«Ο ακρωτηριασμός της Δύσης ή Η τραγωδία της Κεντρικής Ευρώπης» του Μίλαν Κούντερα (κριτική)

Δύο κείμενα του μεγάλου Τσέχου συγγραφέα που συζητήθηκαν πολύ στην εποχή τους και σήμερα λόγω της εισβολής Πούτιν στην Ουκρανία γίνονται εκ νέου επίκαιρα.

Πρώτο κείμενο: Συνέδριο Τσεχοσλοβάκων Συγγραφέων 

Το πρώτο κείμενο είναι η ομιλία του στο Συνέδριο των Τσεχοσλοβάκων Συγγραφέων το 1967, την εποχή που κορυφωνόταν η σύγκρουση ανάμεσα στον παλιό κομμουνιστικό μηχανισμό και στους νέους ηγέτες της χώρας (Ντούμπτσεκ) που αναζητούσαν ένα σοσιαλισμό με ανθρώπινο και δημοκρατικό πρόσωπο. Μια μάχη που χάθηκε μετά τη σοβιετική εισβολή της 20ης Αυγούστου 1968 που κατέπνιξε την Άνοιξη της Πράγας. Αν κρίνουμε από τα όσα σχετικώς ελεύθερα κατέθεσε ο Κούντερα στην ομιλία του, ορθώς ο σοβιετικός και κομμουνιστικός ολοκληρωτισμός ανησυχούσε για το μέχρι που μπορούσε να φτάσει η Άνοιξη της Πράγας. Μέχρι την απελευθέρωση της τσεχοσλοβάκικης Κοινωνίας των Πολιτών, μέχρι δηλαδή το τέλος του κομμουνισμού. Ένα τέλος που ήρθε το 1989-1991, 23 χρόνια αργότερα. Αν είχε πραγματοποιηθεί τότε, ίσως οι εξελίξεις μετά το 2000 να μην ήταν τόσο αρνητικές για τις δυτικές σοσιαλδημοκρατικές δυνάμεις. Αλλά αυτό είναι άλλη ιστορία.

Γυρνώντας στο 1967 και στην ομιλία του Κούντερα, αυτός επιχειρηματολογεί για το πόσο έχει ανάγκη την ελευθερία το τσέχικο έθνος για να επιβιώσει. Αντλεί επιχειρήματα υπέρ αυτής του της θέσης από τον ρόλο της τσέχικης διανόησης τον 19ο αιώνα, η οποία συνέβαλε στην ανάσταση της μισοξεχασμένης τσέχικης γλώσσας και του τότε ημιθανούς τσεχικού λαού. Τότε κάποιοι έθεταν το ερώτημα μήπως μικρά έθνη όπως η Τσεχία τότε, και η Ουκρανία σήμερα θα πρόσθετα, δεν είναι καλύτερο να ενσωματώνονται σε κάποια μεγαλύτερα; Συγκεκριμένα, δεν θα ήταν καλύτερος ο εκγερμανισμός του τσεχικού έθνους ή ο εκρωσισμός του ουκρανικού; Όχι, απάντησε η τσέχικη διανόηση τον 19ο αιώνα. Όχι, βροντοφωνάζει και το 1967 ο Κούντερα για τον απειλούμενο τότε εκσοβιετισμό–εκρωσισμό της ενιαίας Τσεχοσλοβακίας. Όχι, καλούμαστε να πούμε και εμείς μαζί με τον ουκρανικό λαό. Αλλά μήπως και ο Ερντογάν τα ίδια δεν ονειρεύεται;

Η επιλογή των Τσέχων ήταν να αφήσουν τη γλώσσα τους να μετατραπεί σε διάλεκτο ή να γίνουν ευρωπαϊκό έθνος στηρίζοντας τη γλώσσα τους και τον πολιτισμό τους. Επέλεξαν τον δεύτερο δρόμο.

