Κρατικά Λογοτεχνικά Βραβεία 2024: Όλες οι υποψηφιότητες σε όλες τις κατηγορίες

Α) Οι Βραχείες Λίστες τίτλων υποψήφιων

• για τα Κρατικά Βραβεία Λογοτεχνίας 2024
  (Βραβείο Μυθιστορήματος, Βραβείο Διηγήματος-Νουβέλας και Βραβείο Ποίησης),
• για τα Κρατικά Βραβεία Δοκιμίου-Μαρτυρίας 2024
  (Βραβείο Δοκιμίου-Κριτικής και Βραβείο Μαρτυρίας-Βιογραφίας- Χρονικού-Ταξιδιωτικής Λογοτεχνίας), καθώς και
• για το Κρατικό Βραβείο Πρωτοεμφανιζόμενου Συγγραφέα 2024, έχουν ως ακολούθως:​

Βραχεία Λίστα για το Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος 2024

1. Φώτης Δούσος, Τέλεση, εκδόσεις Νήσος
2. Βασιλική Ηλιοπούλου, Το αθώο, εκδόσεις Πόλις
3. Μιχάλης Μαλανδράκης, Δυναμώστε τη μουσική, παρακαλώ, εκδόσεις Πόλις
4. Ιωάννα Μπουραζοπούλου, Ο δράκος της Πρέσπας ΙΙΙ – Η μνήμη του πάγου, εκδόσεις Καστανιώτη
5. Γιάννης Νικολούδης, Άδειος τόπος, εκδόσεις Πατάκη
6. Ηλίας Λ. Παπαμόσχος, Ανάληψη, εκδόσεις Πατάκη
7. Γιώργος Συμπάρδης, Πλατεία Κλαυθμώνος, εκδόσεις Μεταίχμιο
8. Δημήτρης Χριστόπουλος, Έλα να παίξουμε!, εκδόσεις Το Ροδακιό

Βραχεία Λίστα για το Κρατικό Βραβείο Διηγήματος – Νουβέλας 2024

1. Ιάκωβος Ανυφαντάκης, Ραδιοκασετόφωνο, εκδόσεις Πατάκη
2. Λουκία Δέρβη, Ακούω φωνές, εκδόσεις Μεταίχμιο
3. Όλγα Κοζάκου-Τσιάρα, Οι ξένες, εκδόσεις Περισπωμένη
4. Έλσα Κορνέτη, Δωμάτια με δόντια και άλλες κοφτερές ιστορίες, εκδόσεις Μελάνι
5. Δημήτρης Νόλλας, Οι απέθαντοι. Μια αληθινή ιστορία που έγινε πραγματική, εκδόσεις Ίκαρος
6. Άκης Παπαντώνης, Η τελευταία αρκούδα του δάσους, εκδόσεις Κίχλη
7. Αντώνης Πάσχος, Το αδελφομοίρι και άλλες ιστορίες, εκδόσεις Στερέωμα

Βραχεία Λίστα για το Κρατικό Βραβείο Ποίησης 2024

1. Μαρία Βαχλιώτη, Κάλπη, εκδόσεις Μελάνι
2. Γιώργος Βέης, Καταυλισμός, εκδόσεις Ύψιλον/βιβλία
3. Κρυστάλλη Γλυνιαδάκη, Ημέρες καλοσύνης, εκδόσεις Πόλις
4. Άννα Γρίβα, Η χαμένη θεά, εκδόσεις Μελάνι
5. Δημήτρης Κοσμόπουλος, Έθνος εξαιρετικά, εκδόσεις Περισπωμένη
6. Μαρία Κούρση, Εξόδιος αέρας, Εκδοτική Αθηνών
7. Κώστας Λάνταβος, Το Μέγιστο Θαύμα, εκδόσεις Θράκα
8. Αλέξανδρος Μηλιάς, Κλαγγή των όπλων, εκδόσεις Πατάκη

Βραχεία Λίστα για το Κρατικό Βραβείο Δοκιμίου – Κριτικής 2024

1. Ελπίδα K. Βόγλη, Τα πεδία της ιστορίας στο παρελθόν και το παρόν της, εκδόσεις Πεδίο
2. Αγγέλα Καστρινάκη, Μίλα, Πηνελόπη! Λογοτεχνικές μεταμορφώσεις της μυθικής ηρωίδας στην Ελλάδα και τον Δυτικό κόσμο από τον 19ο αιώνα ως τις μέρες μας, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
3. Γιώργος Χρ. Κυθραιώτης, Ο ανοικτός κόσμος του Ντοστογιέφσκι, εκδόσεις Αρμός
4. Μιχάλης Τσιανίκας, Καβάφης. Το τελευταίο ταγκό στην Αλεξάνδρεια, εκδόσεις Βιβλιόραμα
5. Μενέλαος Χαραλαμπίδης, Οι Δωσίλογοι. Ένοπλη, πολιτική και οικονομική συνεργασία στα χρόνια της Κατοχής, εκδόσεις Αλεξάνδρεια
6. Μιλτιάδης Β. Χατζόπουλος, Στις απαρχές της νεώτερης ευρωπαϊκής ποιήσεως στην Ρωμανία και την Φραγγία (έπος, λυρικὴ ποίηση, μυθιστορία Θ΄-ΙΔ΄ αἰ.), Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών - Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών
7. Μιχάλης Χρυσανθόπουλος, Το αμφίσημο γέλιο στη συλλογή «Ο μπιντές και άλλες ιστορίες» του Μάριου Χάκκα. Μελαγχολία και ανατροπή, εκδόσεις Άγρα
8. Myrtia Hellner, Ιστορία της αρχαιολογικής φωτογραφίας στην Ελλάδα, εκδόσεις ΟΤΑΝ

