Χρήσιμα βιβλία (Ι)

Παρά την κρίση, κι εν μέρει εξαιτίας αυτής, πληθαίνουν τα τελευταία χρόνια τα βιβλία που επιχειρούν να προσφέρουν εργαλεία κατανόησης και ανάπτυξης ενός ουσιαστικού διαλόγου για τα ζητήματα που η κρίση έφερε στην επιφάνεια: Η ποιότητα της Δημοκρατίας μας, η κρίση της αντιπροσώπευσης στις σύγχρονες κοινωνίες, το πρόβλημα της μετανάστευσης και οι διαφορετικές προσεγγίσεις του, οι πολυπολιτισμικές κοινωνίες και οι νέες πραγματικότητες που αναδεικνύουν, είναι μερικά από τα ζητήματα που θίγονται. Έτσι, ο αναγνώστης έχει πλέον στη διάθεσή του πολλές και καλές επιλογές, τόσο από ειδικευμένα πολιτικά ή κοινωνικά δοκίμια, εγχειρίδια που επιχειρούν πάσης φύσης «εισαγωγές» σε πιο σύνθετες προβληματικές, αλλά και συλλογές άρθρων και δοκιμίων. 

Το φάντασμα του λαϊκισμού

Ο όρος «λαϊκισμός» και τα παράγωγά του (λαϊκιστικής, λαϊκίζω κ.λπ) υπάρχει στη διεθνή ορολογία αρκετές δεκαετίες (ποπουλισμός, λέγαμε παλιότερα, από το γαλλικό populisme, που αρχικά εξέφραζε ένα λογοτεχνικό κίνημα). Ωστόσο, στο μικροσκόπιο της πολιτικής ανάλυσης μπήκε από τις αρχές της δεκαετίας του 80, αρχικά στη Δυτική Ευρώπη, ως ερμηνευτικό εργαλείο καινοφανών πολιτικών σχημάτων, κατά βάση ακροδεξιάς κατεύθυνσης (βλ. Εθνικό Μέτωπο του Ζαν Μαρί Λεπέν στη Γαλλία). Στη χώρα μας βρήκε την έκφρασή της αρχικά ως μομφή για τα χρόνια της πολιτικής επικράτησης του Ανδρέα Παπανδρέου (κυρίως εκ των υστέρων, τότε η έννοια του «λαού» ήταν κυρίαρχη), εννοώντας συνήθως έναν συγκεκριμένο τρόπο απεύθυνσης στον «λαό», που ενείχε το στοιχείο της κολακείας του και της δημιουργίας συγκίνησης παρά στοχασμού. Ιστορικό «ορόσημο» της εποχής, που θεωρείται από τους πολέμιους του λαϊκισμού κορυφαία έκφρασή του, η προτροπή του Πρωθυπουργού, σε προεκλογική περίοδο, προς τον υπουργό οικονομικών της εποχής, να ικανοποιήσει τις απαιτήσεις του «λαού», με την από εξέδρας φράση: Τσοβόλα, δώσ’ τα όλα.

Το δημοσιονομικό έμφραγμα που έπαθε η χώρα το 2009 και οι τεράστιες ανατροπές που έφερε στην καθημερινότητά μας και συνακολούθως στη αντίληψή μας για την άσκηση της πολιτικής τα προηγούμενα χρόνια, επανέφερε με καινούργια δυναμική στο προσκήνιο τον όρο «λαϊκισμός». Έκτοτε, η μομφή του λαϊκισμού έγινε ένα είδος πασπαρτού, ένα μάντρα που από την ασύδοτη χρήση του τείνει να «αδειάσει» από νόημα καθώς η χρήση του όρου ιδεολογικοποιήθηκε και εργαλειοποιήθηκε, κυρίως από αρθρογράφους και δημοσιολογούντες, ανάγοντας συχνά τον «λαϊκισμό» σε κυρίαρχο –ενίοτε και μοναδικό– εχθρό της ελλειμματικής δημοκρατίας μας. Απέναντι ακριβώς σε αυτή την εργαλειοποίηση του όρου «λαϊκισμός» και στην ιδεολογική χρήση του, κυρίως στα ΜΜΕ, εξέδωσαν οι πολιτικοί επιστήμονες Νικόλας Σεβαστάκης και Γιάννης Σταυρακάκης (αμφότεροι διδάσκουν στον Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο) το βιβλίο Λαϊκισμός, αντιλαϊκισμός και κρίση (εκδ. Νεφέλη), στο οποίο περιλαμβάνονται, επεξεργασμένες εκ νέου, οι εισηγήσεις τους σε σχετικό συνέδριο που έλαβε χώρα το 2012.