Οι πνευματικές ελίτ της τσεχικής αναγέννησης κράτησαν το έθνος ζωντανό με την προοπτική της ενσωμάτωσής του σε κάτι ακόμη μεγαλύτερο από τη Γερμανία, στην ενσωμάτωσή του στον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Κρατώ την επισήμανσή του για τον τεράστιο ρόλο που έπαιξαν σ’ αυτή την προσπάθεια όχι μόνο οι συγγραφείς αλλά και οι μεταφραστές. Να μη το ξεχνάμε ποτέ αυτό, ειδικά όσοι προερχόμαστε από έθνη που η γλώσσα τους μιλιέται από λίγους και ειδικά στην Ελλάδα που έχουμε παράδοση πολλών καλών μεταφραστών. Η επιλογή των Τσέχων ήταν να αφήσουν τη γλώσσα τους να μετατραπεί σε διάλεκτο ή να γίνουν ευρωπαϊκό έθνος στηρίζοντας τη γλώσσα τους και τον πολιτισμό τους. Επέλεξαν τον δεύτερο δρόμο.

Η σοβιετοποίηση και η κομμουνιστικοποίηση της χώρας απειλούσε, στον 20ο αιώνα πλέον, αυτή την επιλογή. Και την απειλούσε γιατί αμφισβητούσε την ελευθερία πάνω στην οποία στήθηκε ο ενταγμένος στην Ευρώπη τσεχικός πολιτισμός. Η τσεχική κουλτούρα, η ελάχιστα αριστοκρατική τσέχικη λογοτεχνία, προφύλασσαν μέχρι τότε την τσεχική εθνική ταυτότητα. Η σοβιετοποίηση και κομμουνιστικοποίηση της χώρας οδηγούσε ξανά την τσεχική κουλτούρα μακριά από την Ευρώπη. Αυτό όμως θα ήταν και ο θάνατός της. Γιατί αυτό που συνέβαινε από το 1945 μέχρι το 1967 στη χώρα ήταν η προσπάθεια αποκοπής της από την ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα και από τον χριστιανισμό ως τις δυο βασικές πηγές του ευρωπαϊκού πνεύματος.

Προσωπικά εδώ με κατέπληξε το γεγονός πως ο Κούντερα ξέχασε τον Διαφωτισμό ως την τρίτη πηγή της ευρωπαϊκής νεωτερικότητας και πολιτισμού. Ενώ αφήνω κατά μέρος και την εκ μέρους του αποδοχή ως αληθινού γεγονότος την αποδιδόμενη στον Βολταίρο φράση «διαφωνώ με αυτό που λες, αλλά θα υπερασπιστώ μέχρι θανάτου το δικαίωμά σου να το λες». Ευτυχώς ο πολύ καλός μεταφραστής και φιλόλογος Γιάννης Η. Χάρης τον «διορθώνει» με μια σημείωσή του. Βεβαίως, ως μεγάλος συγγραφέας και παρά τις διώξεις που αυτός και οι ομοϊδεάτες του είχαν υποστεί, σπεύδει να αρνηθεί τη βαθύτατα αντιδραστική ταύτιση φασισμού και κομμουνισμού. Γι’ αυτόν «ο φασισμός που βασίζεται σ’ έναν απροκάλυπτο αντιουμανισμό, δημιούργησε μια σχετικά απλή κατάσταση στο ηθικό επίπεδο: επειδή παρουσιάστηκε ο ίδιος σαν αντίθεση των ουμανιστικών αρχών και αρετών, τις άφησε άθικτες. Ενώ ο σταλινισμός υπήρξε κληρονόμος ενός μεγάλου ουμανιστικού κινήματος, το οποίο παρά τη σταλινική μανία, μπόρεσε να διατηρήσει αρκετές από τις αρχικές στάσεις, ιδέες, συνθήματα, γλώσσα και όνειρα». (σ. 36)

Το μείζον όμως σ’ αυτή την ομιλία είναι η θέση του μεγάλου μυθιστοριογράφου πως η τύχη της τσέχικης λογοτεχνίας και του τσέχικου έθνους εξαρτώνται από την πρόοδο της ελευθερίας του πνεύματος. Καταλήγει μάλλον πεσιμιστικά πως αν και υπήρχε το 1967 ευκαιρία για μια νέα τσεχική αναγέννηση, αμφέβαλλε αν η εθνική κοινότητα και η διανόηση είχαν συνείδηση αυτής της ευκαιρίας. Ο Ζακ Ρούπνικ παρουσιάζει τους συμμετέχοντες και τις αντιδράσεις που υπήρξαν από την πλευρά του καθεστώτος σ’ όσα διαμείφθηκαν στο Συνέδριο.