Βραχεία Λίστα για το Κρατικό Βραβείο Μαρτυρίας – Bιογραφίας – Χρονικού – Ταξιδιωτικής Λογοτεχνίας 2024

1. Ασπασία Γκιόκα, Ο Σεφέρης στην Αμερική, εκδόσεις Νίκας
2. Κατερίνα Δασκαλάκη, Κώστας Αξελός, η νοσταλγία του μέλλοντος, εκδόσεις Βιβλιοπωλείον της Εστίας
3. Ελευθερία Κόλλια, Στα χρόνια του Χρήστου Λαμπράκη. Μαρτυρίες και αφηγήσεις για τον Δημοσιογραφικό Οργανισμό Λαμπράκη, 1957-2017, εκδόσεις Πατάκη
4. Στάθης Λιβαθινός, Τρεις εποχές. Αυτοβιογραφικές σημειώσεις ενός σκηνοθέτη του θεάτρου, εκδόσεις Πατάκη
5. Ρίκα Μπενβενίστε, Ναυαγοί. Ιστορίες οικογενειακές και άλλες μέσα στην Ιστορία του μεταπολεμικού κόσμου, εκδόσεις Πόλις
6. Νίκος Χατζηνικολάου (Εισαγωγή, Επιστημονική Επιμέλεια), Βάλιας Σεμερτζίδης, Ημερολόγιο (1929-1939), Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης
7. Δημήτρης Γ. Υφαντής, Μακρόνησος. Όταν η «τρέλα» απόκτησε τοπικό προσδιορισμό. Ψυχοπαθολογικαί εκδηλώσεις εξ αντιδράσεως, αλαλίαι και τρόμοι εκτοπισθέντων εις Μακρόνησον, εκδόσεις Άγρα
8. Αχιλλέας Χεκίμογλου, Ατομική εποχή. Πυρηνική ενέργεια, αντιδραστήρες και ουράνιο στην Ελλάδα του 20ου αιώνα, εκδόσεις Παπαδόπουλος

Βραχεία Λίστα για το Κρατικό Βραβείο Πρωτοεμφανιζόμενου Συγγραφέα 2024

1. Δημήτρης Αργυρίου, Πετρογραφία, εκδόσεις Βακχικόν
2. Ιωσηφίνα, Η άγρια ώρα, εκδόσεις Άνω Τελεία
3. Αθανασία Κακαράντζα, Εγκυκλοπαίδεια διαστημικού προσανατολισμού, εκδόσεις Θράκα
4. Ήλια Μπούρα, Εύκρατη ζώνη, εκδόσεις Καστανιώτη
5. Σταυρούλα Παπαδάκη, Και ο κόσμος τι θα πει;, Κάπα Εκδοτική
6. Βίκυ Φιλιππίδου, Το μαύρο αβγό, εκδόσεις ΑΩ
7. Ιωάννα Χρονοπούλου, Παραλίγο, εκδόσεις Σμίλη

Η σύνθεση της εννεαμελούς Επιτροπής, αρμόδιας για τα ετήσια Βραβεία Λογοτεχνίας, το Μεγάλο Βραβείο Γραμμάτων, το Βραβείο Πρωτοεμφανιζόμενου Συγγραφέα, το Ειδικό Θεματικό Βραβείο και τα Βραβεία Δοκιμίου-Μαρτυρίας, έχει ως εξής (ΦΕΚ 447/ΥΟΔΔ/12.5.2023) :

• Ευριπίδης Γαραντούδης, Καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Τμήμα Φιλολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (Μέλος Δ.Ε.Π. Α.Ε.Ι. συναφούς γνωστικού αντικειμένου), Πρόεδρος
• Ανδρέας Μήτσου, Συγγραφέας, Αντιπρόεδρος
• Λητώ Ιωακειμίδου, Επίκουρη Καθηγήτρια Συγκριτικής Φιλολογίας στο Τμήμα Φιλολογίας (Τομέας Νεοελληνικής Φιλολογίας) του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (Μέλος Δ.Ε.Π. Α.Ε.Ι. συναφούς γνωστικού αντικειμένου), Μέλος
• Ελένη Κουτριάνου, Καθηγήτρια Νεοελληνικής Λογοτεχνίας: Θεωρίας της Λογοτεχνίας - Συγκριτικής Γραμματολογίας στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου (Μέλος Δ.Ε.Π. Α.Ε.Ι. συναφούς γνωστικού αντικειμένου), Μέλος
• Καλλιόπη (Πόπη) Αρωνιάδα, Συγγραφέας, Μέλος
• Ηλίας Καφάογλου, Συγγραφέας, Μέλος
• Γεώργιος Ρούσκας, Κριτικός, Μέλος
• Κωνσταντίνα (Ντίνα) Σαρακηνού, Κριτικός, Μέλος
• Σταύρος Σταμπόγλης, Κριτικός, Μέλος