Απλοποιώντας, θα λέγαμε ότι επιχειρηματολογία των δύο πολιτικών επιστημόνων κινείται σε δύο κεντρικούς άξονες: Στον πρώτο άξονα, που αναπτύσσεται κυρίως από τον Σεβαστάκη, επιχειρείται να αναδειχτούν τα ιδεολογικά κίνητρα της χρήσης του όρου «λαϊκισμός» με το ξέσπασμα της δημοσιονομικής κρίσης, η οποία χρησιμοποιείται καταχρηστικά ενάντια σε κάθε λαϊκή κινητοποίηση, εξοβελίζοντας εμμέσως τον «λαό» από τα κέντρα λήψης αποφάσεων και άσκησης της εξουσίας, ενώ παράλληλα προωθείται ένα είδος «νέο-αριστοκρατίας» (την ανάληψη της ευθύνης από τους «άριστους», δηλαδή, που συχνά είναι τεχνοκράτες, πεφωτισμένοι αστοί κ.λπ) που θα αποφασίζει ενάντια στη θέληση του λαού. Οι συγγραφείς συνδέουν αυτή την ιδεολογική «επίθεση» με τις ανάγκες επιβολής των πολιτικών των Μνημονίων και τη θέληση της άρχουσας τάξης και των «συνοδοιπόρων» της να επιβάλει τον δικό της ιδεολογικό «μονόδρομο» στην άσκηση της οικονομικής και κοινωνικής πολιτικής. Υπό αυτή την έννοια, ο «λαϊκισμός» εμφανίζεται ως πρόσχημα και όχι πραγματικό πρόβλημα της ελληνικής κοινωνίας, ένα ακόμη τέχνασμα που χρησιμοποιείται για να καθυποτάξει τον λαό και κάθε κινηματική δράση. Σύμφωνα με αυτό το επιχείρημα, η χρήση του είναι «αντιδραστική» και μέρος ενός συνολικού «σχεδίου», και χρησιμοποιεί ως φερέφωνα ορισμένους προβεβλημένους «καθεστωτικούς» (δική μας η χρήση του όρου) δημοσιογράφους ή δημοσιολογούντες. Με τα λόγια του Νικόλα Σεβαστάκη: «Ο αντιλαϊκιστικός λόγος διεκδικεί πια με τη μεγαλύτερη ένταση το μονοπώλιο της ορθής χρήσης του δημόσιου λόγου και της πρακτικής πολιτικής φρόνησης. […] Η κυρίαρχη πολιτική κλίση του σημερινού αντιλαϊκισμού είναι ένας ολιγαρχικός ελιτισμός σε απόκλιση από τον πυρήνα αξιών μιας φιλελεύθερης και κοινωνικής δημοκρατίας.»

Επιχειρείται η αναβάπτιση του λαϊκισμού από «παθολογία» των δυτικών δημοκρατιών σε «ελπίδα» και μοχλό ανατροπής τους.

Ο δεύτερος άξονας της επιχειρηματολογίας των δυο συγγραφέων αφορά την ίδια την έννοια του «λαϊκισμού» και την χρήση του σε ευρύτερα συμφραζόμενα, εντός κι εκτός Ελλάδος. Με την αναφορά σε άλλους σύγχρονους στοχαστές, επιχειρείται η αναβάπτιση του λαϊκισμού από «παθολογία» των δυτικών δημοκρατιών σε «ελπίδα» και μοχλό ανατροπής, προσβλέποντας στην ώσμωση του «λαϊκού» και του «λαϊκιστικού» στοιχείου σε μια κοινή πλατφόρμα, στοιχεία της οποίας θα ήταν η κοινωνική αλλαγή και η χειραφέτηση του «λαού» από τις οικονομικές και πολιτικές ελίτ. Σύμφωνα με αυτή την άποψη, που την εκφράζει σαφέστερα ο Γιάννης Σταυρακάκης: «Το κρίσιμο ερώτημα είναι μάλλον το εξής: πώς είναι δυνατόν να καλλιεργηθεί ένας υπεύθυνος λαϊκός-δημοκρατικός πόλος – ένας υπεύθυνος, δημοκρατικός λαϊκισμός;»