Δεύτερο κείμενο: Ο ακρωτηριασμός της Ευρώπης

Το δεύτερο κείμενο, στο πλαίσιο του οποίου μας εισάγει ο Πιέρ Νορά, δημοσιεύτηκε στο περιοδικό “Le Débat” τον Νοέμβριο του 1983, οκτώ χρόνια από τη στιγμή που ο Κούντερα είχε διαφύγει στη Γαλλία. Κείμενο που μεταφράστηκε στις περισσότερες δυτικές χώρες και σ’ όλες τις χώρες του σοβιετικού μπλοκ και εκεί τυπωνόταν σε αυτοεκδόσεις (σαμιζντάτ) και μοιραζόταν από σπίτι σε σπίτι. Προσωπικά έχω βιώσει τη χαρά απλών πολιτών, όταν είχα την ευκαιρία να τους μοιράζω τέτοια κείμενα, συμπεριλαμβανόμενου και του κειμένου του Κούντερα. Χαρά που συμμερίζονταν πολωνοί πολίτες, αλλά και βούλγαροι, ρώσοι, κουβανοί και πολλοί άλλοι που δεινοπαθούσαν κάτω από τον ίδιο δυνάστη: τη σοβιετική ολοκληρωτική εξουσία.

Βεβαίως λέγοντας Ευρώπη δεν έχει υπόψη του ένα γεωγραφικό προσδιορισμό, αλλά μια πνευματική έννοια συνώνυμη της λέξης «Δύση».

Γι’ αυτό και δεν συμμερίζομαι την άποψη του Κούντερα πως αν και Ρώσοι και Βούλγαροι υπέφεραν το ίδιο πολιτικά, δεν βίωναν το ίδιο τη σύγκρουση πολιτισμών όπως τη βίωναν οι τρεις λαοί της Κεντρικής Ευρώπης. Κατά τον μεγάλο μυθιστοριογράφο οι τρεις χώρες (Τσεχία, Πολωνία και Ουγγαρία) που μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο περιήλθαν στην εξουσία του Στάλιν και πολιτικά δεν ανήκαν πλέον στη Δυτική Ευρώπη, βίωναν όχι μόνο ένα πολιτικό αλλά και ένα πολιτισμικό σοκ, παρόλο που εξακολουθούσαν να ανήκουν στον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Βεβαίως λέγοντας Ευρώπη δεν έχει υπόψη του ένα γεωγραφικό προσδιορισμό, αλλά μια πνευματική έννοια συνώνυμη της λέξης «Δύση».

Το δοκίμιό του ξεκινά με τον διευθυντή του Ουγγρικού Πρακτορείου Ειδήσεων που το 1956 μετά την εισβολή των Σοβιετικών έστειλε ένα τηλεγράφημα το οποίο τελείωνε με τα λόγια «Θα πεθάνουμε για την Ουγγαρία και την Ευρώπη». Σύμφωνα με τον Κούντερα οι τρεις αυτοί λαοί είναι αναπόσπαστο τμήμα της Δύσης και του πολιτισμού της. Στην Ανατολή (Ρωσία-Βουλγαρία) βλέπει κοινωνίες διχασμένες μεταξύ Δύσης και Ανατολής, ενώ οι χώρες της Κεντρικής Ευρώπης δεν είναι διχασμένες. Κατ’ αυτόν δεν υπάρχουν δυο Πολωνίες. Μέγα λάθος και τότε και πολύ περισσότερο σήμερα με την Πολωνία του Κατσίνσκι και την Ουγγαρία του Ούρμπαν. Αλήθεια τι να σκέφτεται σήμερα με τους αντιευρωπαϊστές πολιτικούς που ψηφίζουν αυτοί οι τρεις λαοί;