Β) Οι Βραχείες Λίστες τίτλων

• για τα Κρατικά Βραβεία Λογοτεχνικής Μετάφρασης 2024 
  (Κρατικό Βραβείο Μετάφρασης έργου Ξένης Λογοτεχνίας σε Ελληνική Γλώσσα, Κρατικό Βραβείο Απόδοσης έργου της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας στα Νέα Ελληνικά και Κρατικό Βραβείο Μετάφρασης Έργου Ελληνικής Γλώσσας σε ξένη Γλώσσα) έχουν ως ακολούθως (οι τίτλοι παρατίθενται με αλφαβητική σειρά ως προς τον μεταφραστή):

Βραχεία Λίστα Κρατικού Βραβείου Μετάφρασης έργου ξένης λογοτεχνίας στην ελληνική γλώσσα 2024

1. Αλαίν Νταμαζιό, Οι Αθέατοι, εκδόσεις Πόλις, μετάφραση Δημήτρης Δημακόπουλος
2. Κόλουμ ΜάκΚαν, Απειρόγωνο, εκδόσεις Καστανιώτη, μετάφραση Τόνια Κοβαλένκο
3. Λάσλο Κρασναχορκάι, Χέρστ 07769. Η ιστορία Μπαχ του Φλόριαν Χερστ, εκδόσεις Πόλις, μετάφραση Μανουέλα Μπέρκι
4. Τζέημς Γουντ, Πώς δουλεύει η λογοτεχνία, εκδόσεις Αντίποδες, μετάφραση Κώστας Σπαθαράκης
5. Κατερίνα Τούτσκοβα, Γκέρτα, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, μετάφραση Κώστας Τσίβος
6. Σενέκας, Αποκολοκύνθωση. Μενίππεια σάτιρα, εκδόσεις Κίχλη, μετάφραση Σταύρος Τσιτσιρίδης
7. Γκουίντο Μορσέλι, Dissipatio H.G., εκδόσεις Loggia, μετάφραση Μαρία Φραγκούλη
8. Μίλαν Κούντερα, Η τέχνη του μυθιστορήματος, εκδόσεις Βιβλιοπωλείον της Εστίας, μετάφραση Γιάννης Η. Χάρης
9. Τσάρλς Ντίκενς, Τα έγγραφα Πίκγουικ (Α’ & Β’ τόμοι), εκδόσεις Gutenberg, μετάφραση Ρένα Χατχούτ

Βραχεία Λίστα Κρατικού Βραβείου Απόδοσης έργου της αρχαίας ελληνικής γραμματείας στα νέα ελληνικά 2024

1. Σοφοκλέους Σατυρικόν Δράμα. Ιχνευταί. Ομηρικός Ύμνος Εις Ερμήν, εκδόσεις 24 γράμματα, μετάφραση Ανδρέας X. Ζούλας
2. Τον καιρό του λοιμού. Επιδημίες στην αρχαιότητα που ξεπέρασαν τη λογική (Συλλογικό έργο), Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, μετάφραση Στέφανος Παρασκευαΐδης
3. Αθηναγόρας, Για την υπεράσπιση των χριστιανών, εκδόσεις Αρμός, μετάφραση Ιωάννης Πλεξίδας

Βραχεία Λίστα Κρατικού Βραβείου Μετάφρασης έργου ελληνικής λογοτεχνίας σε ξένη γλώσσα 2024

1. Συλλογικό Έργο, La Grèce de l’ étrange, εκδόσεις Αιώρα, μετάφραση René Bouchet
2. Άγγελος Σικελιανός, The Delphic Endeavour (Η Δελφική προσπάθεια), εκδόσεις Ίκαρος, μετάφραση David Connolly
3. Φοίβη Γιαννίση, Homérica (Ομηρικά), εκδόσεις Vaso Roto Ediciones, μετάφραση Vicente Fernández González, Ioanna Nicolaidοu
4. Ανδρέας Εμπειρίκος, De amuletten van de liefde en van de wapenen (Tα χαϊμαλιά του έρωτα και των αρμάτων: Αργώ ή Πλους αεροστάτου. Ζεμφύρα ή το μυστικόν της Πασιφάης. Βεατρίκη ή Ο έρωτας του Buffalo Bill), εκδόσεις Ta Grammata, μετάφραση Hero Hokwerda
5. Ανθολογία, Antología de poesía chipriota (1821-2021), εκδόσεις Centro de Estudios Bizantinos, Neogriegos y Chipriotas, José Antonio Moreno Jurado
6. Νίκος Θέμελης, Adevărurile Celorlalți (Οι αλήθειες των άλλων), εκδόσεις Ideea Europeana, μετάφραση Άντζελα Μπράτσου
7. Γιάννης Παλαβός, Barnet (Το παιδί), εκδόσεις Heidruns Förlag, μετάφραση Jan Henrik Swahn

H σύνθεση τη αρμόδιας εννεαμελούς Επιτροπής Κρατικών Βραβείων Λογοτεχνικής Μετάφρασης έχει ως εξής:

