Η ανθρώπινη ηθική και τα άλλα ζώα: μια παλιά συζήτηση που μόλις ξεκίνησε

Από τη μυθολογία ξέρουμε πως ο Ποσειδώνας δώρισε στον άνθρωπο το άλογο και ότι ο Κένταυρος Χείρων δίδαξε τον ημίθεο Αρισταίο να αρμέγει προβατίνες και να εκτρέφει μέλισσες. Από τότε, προ αμνημονεύτων ετών, αρχίζει η τιθάσευση των ζώων και η παγίδευσή τους στα πλοκάμια της ανθρώπινης ηθικής. Τα άγρια είδη που θεωρούνταν ενσαρκώσεις του ιερού ή πρόγονοι των ανθρώπων (πολλοί από τους οποίους, όπως ο Κέκροπας, διατηρούσαν ζωώδη χαρακτηριστικά) χάνουν τη δύναμή τους κατά την οικοσιτική εποχή. Κατάλοιπα της δύναμης αυτής υπάρχουν μόνο στους μύθους και τα παραμύθια, όπου τα ζώα μιλούν, σκέφτονται, επικοινωνούν με τους ανθρώπους. Στην πραγματικότητα, δεν μπορούν να μιλήσουν, να διεκδικήσουν, να απαιτήσουν μια καλύτερη μεταχείριση, γι’ αυτό και αντιμετωπίζονται άλλοτε με συμπάθεια και αγάπη, άλλοτε με φόβο και δέος, άλλοτε με αδιαφορία ή σκληρότητα.

Τα άγρια είδη που θεωρούνταν ενσαρκώσεις του ιερού ή πρόγονοι των ανθρώπων (πολλοί από τους οποίους, όπως ο Κέκροπας, διατηρούσαν ζωώδη χαρακτηριστικά) χάνουν τη δύναμή τους κατά την οικοσιτική εποχή.

Εντούτοις, φαίνεται πως πάντα υπήρχε μια προβληματική για την αντιμετώπισή τους, και αυτή παρουσιάζεται στο βιβλίο του Σταύρου Καραγεωργάκη, ο οποίος μελετά το θέμα αρχίζοντας από την αρχαιότητα και φθάνοντας μέχρι τις μέρες μας και τα σύγχρονα κινήματα υπέρ των ζώων.

Παρά τις θυσίες και τα σφάγια που εμφανίζονται στον Όμηρο, το ζήτημα της ηθικής αντιμετώπισης των ζώων τίθεται και στην αρχαία Ελλάδα, και ο Καραγεωργάκης αναδιφώντας στην αρχαιοελληνική γραμματεία, παρατηρεί ότι από τους προσωκρατικούς μέχρι τον Πυθαγόρα, οι φιλόσοφοι συνδέθηκαν με μια στάση σεβασμού απέναντι στα ζώα και στη χορτοφαγία. Ο Πυθαγόρας, που πίστευε στη μετεμψύχωση και σε μια συνθήκη δικαίου, μπορούσε να επικοινωνεί με τα ζώα και προέτρεπε τους μαθητές του να απέχουν από το κρέας. Ο Πλάτωνας φαίνεται ότι θεωρούσε τη χορτοφαγία φυσική συμπεριφορά σε μια εξιδανικευμένη πολιτεία, ενώ ο Αριστοτέλης έγραψε πραγματείες για τα ζώα κάνοντας λόγο για τις αντιληπτικές τους ικανότητες. Ο Θεόφραστος απαγόρευε τη θυσία ζώων, ενώ ο Πλούταρχος και ο Πορφύριος ασχολήθηκαν συστηματικά με το ζήτημα της ηθικής αντιμετώπισης των άλλων ζώων και τόνιζαν ότι δεν πρέπει να τα τρώμε αφού υπάρχει αφθονία τροφής που προέρχεται από τα φυτά.

Κατά τον Μεσαίωνα εξαφανίζεται το πνεύμα της φροντίδας των ζώων, με εξαίρεση τον Άγιο Φραγκίσκο της Ασίζης. Το περίεργο είναι ότι συχνά γίνονται δίκες και καταδίκες των ζώων! Και η καταδίκη δεν ήταν πάντα ο θάνατος. Μπορούσε να είναι και ο αφορισμός!