Εξάλλου όλοι οι λαοί είναι διχασμένοι και τριχασμένοι. Για παράδειγμα ο γερμανικός χωρίζεται σ’ αυτόν του δυτικού πολιτισμού και της γερμανικής κουλτούρας, της δυτικής κοινωνίας και της γερμανικής κοινότητας, ο ελληνικός διχάζεται ανάμεσα στον εκδυτικισμό και την καθ’ ημάς Ανατολή, το ίδιο και ο πολωνικός, ο ουγγρικός και ο τσέχικος. Αλλού βρίσκεται η αξία της παρέμβασης του Κούντερα και όχι σ’ αυτή του την απλούστευση περί ενιαίου δυτικού χώρου και διχασμένου ανατολικού. Βρίσκεται στην αντίληψή του πως «η ταυτότητα ενός λαού ή ενός πολιτισμού αντανακλάται και συνοψίζεται στο σύνολο των πνευματικών του δημιουργιών που αποκαλούμε συνήθως «κουλτούρα». (σ. 53)

Αλλού βρίσκεται η αξία της παρέμβασης του Κούντερα και όχι σ’ αυτή του την απλούστευση περί ενιαίου δυτικού χώρου και διχασμένου ανατολικού. Βρίσκεται στην αντίληψή του πως «η ταυτότητα ενός λαού ή ενός πολιτισμού αντανακλάται και συνοψίζεται στο σύνολο των πνευματικών του δημιουργιών που αποκαλούμε συνήθως «κουλτούρα».

Αλλά αυτή η κουλτούρα δεν μπορεί να υπάρξει εκεί που δεν υπάρχει ελευθερία και εκεί όπου ένας λαός όπως ο ρωσικός μέσω του μισητού κομμουνισμού επιδιώκει να επιβάλλει τη δική του ομοιομορφία. Γιατί η μικρή Κεντρική Ευρώπη των τριών χωρών, με την προσθήκη της Αυστρίας, επιβάλλει τη μεγαλύτερη πολυμορφία στον μικρότερο δυνατόν γεωγραφικό χώρο, ενώ η Ρωσία επιβάλλει τη μικρότερη δυνατή ποικιλομορφία στον μεγαλύτερο δυνατόν χώρο. Ο κομμουνισμός, από τη μια είναι άρνηση της ρωσικής ιστορίας (της θρησκευτικότητάς της, λόγου χάρη) αλλά και ολοκλήρωση των συγκεντρωτικών της τάσεων και ονείρων της για μια μεγάλη Ρωσική Αυτοκρατορία. Σαν αυτή που ονειρεύεται σήμερα ο άθλιος Πούτιν. Βεβαίως, υποστηρίζει, υπήρχαν τότε Ρώσοι που στεναχωριόνταν όταν πολλοί ταύτιζαν την αγαπημένη τους πατρίδα με τον κομμουνισμό. Σίγουρα και σήμερα υπάρχουν πολλοί Ρώσοι που στεναχωριούνται, όταν από κάποιους παντελώς άσχετους και φανατικούς, οι οποίοι βαυκαλίζονται πως είναι φιλελεύθεροι, ταυτίζεται η Ρωσία και ιδίως η κουλτούρα της με τον πουτινισμό.

Ο τσέχος συγγραφέας Μίλαν Κούντερα γεννήθηκε στο Μπρνο, το 1929, και ζει στη Γαλλία, τη δεύτερη πατρίδα του, από το 1975. Έχει γράψει τα μυθιστορήματα: Το αστείο, Η ζωή είναι αλλού, Το βαλς του αποχαιρετισμού, Το βιβλίο του γέλιου και της λήθης, Η αβάσταχτη ελαφρότητα του είναι, Η αθανασία, καθώς επίσης τη συλλογή διηγημάτων Κωμικοί έρωτες – όλα στην τσέχικη γλώσσα. Όπως και τα παλαιότερα δοκίμια Η τέχνη του μυθιστορήματος και οι Προδομένες διαθήκες. Τα πιο πρόσφατα, όμως, μυθιστορήματά του – Η βραδύτητα, Η ταυτότητα και Η άγνοια γράφτηκαν στα γαλλικά.