• Ιωάννης Δημ. Τσόλκας, Καθηγητής Ιστορίας της Ιταλικής Λογοτεχνίας και Ευρωπαϊκού Πολιτισμού στο Τμήμα Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, (Μέλος Δ.Ε.Π. Α.Ε.Ι γνωστικού αντικειμένου σχετικού με την ελληνική ιστορία, κοινωνία ή πολιτική), Πρόεδρος
• Βασίλειος Σαμπατακάκης, Αναπληρωτής Καθηγητής Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Lund (Σουηδία), Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών, Νεοελληνιστής, Αντιπρόεδρος
• Ρουμπίνη Δημοπούλου, Μόνιμη Επίκουρη Καθηγήτρια Λατινικής Λογοτεχνίας του Μεσαίωνα και Αναγέννησης στον Τομέα Κλασικής Φιλολογίας του Τμήματος Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (Μέλος Δ.Ε.Π. ΑΕΙ γνωστικού αντικειμένου σχετικού με τη φιλολογία), Μέλος
• Δημήτριος Φίλιας, Καθηγητής Λογοτεχνικής Μετάφρασης του Τμήματος Ξένων Γλωσσών, Μετάφρασης και Διερμηνείας του Ιονίου Πανεπιστημίου (Μέλος Δ.Ε.Π. Α.Ε.Ι, γνωστικού αντικειμένου σχετικού με τη μετάφραση), Μέλος
• Κωνσταντίνος Μπούρας, Κριτικός, Μέλος
• Laura Salas Rodríguez, Μεταφράστρια, Μέλος
• Βασίλης Βασιλειάδης, Νεοελληνιστής, Μέλος
• Άννα Αφεντουλίδου, Κριτικός, Μέλος
• Ιωάννα-Άννα Μεϊτάνη, Μεταφράστρια, Μέλος

Έκθεση της Επιτροπής Κρατικών Βραβείων Λογοτεχνίας
(εκδόσεις 2023)

Η Επιτροπή Κρατικών Βραβείων Λογοτεχνίας, καθώς ολοκλήρωσε τις εργασίες της για το δεύτερο έτος της θητείας της, ανακοινώνει δημόσια την επιλογή τίτλων της εκδοτικής παραγωγής του 2023 με τις βραχείες λίστες βιβλίων στις έξι θεματικές κατηγορίες (μυθιστόρημα, διήγημα-νουβέλα, ποίηση, δοκίμιο-κριτική, μαρτυρία-βιογραφία-χρονικό-ταξιδιωτική λογοτεχνία, πρωτοεμφανιζόμενοι συγγραφείς). Τα μέλη της Επιτροπής κατέβαλαν, όπως και πέρυσι, κάθε δυνατή προσπάθεια ώστε να επιταχυνθούν οι διαδικασίες και έτσι να μειωθεί το διάστημα ανάμεσα στο έτος της βιβλιοπαραγωγής και τον χρόνο κρίσης των βιβλίων και επιλογής των προς βράβευση.

Προκειμένου να επιλεγούν τα υποψήφια προς βράβευση βιβλία και συγγραφείς εξετάστηκαν οι τίτλοι που περιλαμβάνονται στους καταλόγους της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, στην ιστοσελίδα της ΒΙΒΛΙΟΝΕΤ και σε άλλες σχετικές ιστοσελίδες και ιστοτόπους. Επίσης εξετάστηκαν όλοι οι τίτλοι βιβλίων που κατατέθηκαν απ’ ευθείας από τους εκδότες ή τους συγγραφείς τους στη Διεύθυνση Γραμμάτων του Υπουργείου Πολιτισμού. Όπως και κατά το προηγούμενο έτος, οι κατάλογοι της ΕΒΕ επέτρεψαν στα μέλη της Επιτροπής να σχηματίσουμε μία ευρεία, όχι όμως πλήρη εικόνα της εκδοτικής παραγωγής του 2023, αφενός λόγω της μη καταγραφής τίτλων και αφετέρου της εσφαλμένης καταγραφής σε κατηγορίες. Έτσι οι εργασίες της Επιτροπής δυσχεραίνονται από την έλλειψη ακριβούς καταγραφής και χαρτογράφησης της εκδοτικής παραγωγής και γι’ αυτό τον λόγο χρειάστηκε να γίνει συμπληρωματική ατομική και συλλογική έρευνα.

Η κρίση των τίτλων και η κατάρτιση τόσο αρχικά των μακρών όσο και στη συνέχεια των βραχειών λιστών έγιναν σύμφωνα με τα κριτήρια πρόκρισης και αποκλεισμού τα οποία ορίστηκαν κατά την πρώτη συνεδρίαση της Επιτροπής για την κρίση του εκδοτικού έτους 2023 (στις 12 Ιουλίου 2024) και καταγράφηκαν στο αντίστοιχο πρακτικό της Επιτροπής.

Σε γενικές γραμμές η βιβλιοπαραγωγή του 2023 ήταν πλούσια σε αριθμό βιβλίων στις περισσότερες κατηγορίες. Σε ό,τι αφορά την ποιοτική διάσταση υπήρχαν προφανώς αποκλίσεις μεταξύ των κατηγοριών. Οι κατηγορίες βιβλίων που συνολικά παρουσίασαν την περισσότερο ποιοτική εικόνα είναι εκείνες του δοκιμίου – κριτικής και της μαρτυρίας – βιογραφίας – χρονικού – ταξιδιωτικής λογοτεχνίας.