Από την εποχή των Φώτων, τον 17ο αιώνα, τα πράγματα γίνονται πολύ άσχημα για τα ζώα και τη φύση. Η συμπεριφορά του ανθρώπου απέναντί τους βασίζεται πλέον στις απόψεις του Καρτέσιου, που θεωρεί τον άνθρωπο «κύριο και κάτοχο της φύσης», ενώ το ζώο δεν έχει ψυχή, είναι ένα αυτόματο, μια machina animatα, και του Καντ που πίστευε πως μόνο τα ορθολογικά όντα μπορούν να είναι ηθικά και ότι μόνο απέναντι σ’ αυτά έχουμε ηθικές υποχρεώσεις. Η δυτική σκέψη πλέον βασίζεται στον απόλυτο διαχωρισμό: από τη μια ο κόσμος της ανθρωπότητας και από την άλλη ο κόσμος των άλλων ζώων και της φύσης. Οι ανατολικές θρησκείες πάντα επιφύλασσαν στα ζώα καλύτερη αντιμετώπιση και σε πολλές κοινωνίες δεν είναι εμφανής η διάκριση φύσης – πολιτισμού.

Ο αιώνας αυτός με τις σπουδαίες ανακαλύψεις και τα επιστημονικά επιτεύγματα είναι πολύ σκληρός για τα ζώα. Οι άνθρωποι δεν διστάζουν να κάνουν ζωοτομές, χωρίς να νοιάζονται για τις σπαρακτικές κραυγές των ζώων. Βεβαίως, υπήρχαν και αντιδράσεις όπως του Βολταίρου και του Κοντιγιάκ και, αργότερα κατά τον 18ο αιώνα, του Τζέρεμι Μπένθαμ με τη θεωρία του ωφελιμισμού. Τον 19ο αιώνα ο Νίτσε κλαίει για το άλογο του Τορίνο που το κτυπά ο άνθρωπος.

Όλα τα όντα έχουν εγγενή αξία και δεν υπάρχει καμιά ηθική δικαιολογία για να μη λαμβάνουμε υπόψη τον πόνο ενός ζώου.

Ο Καραγεωργάκης παρουσιάζει αναλυτικά τα σύγχρονα κινήματα υπέρ των ζώων και αναφέρεται στους πρωτοπόρους Π. Σίνγκερ και Τ. Ρέηγκαν που μίλησαν για την απελευθέρωση των ζώων, για τα δικαιώματά τους και για τον σπισισμό (speciesism - ειδισμός) που χαρακτηρίζει τον άνθρωπο. Ο όρος αυτός σημαίνει τη θετική στάση υπέρ των συμφερόντων των μελών του ιδίου είδους και εναντίον των μελών των άλλων ειδών. Ο σπισισμός και οι υπόλοιπες αυθαίρετες διακρίσεις, όπως π.χ. ο ρατσισμός, ο σεξισμός κ.ά., η πίστη ότι ο διαφορετικός είναι κατώτερος, αποδεικνύονται χωρίς έρεισμα. Όλα τα όντα έχουν εγγενή αξία και δεν υπάρχει καμιά ηθική δικαιολογία για να μη λαμβάνουμε υπόψη τον πόνο ενός ζώου.

Οι οικοφεμινίστριες καταδεικνύουν ότι η υποδούλωση της φύσης και η καταστροφή του περιβάλλοντος συνδέονται με την καταπίεση της γυναίκας και ότι το πρόβλημα της πατριαρχίας είναι πολιτικό, διαπερνά όλες τις σχέσεις και συμβάλλει στις διαδικασίες κατασκευής του «άλλου». Χωρίς να απορρίπτουν τον ορθό λόγο, πιστεύουν ότι αποτελεί ένα εργαλείο του ανδροκρατούμενου φιλοσοφικού κόσμου, που έχει υπερτιμηθεί εις βάρος άλλων παραγόντων που επηρεάζουν τις ηθικές μας κρίσεις, όπως είναι το συναίσθημα.