Άλλωστε, και σ’ αυτό το κείμενο αναδεικνύεται η άποψη του συγγραφέα πως η Ευρώπη, παρά τη διαίρεσή της στο δυτικό και ανατολικό τμήμα, είναι παράλληλα εδραιωμένη στην αρχαία ελληνική και ρωμαϊκή ιστορία-πολιτισμό και τη λεγόμενη ιουδαιοχριστινιακή πίστη και σκέψη. Ο ρωσικός κομμουνισμός όμως αναζωπύρωσε παλιές σλαβοφιλικές ιδεολογίες και αντιδυτικές εμμονές και απέκοψε τη Ρωσία από τη δυτική ιστορία. Η Ρωσία και επί τσάρου –εδώ μαζί με τον Τσέσουαβ Μίλος διαφωνεί με τον νοσταλγό του τσαρισμού και σλαβόφιλο Σολζενίτζιν– δεν εμφανιζόταν σαν μια από τις πολλαπλές ευρωπαϊκές δυνάμεις, αλλά σαν ένας άλλος διαφορετικός πολιτισμός. Έτσι αναφερόμενος στην τραγωδία της Κεντρικής Ευρώπης γράφει πως «η ρωσική μοίρα δεν αποτελεί μέρος της δικής μας συνείδησηςׄ, μας είναι ξένηׄ, δεν ευθυνόμαστε εμείς γι’ αυτήν. Μας βαραίνει αλλά δεν αποτελεί μέρος της δικής μας κληρονομιάς». (σ. 62) Ο κόσμος του Γκόγκολ «μάς μαγεύει και μας έλκει όταν είναι μακριάׄ, αποκαλύπτεται όμως φοβερά ξένος όταν μας περικυκλώνει από κοντά». (σ. 63) 

Ο Σεν-Πρε, ήρωας του επιστολικού μυθιστορήματος του Ρουσσώ «Νέα Ελοΐζα», παρατηρώντας τους διαλόγους που αναπτύσσονταν στα περίφημα αριστοκρατικά σαλόνια και στις θεατρικές σκηνές του Παρισιού, έλεγε: «Όσο κι αν παρακολουθείς αυτό που λέγεται, δεν μαθαίνεις τίποτα γι' αυτό που γίνεται».

Και αν και Πολωνία και Τσεχία είναι σλαβικές χώρες, ο Κούντερα εξοργίζεται όταν «χαρίζουν» τον πολιτισμό τους στη «σλαβική ψυχή». Επικαλούμενος τον Πολωνό Κόνραντ Κοζενιόφκσι, ο οποίος έγινε γνωστός γράφοντας στα αγγλικά με το όνομα Τζόζεφ Κόνραντ, αλλά και τον ουγγρικής καταγωγής συγγραφέα Τζόρτζ Μικές ή Μάικς, θεωρεί πως δεν υπάρχει τίποτα πιο γελοίο από το να κατατάσσει κανείς την Πολωνία και την Τσεχία στον σλαβικό και όχι στον δυτικό πολιτισμό. Κατ’ αυτόν η Δύση δεν κατάλαβε ποτέ πως αυτές οι χώρες ανήκουν στον πολιτισμό της. Ο Μπέλα Μπάρτοκ, ο Κάφκα, ο Χάσεκ, η πολωνική τριάδα Γκομπρόβιτς, Σουλτς, Βιτκίεβιτς είναι Δύση και όχι «σλαβική ψυχή». Βεβαίως, κανείς εδώ μπορεί να του αντιτείνει πολλούς Πολωνούς συγγραφείς (Μιτσκιέβιτς, Σλοβάτσκι, Κρασίνσκι) που εκφράζουν τον σλαβικό ρομαντισμό και όχι τον δυτικό μοντερνισμό. Η «Μπαλαντύνα» του Σλοβάτσκι μαζεύει σμέουρα στο δάσος και σκοτώνει την αδελφή της βλέποντας την να έχει μαζέψει περισσότερα για να κερδίσει την αγάπη του πρίγκιπα. Αυτό είναι «σλαβική ρομαντική ψυχή» και όχι δυτικός μοντερνισμός. Και αυτή η «σλαβική ψυχή» όμως είναι Δύση και όχι Ανατολή, όπως κακώς αντιλαμβάνεται ο Κούντερα.