Στο μυθιστόρημα, όπως και στο έτος 2022, η ποσοτικά πλούσια σχετική παραγωγή εξακτινώθηκε προς ποικίλα θεματικά πεδία, τα πλείστα όμως συντονισμένα με τους θεματικούς τόπους που έχουν παγιωθεί στη μυθιστορηματική παραγωγή των τελευταίων ετών: από τη σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα στο ιστορικό παρελθόν, το εγγύτερο (των τελευταίων δεκαετιών) ή το απώτερο. Νεότεροι συγγραφείς δημιουργούν θετικές προοπτικές για την εξέλιξη του έργου τους, διεκδικώντας μία διακριτή θέση δίπλα στα έργα καταξιωμένων μυθιστοριογράφων. Το 2023, πάντως, δεν εμφανίστηκαν αξιόλογοι πρωτοεμφανιζόμενοι πεζογράφοι.

Αρκετά έργα της λογοτεχνικής συγκομιδής του 2023 δείχνουν τη διαπερατότητα μεταξύ των ειδών, ό,τι ονομάζεται υβριδικότητα, που παρατηρήθηκε και κατά τα προηγούμενα έτη (π.χ. μυθιστορήματα στο μέγεθος νουβέλας ή το αντίστροφο, ποιητικά έργα σε πεζό λόγο και με εμφανή αφηγηματικά στοιχεία, πεζά ποιήματα με δοκιμιακό λόγο κ.α.). Αυτή η διαπερατότητα αφορά και τα βιβλία της κατηγορίας διήγημα-νουβέλα, όπου, σε ό,τι αφορά το πεζογραφικό είδος στο σύνολο της εκδοτικής παραγωγής, εντοπίζονται τα πιο δυναμικά στοιχεία αναζήτησης θεμάτων, γλωσσικών και αφηγηματικών μορφών και εκφραστικών τρόπων, σε σύγκριση με τη συγκομιδή στο μυθιστόρημα. Ειδικότερα ως προς τη θεματική περιοχή, αυτή εκτείνεται, όπως και στη βιβλιοπαραγωγή του 2022, από θέματα που εστιάζονται στην εντοπιότητα και σε σύγχρονα κοινωνικά ζητήματα αιχμής μέχρι ποικίλα εσωστρεφή και εξωστρεφή ζητήματα που φτάνουν ως τα όρια του παγκοσμιοποιημένου πλέον κόσμου μας.

Στην ποίηση επίσης πλούσια είναι ποσοτικά, όπως και κατά το έτος 2022, η εκδοτική παραγωγή, με την πολύ ενδιαφέρουσα συνύπαρξη άξιων ποιητών, που έχουν διαγράψει δεκαετίες γόνιμης ποιητικής πορείας, και λιγότερο ή περισσότερο νεότερών τους ποιητών που προφανώς διαφοροποιούνται από τους παλαιότερους στα θέματα, στη γλώσσα, στη φόρμα, στις αντιλήψεις. Ανεξάρτητα, πάντως, από αυτές τις εμφανείς και συνάμα γόνιμες διαφοροποιήσεις, η συνολική θεώρηση της ποιητικής παραγωγής επαληθεύει τη σταθερά υψηλή ποιοτική στάθμη της σύγχρονης ελληνικής ποίησης. Η εμφάνιση πολλών πρωτοεμφανιζόμενων ποιητών και ποιητριών, ηλικιακά κάτω των 35 ετών ή και μεγαλύτερων, δείχνει το αμείωτο ενδιαφέρον για τον ποιητικό λόγο, σε βαθμό τέτοιο ώστε να δημιουργείται το ερώτημα αν υπάρχει ανάσχεση της στροφής-προτίμησης των νέων λογοτεχνών προς την πεζογραφία.

Στην κατηγορία δοκίμιο – κριτική επαληθεύτηκε και με την εκδοτική παραγωγή του 2023 η σταθερή άνθιση της συστηματικής μελέτης στην Ελλάδα, τόσο της φιλολογικής, με θέματά της αντλημένα από τον χώρο της νεότερης ελληνικής λογοτεχνίας, όσο και γενικότερα της μελέτης σε πεδία των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών, από την Ιστορία μέχρι τις πολιτικές επιστήμες. Αντιθέτως, στο δοκίμιο, τόσο το λογοτεχνικό όσο και γενικότερα το φιλοσοφικό ή το κοινωνικό δοκίμιο, η παραγωγή, για άλλη μία χρονιά, όπως και το 2022, μειώνεται, κι αυτό προφανώς οφείλεται κυρίως στην εξειδικευμένη, επιστημονική στη μεγάλη πλειονότητα των περιπτώσεων, σκοπιά από την οποία γράφονται τα βιβλία της κατηγορίας.