Αυτό που απουσιάζει από την ανάπτυξη των κριτικών επιχειρημάτων των δύο συγγραφέων –δεν ήταν στους στόχους αυτών των εισηγήσεων, υποθέτουμε– είναι η ανάλυση του λαϊκιστικού φαινομένου στην ισχυρότατη «ακροδεξιά» εκδοχή του, που στη χώρα μας έχει βρει προνομιακά την έκφρασή του και σε συγκεκριμένο πολιτικό φορέα. Επίσης, για τις ανάγκες της ανάλυσης προϋποτίθεται η ύπαρξη στην Ελλάδα ισχυρών ελίτ με σαφή και σταθερή αντιλαϊκιστική ρητορική, παραδοχή που κατά τη γνώμη μας προσκρούσει στην πραγματικότητα: Στην Ελλάδα, ο λαϊκισμός διαπερνά σχεδόν όλους τους πολιτικούς σχηματισμούς καθώς και τους περισσότερους παράγοντες διαμόρφωσης της κοινής γνώμης. Σχεδόν όλα τα πολιτικά κόμματα, καθώς και τα συγκροτήματα ΜΜΕ που, θεωρητικά, εκφράζουν τον «αντιλαϊκισμό», είναι τα ίδια βουτηγμένα στην λαϊκιστική ρητορική, αφού ο λαϊκισμός δεν είναι μια δέσμη πολιτικών θέσεων αλλά περισσότερο ένας τρόπος να πολιτεύεται και να εκφράζεται κανείς στον δημόσιο χώρο.

Μια άλλη οπτική σε σχέση με τους Σεβαστάκη-Σταυρακάκη εκφράζει ο επίσης πολιτικός επιστήμονας και Διδάσκων στο ΑΠΘ Ανδρέας Πανταζόπουλος, συγγραφέας ήδη αρκετών βιβλίων σχετικών με το φαινόμενο (Λαϊκισμός και εκσυγχρονισμός 1965-2005, Εστία, Με τους πολίτες κατά του λαού, Εστία, Η δημοκρατία της συγκίνησης, Πόλις) με το βιβλίο του Ο αριστερός εθνικολαϊκισμός 2008-2013 – Από την «εξέγερση» του Δεκέμβρη, τους «Αγανακτισμένους» και τις εκλογές του 2012 μέχρι και το νέο κυπριακό ζήτημα (εκδ. Επίκεντρο). Ο Πανταζόπουλος χρησιμοποιεί την έννοια του «εθνικο-λαϊκισμού» που έχει εισάγει ο Γάλλος φιλόσοφος και ιστορικός των πολιτικών ιδέων Pierre-Andre Taguieff (βλ. το βιβλίο που συν-μετέφρασε ο Πανταζόπουλος με την Αναστασία Ηλιαδέλη Ο νέος εθνικο-λαϊκισμός, Επίκεντρο) και επικεντρώνει τα κριτικά βέλη του στην ελληνική «αριστερή» εκδοχή του, αναλύοντας πολιτικά και κοινωνικά γεγονότα όπως το κίνημα των «Αγανακτισμένων» και τη λεγόμενη «εξέγερση του Δεκέμβρη» του 2008 στην Αθήνα και σε άλλες ελληνικές πόλεις, καθώς και τις πρόσφατες εξελίξεις στην Κύπρο. Χωρίς να αγνοεί τα πραγματικά κοινωνικά προβλήματα που γεννούν παρόμοιες κοινωνικές δυναμικές, ο Πανταζόπουλος ασκεί κριτική στην αναδίπλωση της Αριστεράς στον εθνοκεντρισμό ως απάντηση στα προβλήματα που γεννά η παγκοσμιοποίηση. Ανιχνεύει έναν νέο-εθνικιστικό λόγο και τις συνοδευτικές φαντασιώσεις μεγαλείου σε σημαντική μερίδα της Αριστεράς στην προσπάθειά της να γίνει ο κύριος εκφραστής της λαϊκής οργής και ταυτόχρονα να κεφαλοποιήσει πολιτικά τη φοβική στάση μεγάλης μερίδας των πολιτών μπροστά στις προκλήσεις της νεωτερικότητας.