Έχει όμως απόλυτο δίκιο όταν υποστηρίζει πως η Κεντρική Ευρώπη δεν είναι κράτος ή κράτη, είναι κουλτούρα ή πεπρωμένο και όταν αποδίδει ιδιαίτερη προσοχή στον ρόλο που έπαιξε η εβραϊκή κοινότητα στην Κεντρική Ευρώπη για το χτίσιμο της δυτικής κουλτούρας σ’ αυτά τα μικρά έθνη. Μικρά λόγω του ότι τα σύνορά τους συχνά αμφισβητούνται, ενώ αυτά παραμένουν αδιαχώριστα από τον ευρωπαϊκό πολιτισμό και ιστορία. Αυτό αποτελεί την τραγωδία αλλά και το μεγαλείο τους. Οι κεντροευρωπαϊκοί λαοί δεν υπάρχουν έξω από την ευρωπαϊκή Ιστορία, είναι όμως τα θύματα και τα αουτσάιντερ αυτής της Ιστορίας.

Καταλήγει πάλι με ένα πεσιμισμό να διατρέχει τη γραφή του. Όπως ο Θεός εγκατέλειψε την Ευρώπη για χάρη της κουλτούρας, έτσι και η κουλτούρα εγκαταλείπει την Ευρώπη για χάρη του χρήματος και των νέων τεχνολογιών. Η Ευρώπη – Δύση δεν πρόσεξε την εξαφάνιση της πολιτισμικής εστίας της Κεντρικής Ευρώπης, γιατί δεν νοιώθει πλέον την ενότητά της ως πολιτισμική ενότητα. Οι διάφορες Σύνοδοι Κορυφής της ΕΕ τον επιβεβαιώνουν. Ο Σεν-Πρε, ήρωας του επιστολικού μυθιστορήματος του Ρουσσώ «Νέα Ελοΐζα», παρατηρώντας τους διαλόγους που αναπτύσσονταν στα περίφημα αριστοκρατικά σαλόνια και στις θεατρικές σκηνές του Παρισιού, έλεγε: «Όσο κι αν παρακολουθείς αυτό που λέγεται, δεν μαθαίνεις τίποτα γι' αυτό που γίνεται». Έτσι ακριβώς συμβαίνει και με τις σημερινές ευρωπαϊκές ηγετικές ομάδες.

Σε ζωντανά ελληνικά η εξαιρετική μετάφραση του Γιάννη Η. Χάρη.

^＊ Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ είναι συγγραφέας και δρ Κοινωνιολογίας. Τελευταίο βιβλίο του, η μελέτη «Το πρωτείο της δημοκρατίας - Σοσιαλδημοκρατία μετά τη σοσιαλδημοκρατία» (εκδ. Αλεξάνδρεια).

Απόσπασμα από το βιβλίο

«Αυτό που ορίζει και προσδιορίζει το κεντροευρωπαϊκό σύνολο δεν μπορεί να είναι τα πολιτικά σύνορα (που δεν είναι αυθεντικά και επιβάλλονται πάντοτε από εισβολές, κατακτήσεις και κατοχές), αλλά οι μεγάλες κοινές καταστάσεις που συγκεντρώνουν τους λαούς και τους συσπειρώνουν πάντοτε με διαφορετικό τρόπο, μέσα σε φανταστικά και πάντοτε μεταβλητά σύνορα, στο εσωτερικό των οποίων παραμένει η ίδια μνήμη, η ίδια εμπειρία, η ίδια κοινή παράδοση». (σ. 75-76)