Στην κατηγορία μαρτυρία – βιογραφία – χρονικό – ταξιδιωτική λογοτεχνία συνυπάρχουν πολλά ενδιαφέροντα βιβλία στα τρία πρώτα υποείδη, καθώς, όπως παρατηρήθηκε και το 2022, η ταξιδιωτική λογοτεχνία πλέον εμφανίζεται ολοένα και σπανιότερα. Στα βιβλία μαρτυρίας, χρονικού και βιογραφίας η ποικίλη και σύνθετη θεώρηση όψεων της πραγματικότητας τόσο κατά το παρελθόν όσο και στο παρόν ή και συνδυαστικά αποφέρει πολύ αξιόλογα βιβλία φωτισμού ιστορικών περιστάσεων, κοινωνικών ή πολιτισμικών φαινομένων, προσωπικοτήτων, θεσμών, οικονομικών δραστηριοτήτων, όπου η υποκειμενική ματιά, σε συνάρτηση και με το εξατομικευμένο βίωμα, και η αντικειμενική θεώρηση, που διασταυρώνεται με τη συλλογικότητα και τη συστηματική μελέτη, συνδυάζονται γόνιμα.

Σε ό,τι αφορά μία γενικότερη αποτίμηση των επιμέρους κατηγοριών, στο μυθιστόρημα, το διήγημα-νουβέλα, την ποίηση, το δοκίμιο-κριτική, τη μαρτυρία-χρονικό-βιογραφία-ταξιδιωτική λογοτεχνία και τους πρωτοεμφανιζόμενους συγγραφείς, οι ατομικές αποτιμήσεις των μελών της Επιτροπής, που ακολουθούν σε αυτή την έκθεση, λειτουργούν συμπληρωματικά στο να σχηματιστεί η συνολική εικόνα ανά κατηγορία.

Ως προς τους πρωτοεμφανιζόμενους επισημαίνουμε γενικά, όπως και στην έκθεση που αφορούσε τη βιβλιοπαραγωγή του 2022, ότι το ηλικιακό όριο των 35 ετών, έτσι όπως ορίζεται από το άρθρο 40 του νόμου 3905/2010, θέτει εκτός κρίσης ενδιαφέροντα ή και αξιόλογα έργα και συγγραφείς. Η Επιτροπή, ωστόσο, έκρινε ότι μερικά βιβλία πρωτοεμφανιζόμενων συγγραφέων, εν προκειμένω σε ό,τι αφορά το έτος 2023 μόνο ποιητών/ποιητριών, πληρούσαν τα κριτήρια ώστε να περιληφθούν σε βραχεία λίστα.

Με βάση τα παραπάνω, η Επιτροπή συνέταξε τις βραχείες λίστες για τις έξι θεματικές κατηγορίες οι οποίες ανακοινώνονται εδώ μαζί με τις αποτιμήσεις, στη συνέχεια, των εννέα μελών της.

Ευριπίδης Γαραντούδης (Πρόεδρος)