Την ίδια χρονιά, και πάλι από τις εκδόσεις Επίκεντρο, κυκλοφόρησε το συλλογικό έργο των Cas Mudde και Cristobal Rovira Kaltwasser (επιμ), Λαϊκισμός στην Ευρώπη και στην Αμερική – Απειλή ή διόρθωση για τη Δημοκρατία; (πρόλογος και μετάφραση Πάρις Ασλανίδης), το οποίο συγκεντρώνει κείμενα ανάλυσης ποικίλων εκδοχών του λαϊκισμού σε διάφορες χώρες του πλανήτη, από τη Λατινική Αμερική και τον Καναδά, μέχρι το Βέλγιο, την Τσεχία και τη Σλοβακία. Βιβλίο πλούσιο σε παραδείγματα και μοντέλα σκέψης, αποτελεί, σε συνδυασμό με την προαναφερθείσα μελέτη του Pierre-Andre Taguieff Ο νέος εθνικο-λαϊκισμός δυο σημαντικά εγχειρίδια αναφοράς σχετικά με την προβληματική του «λαϊκισμού» σε ευρωπαϊκό αλλά και παγκόσμιο επίπεδο, προσφέροντας στον φιλέρευνο αναγνώστη πλούσια βιβλιογραφία για το πολυδιάστατο αυτό θέμα. Έτσι, σε συνδυασμό με τα βιβλία των Σεβαστάκη-Σταυρακάκη, από τη μία, και του Ανδρέα Πανταζόπουλου, από την άλλη, καθώς και με τη μελέτη του Στάθη Τσιρά Έθνος και ΛΑ.Ο.Σ: Νέα άκρα δεξιά και λαϊκισμός, που κυκλοφόρησε πέρυσι από το Επίκεντρο, έχει σχηματιστεί ένα μικρό αλλά σημαντικό «σώμα» κειμένων ιδιαίτερα χρήσιμων για την κατανόηση ενός πολυπλόκαμου και σύνθετου πολιτικού και κοινωνικού φαινομένου, τόσο στην δεξιά-ακροδεξιά εκδοχή του όσο και στην πρόσφατη «αριστερόστροφη» εθνικο-λαϊκιστική.

Φαντάσματα της δημοκρατίας

Στο φαινόμενο του λαϊκισμού αφιερώνει ένα από τα κεφάλαια του βιβλίου του Οι εσωτερικοί εχθροί της δημοκρατίας (μτφρ. Σώτη Τριανταφύλλου, Μαριάννα Κουτάλου, εκδ. Πατάκη) ο βουλγαρικής καταγωγής Γάλλος διανοούμενος Tzvetan Todorov, εστιάζοντας στο συσχετισμό του λαϊκισμού με την ξενοφοβία στην γαλλική πολιτική σκηνή. Ο Τοντόροφ επιχειρεί μια συνολική αποτίμηση των προβλημάτων των δυτικών δημοκρατιών και τις εσωτερικές αντιφάσεις τους που βγάζουν στην επιφάνεια παθολογίες που τελικά στρέφονται εναντίον τους. Καυτηριάζει την εγγενή τάση της Δύσης να ολισθαίνει προς τον Πολιτικό Μεσσιανισμό και να αντιμετωπίζει τον υπόλοιπο κόσμο με υπεροψία και επιθετικότητα. «Ανθρωπιστικοί» πόλεμοι, βασανιστήρια, νεο-αποικιακές πολιτικές, δημιουργούν ένα εκρηκτικό μείγμα καχυποψίας ανάμεσα σε θρησκείες και πολιτισμούς, μεταφέροντας εν τέλει στο εσωτερικό των δυτικών κοινωνιών έναν ακύρηχτο πόλεμο. Ο Τοντόροφ δεν αποφεύγει να συζητήσει καυτά θέματα «χαμηλής πολιτικής», όπως το ζήτημα της μαντίλας στα γαλλικά σχολεία, την απαγόρευση της χρήσης της μπούργκας κ.ά., υπερασπιζόμενος το πολυπολιτισμικό μοντέλο, το δικαίωμα των μεταναστών στην έκφραση της διαφορετικότητάς τους και της, υπό όρους, εξασφάλισης των πολιτισμικών τους ιδιαιτεροτήτων στον πλαίσιο μιας κοινωνίας ανοιχτής και διαλλακτικής.