Ο καταργητισμός, η θεωρία του Γκ. Φραντσιόν, παραπέμπει στο κίνημα για την κατάργηση της δουλείας και προτείνει την παύση κάθε χρήσης των μη ανθρώπινων ζώων σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας. Ο Στ. Μπεστ, ο αντισυστημικός καθηγητής φιλοσοφίας, πιστεύει στην ολική απελευθέρωση ανθρώπων και ζώων και υποστηρίζει δημόσια τη δράση του Μετώπου για την Απελευθέρωση των Ζώων, το οποίο δεν διστάζει να πραγματοποιεί χτυπήματα σε εγκαταστάσεις με πειραματόζωα, εργαστήρια, φάρμες κ.λπ, ποτέ όμως εναντίον ανθρώπων. Ο Μπεστ δεν είδε ποτέ το ζήτημα των δικαιωμάτων ή της απελευθέρωσης των ζώων ξέχωρα από την πολιτική φιλοσοφία και τα κοινωνικά κινήματα. Αποκηρύσσει τη λογική της προσπάθειας καλυτέρευσης συνθηκών διαβίωσης των ζώων, όπως ακριβώς και οι καταργητιστές του 19ου αιώνα δεν ζητούσαν τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των σκλάβων, αλλά την ολική απελευθέρωσή τους. Ο Μ. Ρόλαντς εμπνέεται από τον Ρουσώ και προτείνει ένα κοινωνικό συμβόλαιο με δικαιώματα και υποχρεώσεις, στο οποίο θα συμπεριλαμβάνονται και τα άλλα ζώα, και αναφέρει την αρετή του οίκτου ως την πιο σημαντική που μπορεί να έχουν οι άνθρωποι απέναντι στα μη ανθρώπινα ζώα. Άλλωστε, υποστηρίζει, ενάρετα είναι και τα ζώα τις περισσότερες φορές.

Ο Καραγεωργάκης αναφέρει και άλλους πανεπιστημιακούς και φιλοσόφους που υπεραμύνονται των ζώων, θυμίζοντάς μας ταυτόχρονα ότι είναι οι ίδιοι που πρωτοστατούν και σε κινήματα για τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Ο Καραγεωργάκης ελέγχει τα συναισθήματά του και με απλό λόγο παρουσιάζει την ηθική για τα ζώα ως κλάδο της εφαρμοσμένης ηθικής για να μας πείσει να αλλάξουμε συμπεριφορά απέναντι στον μη ανθρώπινο κόσμο.

Είναι φανερό ότι ο συγγραφέας πιστεύει πως η βάση της ηθικής εκτίμησης των άλλων ζώων είναι το συναίσθημα και η ικανότητα να μπορείς να μπαίνεις στη θέση του άλλου: Του πρόβατου που το σφάζουν, του σκύλου που κακοποιείται, της τίγρεως που κλείνεται στο κλουβί ενός ζωολογικού κήπου ως κεφάλαιο του ιδιοκτήτη της, του ελέφαντα που εκπαιδεύεται με βασανιστήρια και στέρηση τροφής για να μάθει να στέκεται στα δύο πόδια και να τον χειροκροτούν στο τσίρκο, του ινδικού χοιριδίου που βασανίζεται για ανόητα και άνευ αξίας πειράματα… Γνωρίζει τη δύναμη της συναισθηματικής κινητοποίησης και, προφανώς, συμφωνεί με τον Μ. Σέλερ που υποστηρίζει ότι η συμπάθεια είναι μια μορφή ορθολογισμού.

Όμως, ο Καραγεωργάκης ελέγχει τα συναισθήματά του και με απλό λόγο παρουσιάζει την ηθική για τα ζώα ως κλάδο της εφαρμοσμένης ηθικής για να μας πείσει να αλλάξουμε συμπεριφορά απέναντι στον μη ανθρώπινο κόσμο. Με λογικά επιχειρήματα καταδεικνύει το ανήθικο της εκμετάλλευσής τους και των βιαιοπραγιών εναντίον τους, θυμίζοντάς μας παράλληλα ότι και ο άνθρωπος δεν παύει να είναι ένα έμβιο ον που εξακολουθεί να έχει ζωώδη χαρακτηριστικά. Ο Δαρβίνος είχε πάντα αντιρρήσεις στην άποψη πως τα ανθρώπινα όντα έχουν χαρακτηριστικά που καθόλου δεν υπάρχουν σε άλλα ζώα.