H βιβλιοπαραγωγή του 2023 παρέμεινε, όπως και εκείνη το 2022, πληθωρική στην ποσότητά της, ακολουθώντας την αυξητική τάση των τελευταίων ετών, όπως εξάλλου αυτή αποτυπώνεται σε πρόσφατες συστηματικές έρευνες καταγραφής των εκδοτικών δεδομένων. Εμφανίζει, πάντως, ενδιαφέρουσες ποιοτικές παραμέτρους στα διάφορα είδη βιβλίων, αυτά στα οποία επιμερίζονται τα κρατικά λογοτεχνικά βραβεία. Κοινές διαπιστώσεις των μελών της Επιτροπής, έτσι όπως αυτές προέκυψαν μέσα από τις συνεδριάσεις της και διατυπώθηκαν και στην αντίστοιχη έκθεση για το έτος 2022, είναι ότι το ηλικιακό όριο των 35 ετών στην κατηγορία των πρωτοεμφανιζόμενων συγγραφέων δημιουργεί δυσχέρειες στην επιλογή, παραβλέποντας ότι αρκετοί και αρκετές συγγραφείς πρωτοεμφανίζονται σε μεγαλύτερη ηλικία, και γι’ αυτό θα ήταν καλό να καταργηθεί· στην κατηγορία μαρτυρία-χρονικό-βιογραφία-ταξιδιωτική λογοτεχνία συνυπάρχουν και συμφύρονται αποκλίνοντα μεταξύ τους ή και ετερόκλητα κειμενικά είδη, καθιστώντας επίσης δυσχερή την επιλογή και κρίση στη βάση κριτηρίων που να έχουν ενιαίο χαρακτήρα· στην κατηγορία δοκίμιο-κριτική, επίσης, είναι πολύ μεγάλο το εύρος της έννοιας «κριτική», οδηγώντας έτσι στη συμπερίληψη στην κατηγορία μελετών από πολλά επιστημονικά πεδία και μη αναφερόμενων στο κύριο πεδίο της κριτικής αναφορικά με το βασικό αντικείμενο των βραβείων, δηλαδή στη λογοτεχνία. Στην κατηγορία αυτή, τέλος, σαφώς ευστοχότερος θα ήταν, αντί του όρου «κριτική», ο όρος «μελέτη».
Στην κατηγορία της ποίησης η εκδοτική παραγωγή υπήρξε πληθωρική, όπως και το έτος 2022 και τα αμέσως προηγούμενα χρόνια. Το αποτέλεσμα είναι η αισθητή ποιοτική ανισότητα μεταξύ των βιβλίων. Ένα μεγάλο μέρος της σχετικής παραγωγής, αυτοεκδόσεις ή εκδόσεις χρηματοδοτημένες εξ ολοκλήρου από τους συγγραφείς τους, ανταποκρίνεται ελάχιστα σε ποιοτικά κριτήρια, τέτοια που να επαληθεύουν στοιχειώδη γνώση των όρων με τους οποίους διαβάζεται και γράφεται η ποίηση. Ωστόσο, γενικά θεωρημένη η ποιητική παραγωγή και του έτους 2023 επαληθεύει το σταθερά υψηλό ποιοτικό επίπεδο της σύγχρονης ελληνικής ποίησης, μέσα από την υψηλής στάθμης αυτοσυνειδησία εκείνων που γράφουν καλή ποίηση, στην αναζήτηση θεμάτων, μορφών, εκφραστικών τρόπων και χάρη στον συγχρονισμό του στοχασμού τους με ερεθίσματα που προκύπτουν όχι μόνο από τα διαχρονικά ζητήματα του ποιητικού λόγου, τα αναγόμενα στην ανθρώπινη κατάσταση, αλλά και από τη σύγχρονη πραγματικότητα τόσο στον τόπο μας όσο και στον παγκοσμιοποιημένο κόσμο μας, συχνά σε ό,τι αφορά τις άσχημες και δυσοίωνες πλευρές της. Η συμπόρευση παλαιότερων καταξιωμένων ποιητών και ποιητριών με νεότερους και νεότερές τους, το έργο των οποίων εμφανίζει διακριτά και δυναμικά στοιχεία εξέλιξης, αφήνει ευοίωνες προοπτικές για το μέλλον της ελληνικής ποίησης. Το δυναμικό παρόν της πιστεύω ότι αποτυπώνεται σε όλα τα βιβλία που περιελήφθησαν στη βραχεία λίστα της ποίησης.
Στην κατηγορία του μυθιστορήματος η επίσης ποσοτικά πλούσια παραγωγή, όπως και στο έτος 2022, ευθυγραμμίζεται με τη λογική ενός μέσου όρου σε ό,τι αφορά τα επιλεγμένα θέματα, τις αφηγηματικές και γλωσσικές φόρμες και τους εκφραστικούς τρόπους, όπως αυτά υπαγορεύονται αφενός από τη δημοφιλία του είδους και αφετέρου από την αίσθηση του «επείγοντος» των πεζογράφων να ανταποκριθούν στη ζήτηση για νέα προϊόντα. Υπάρχουν, λοιπόν, ορισμένα ενδιαφέροντα μυθιστορήματα, γραμμένα τόσο από καταξιωμένους πεζογράφους όσο και από νεότερους και αρκετά υποσχόμενους. Αλλά η εστίαση, ακόμα και στα καλύτερα βιβλία της κατηγορίας, όσα περιελήφθησαν στη βραχεία λίστα, σε σχεδόν πάγιες θεματικές περιοχές (η αναδρομή σε δύστηνες ιστορικές περιόδους στη διάρκεια του 20ού αιώνα, τα προβλήματα της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας, οι ενδοοικογενειακές και οι έμφυλες σχέσεις κ.α.) μπορεί να εκτιμηθεί και ως συντελεστής στασιμότητας του μυθιστορήματος, αν μάλιστα λάβουμε υπόψη ότι τη μεγάλη πλειονότητα των μυθιστοριογράφων λίγο την απασχολούν αναζητήσεις και κυρίως πραγματώσεις ως προς τη γλώσσα και την αφηγηματική φόρμα. Δείκτης αυτής της στασιμότητας είναι ότι η Επιτροπή δεν περιέλαβε κανένα μυθιστόρημα στην κατηγορία των πρωτοεμφανιζόμενων συγγραφέων.