Στα καθ’ ημάς, ο Νίκος Δήμου επιχείρησε να δώσει τις δικές του απαντήσεις στους προβληματισμούς των νέων της εποχής μας σε σχέση με μια σειρά ζητήματα, όπως η Δημοκρατία, το διαδίκτυο, ο ορθολογισμός και οι εχθροί του, η παιδεία, η ανεργία κ.λπ στο ευσύνοπτο βιβλίο του Μιλώντας μ’ έναν αγανακτισμένο νέο για επαναστάσεις – τεχνολογικές και άλλες (εκδ. Πατάκη). Δεν ξέρω πόσοι νέοι, αγανακτισμένοι ή μη, θα ανατρέξουν στο παρόν βιβλίο για να πάρουν απαντήσεις στα ερωτήματά τους· σε κάθε περίπτωση, εδώ θα βρει κανείς συμπυκνωμένες και εκφρασμένες με απλό και σαφή τρόπο όλες τις βασικές αρχές της σκέψης του Νίκου Δήμου: Την απόλυτη εμπιστοσύνη του στον Διαφωτισμό και στον ορθολογισμό, την καταστατική του αισιοδοξία για τα οφέλη του Διαδικτύου και των συναφών τεχνολογικών επαναστάσεων, την πίστη του στις δυνάμεις τους ατόμου. Θέλοντας να είναι συνεπής με τις αρχές του, ο Δήμου επιχειρεί να ανασυστήσει έναν πραγματικό διάλογο με τον υποτιθέμενο νέο, ωστόσο ο τελευταίος, ακόμη κι όταν κατορθώνει να αρθρώσει κάποιες από τις ενστάσεις που μπορεί να έχει κανείς απέναντι στο ultra φιλελεύθερο μοντέλο σκέψης που υπερασπίζεται ο Δήμου (σε συνδυασμό με μια υπεραισιόδοξη, στα όρια της μεταφυσικής, αντίληψη για την Ιστορία και την «πρόοδο»), δεν επιμένει πολύ: Ο «νέος» του Δήμου αναδιπλώνεται, ακούει, είναι ένα ιδανικό αυτί. Στην πραγματικότητα, πρόκειται για έναν «μονόλογο» σε διαλογική μορφή, αλλά ακόμη κι ως τέτοιος έχει την αξία του και στο σύνολό του το βιβλίο είναι ένα χρήσιμο ανάγνωσμα τόσο για «αγανακτισμένους» όσο και για κάθε λογής νέους ή και ενήλικες. Συνοψίζει με καθαρό τρόπο μια συγκεκριμένη δέσμη ιδεών, που αν και θέλει να εμφανίζεται «αντικειμενική» και «φυσική», έχει κι αυτή την ιστορικότητά της και τα ιδεολογικά και λογικά της όρια τα οποία ο επαρκής αναγνώστης θα τα αναζητήσει και θα τα συναντήσει.

Αντίστοιχες ενστάσεις μπορεί να έχει κανείς με πλευρές των κειμένων του Φώτη Γεωργελέ που συγκεντρώνονται στον τόμο «Κρυμμένες αλήθειες και ψεύτικα διλήμματα» (Μεταίχμιο). Πρόκειται για τα –ασυνήθιστα μακροσκελή για editorial– άρθρα που γράφει κάθε εβδομάδα ο γνωστός δημοσιογράφος και διευθυντής της Athens Voice, η πλειονότητα των οποίων, ειδικά τα τελευταία χρόνια, έχουν χαρακτήρα πολιτικής-πολιτισμικής ανάλυσης της κρίσης. Τα κείμενα του Γεωργελέ χαρακτηρίζονται από ζωντάνια, αιχμηρότητα, πίστη στις δυνάμεις της καινοτομίας και της μεταρρύθμισης. Παρά τη μαχητικότητα που τα διαπνέει (ο Γεωργελές δεν "μασάει" τα λόγια του, παράδειγμα το κείμενο που αφορά το συνάφι των δημοσιογράφων), είναι κείμενα που προάγουν τη σκέψη, το διάλογο, ακόμη και τη διαφωνία, κι ως τέτοια έχει νόημα να τα αναζητήσει και να τα αποτιμήσει κανείς συνολικά με την ευκαιρία αυτής της έκδοσης.

ΚΩΣΤΑΣ ΚΑΤΣΟΥΛΑΡΗΣ