Κοινό χαρακτηριστικό των θεωριών που συμπεριλαμβάνονται στο βιβλίο είναι ότι καμία από αυτές δεν περιορίζεται στα ζώα συντροφιάς και όλοι σχεδόν οι αναφερόμενοι επιστήμονες προτείνουν τη χορτοφαγία και τη βίγκαν διατροφή. Άλλοι με μεγαλύτερη ένταση και άλλοι πιστεύοντας ότι η μεταστροφή πρέπει να γίνει προοδευτικά και όχι με πίεση και βιαιοπραγίες. Όμως, είναι γεγονός ότι αν σταματούσαν οι άνθρωποι να τρώνε ζωική τροφή, τότε, με την εξοικονόμηση φυτικής τροφής που τώρα καταναλώνεται για τη σίτιση των ζώων, θα μπορούσε να τραφεί όλος ο ανθρώπινος πληθυσμός του πλανήτη.

Ο Πλούταρχος και ο Πορφύριος ασχολήθηκαν συστηματικά με το ζήτημα της ηθικής αντιμετώπισης των άλλων ζώων και τόνιζαν ότι δεν πρέπει να τα τρώμε αφού υπάρχει αφθονία τροφής που προέρχεται από τα φυτά.

Ο συγγραφέας, όπως δηλώνει, έχει το δίλημμα αν η αλλαγή της ανθρώπινης ηθικής πρέπει να γίνει θεσμικά ή προσωπικά. Προφανώς, όμως, τα συμφέροντα που διακυβεύονται είναι τόσο μεγάλα που μάλλον θα πρέπει να αρκεστούμε σε μεμονωμένες ενέργειες ελπίζοντας στη μειονοτική επιρροή και σε μια ιδεολογική μεταστροφή από τα κάτω. Δύσκολο, βέβαια, αλλά φαίνεται ότι κάποιες αλλαγές έχουν ήδη αρχίσει να γίνονται.

Διαβάζοντας το βιβλίο του Καραγεωργάκη ανακαλύπτουμε όψεις της πραγματικότητας που δεν τις είχαμε σκεφτεί. Και, όπως φαίνεται από το έργο του, ο συγγραφέας είναι ένας από εκείνους τους επιστήμονες που κινητοποιούνται για τα δικαιώματα των ζώων στο πλαίσιο μιας διευρυμένης ηθικής. Μιας ηθικής που θα υπερβαίνει τους περιορισμούς του ανθρωπισμού και θα λαμβάνει υπόψη τα μη ανθρώπινα είδη, το περιβάλλον και την περίπλοκη σχέση αλληλεξάρτησης μεταξύ ανθρώπων, ζώων και φυσικού κόσμου. Πρόκειται για ένα σπουδαίο βιβλίο που απευθύνεται στο ευρύ κοινό, γραμμένο απλά και κατανοητά. Διαπνέεται από μια φιλοσοφία της καθημερινής ζωής, όπως θα έπρεπε να είναι η κάθε φιλοσοφία: Να μας δείχνει τρόπους σκέψης και δράσης που θα κάνουν τον κόσμο καλύτερο και πιο δίκαιο.

* Η ΑΝΝΑ ΛΥΔΑΚΗ είναι καθηγήτρια Κοινωνιολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.
Τελευταίο βιβλίο της, η μελέτη «Αναζητώντας το χαμένο παράδειγμα: Επιτόπια έρευνα, κατανόηση, ερμηνεία» (εκδ. Παπαζήση).

Απόσπασμα από το βιβλίο

«Όσο πιο πολύ αγωνιζόμαστε συλλογικά, με κατανόηση και πίστη για το όραμά μας, τόσο πιο σύντομα θα πετύχουμε την απελευθέρωση των ανθρώπινων και μη ανθρώπινων ζώων. Δεν φτάνει να παλεύουμε ο καθένας μόνος του και για τον εαυτό του, αλλάζοντας απλώς τον προσωπικό τρόπο ζωής. Χρειάζεται να κινητοποιήσουμε και τους γύρω μας, με όπλα μας τις γνώσεις, τα επιχειρήματα, αλλά και τη συναισθηματική κινητοποίηση, μέχρις ότου να πετύχουμε την απελευθέρωση όλων των ζώων που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι, είτε αυτά βρίσκονται σε φάρμες είτε σε εργαστήρια είτε σε τσίρκο και ζωολογικούς κήπους».

Ζώα στα πλοκάμια της ανθρώπινης ηθικής
Σταύρος Καραγεωργάκης
Ευτοπία 2019
Σελ. 400, τιμή εκδότη €16,95

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ ΚΑΡΑΓΕΩΡΓΑΚΗ