγαπημένα μας κατοικίδια, τη γάτα και τον σκύλο, απαντούν στο ερώτημα «Τι θέλει να μας πει;» το ζωάκι μας. «Γάτα - Τι θέλει να μας πει;» και «Σκύλος - Τι θέλει να μας πει;» της Lili Chin σε μετάφραση Κωνσταντίνας Τσιάγκα από τις εκδόσεις Πεδίο.

Επιμέλεια: Book Press ...

Τι διαβάζουμε τώρα; 10 καλά ιστορικά βιβλία που κυκλοφόρησαν πρόσφατα

Τι διαβάζουμε τώρα; 10 καλά ιστορικά βιβλία που κυκλοφόρησαν πρόσφατα

Οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες, η πτώση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η βασιλεία στην Ελλάδα, η ιστορία της αμερικανικής πολιτικής αλλά και η πρόσφατη περίοδος της άγριας ελληνικής οικονομικής κρίσης είναι μερικά από τα θέματα που εξετάζονται. Δέκα πρόσφατα ιστορικά βιβλία που μας βοηθούν να πλοηγηθούμε στα σκοτεινά νερά τ...

7 αστυνομικά από τις εκδόσεις Βακχικόν

7 αστυνομικά από τις εκδόσεις Βακχικόν

Επτά αστυνομικά για τους φίλους του είδους κυκλοφόρησαν τον τελευταίο χρόνο από τις εκδόσεις Βακχικόν. Στην κεντρική εικόνα, στοιχείο από το εξώφυλλο του «Αριμάν», του Παναγιώτη Κωνσταντόπουλου.

Επιμέλεια: Book Press

...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

12 Δεκεμβρίου 2024 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2024

Mυθιστορήματα, νουβέλες, διηγήματα: Εκατό καλά λογοτεχνικά βιβλία που κυκλοφόρησαν το 2024 από τα πολλά περισσότερα που έπεσαν στα χέρια μας, με τη μεταφρασμένη πεζογρα

ΦΑΚΕΛΟΙ