Τα βιβλία της κατηγορίας του διηγήματος-νουβέλας, αντιθέτως, γενικά εξεταζόμενα, διαφοροποιούνται ποιοτικά από το μυθιστόρημα, καθώς σε αυτά η μικρή ή βραχύτερη φόρμα – αν και πλέον υπάρχουν αφηγήματα, όπως παρατηρήθηκε και για τα βιβλία του 2022, που, σε συνδυασμό με την πλοκή των έργων, κινούνται σε ένα μεταιχμιακό όριο μεταξύ του μυθιστορήματος και της νουβέλας – ευνοεί πολύ περισσότερο αισθητές, σε σύγκριση με το μυθιστόρημα, αναζητήσεις γύρω από τα θέματα, τη φόρμα, τη γλώσσα, τους εκφραστικούς τρόπους. Έτσι στην κατηγορία αυτή εντοπίζονται αφηγήματα για τη σύγχρονη ελληνική κοινωνία και τις δυστοπικές της συνθήκες, διηγήματα που αθετούν τη συνήθη πλοκή του είδους, καθώς δεν έχουν κορύφωση, αφηγήματα σε γλωσσικό ιδίωμα νεοηθογραφικής απόχρωσης, όπως και γλωσσικοί πειραματισμοί ποικίλης μορφής. Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά διαχέονται στα έργα που έχουν περιληφθεί στη βραχεία λίστα της κατηγορίας. Σε ορισμένα έργα του είδους η νευρώδης, ενίοτε επιθετική γλώσσα, με στοιχεία αργκό, αναμειγνύει θεματικά το ρεαλισμό και το φανταστικό στοιχείο, ακτινογραφώντας τη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα, με έναν εντέλει γκροτέσκο τρόπο από τον οποίο δεν λείπει ο συγγραφικός ακκισμός.
Τα βιβλία της κατηγορίας του δοκιμίου-κριτικής, ιδίως όσα έχουν ενταχθεί στη βραχεία λίστα της κατηγορίας, επαληθεύουν την υψηλή στάθμη της συστηματικής μελέτης στην Ελλάδα τόσο στο πεδίο της φιλολογίας όσο και σε λιγότερο ή περισσότερο γειτονικά πεδία των ανθρωπιστικών επιστημών, όπως η Ιστορία. Έτσι και το 2023, όπως και το έτος 2022, προστέθηκαν στη σχετική εκδοτική παραγωγή σημαντικές συμβολές στη μελέτη του έργου νεοελλήνων λογοτεχνών (Καβάφης, Χάκκας) ή στη διεξοδική εξέταση θεμάτων (της μυθικής μορφής της Πηνελόπης), αλλά και σημαντικά έργα εποπτικής θεώρησης ιστορικών θεμάτων. Τα περισσότερα από αυτά τα βιβλία είναι γραμμένα από επιστήμονες του πανεπιστημιακού χώρου, συναρτημένα συνεπώς με την ακαδημαϊκή δραστηριότητά τους, που πάντως διαχέεται και στο μη ειδικό κοινό. Αξιοπαρατήρητο, πάντως, και αξιέπαινο είναι το ότι και άνθρωποι που δεν ανήκουν σε αυτό το επαγγελματικό πεδίο συγγράφουν με συστηματικό τρόπο αξιόλογα έργα της κατηγορίας. Το δοκίμιο, αντιθέτως, ο έτερος συμπληρωματικός πόλος της κατηγορίας, αν εννοηθεί με την έννοια του λογοτεχνικού ή φιλοσοφικού δοκιμίου, παρουσιάζεται πλέον ισχνό, όπως εξάλλου συνέβη και τα προηγούμενα χρόνια.
Στην κατηγορία μαρτυρία-βιογραφία-χρονικό-ταξιδιωτική λογοτεχνία αθροίζονται, όπως επισημάνθηκε και στην έκθεση της Επιτροπής για το έτος 2022, ετερόκλητα βιβλία. Γι’ αυτό, όμως, αυτά τα βιβλία παρουσιάζουν ενδιαφέρον, καθώς αποτυπώνουν την ποικίλη διασταύρωση των υποκειμενικοτήτων (των συγγραφέων ως δρώντων υποκειμένων) με την εποπτική θεώρηση κοινωνικών φαινομένων (από τους συγγραφείς ως παρατηρητές ή και μελετητές). Έτσι στη σχετική εκδοτική παραγωγή του 2023 υπάρχουν αξιόλογες συμβολές μαρτυρίας, βιογραφίας και χρονικού με ποικίλα αντικείμενα. Αντιθέτως, δεν υπάρχουν κείμενα ταξιδιωτικής λογοτεχνίας, καθώς το είδος αυτό τείνει να εκλείψει λόγω αφενός της γενίκευσης των ταξιδιών και αφετέρου της διάδοσης του διαδικτύου.
Στην κατηγορία, τέλος, των πρωτοεμφανιζόμενων συγγραφέων το ηλικιακά κριτήριο των 35 ετών, έτσι όπως ορίζεται από τον νόμο, συναρτά την πρώτη λογοτεχνική εμφάνιση με την ηλικία, συνεπώς περιορίζει δραστικά την επιλογή μεταξύ των ηλικιακά νέων συγγραφέων. Με βάση τη σχετική εκδοτική παραγωγή του 2023, το ενδιαφέρον εστιάζεται αποκλειστικά στην ποίηση, καθώς δεν εντοπίστηκαν αξιόλογα βιβλία πρωτοεμφανιζόμενων πεζογράφων.

Ανδρέας Μήτσου (Αντιπρόεδρος)

Η εκδοτική χρονιά του 2023 χαρακτηρίζεται από την πληθώρα των τίτλων και την πολύπλευρη θεματολογία τους. Όσον αφορά στην ποίηση, παρά τον πληθωρισμό των εκδόσεων, δεν υπήρξαν, κατά τη γνώμη μου, κορυφαίες συλλογές, εν τούτοις παλαιότεροι ποιητές επανήλθαν με μεστές καταθέσεις αποσταγμένων βιωμάτων, χαρακτηριστικής τρυφερότητας και βάθους, καθώς επιχειρούν να επανενταχθούν σε μια δυστοπική και αφιλόξενη πλέον γι’ αυτούς νέα πραγματικότητα. Η υπαρξιακή αναζήτηση και καταφυγή στην αισθητική πραγμάτωση των φόβων, η νοσταλγική αναμόχλευση του παρελθόντος, με τις απώλειες και τις ήττες του, λειτουργούν ως τρόπος αποκάθαρσης και αντίστασής τους στην περιρρέουσα χυδαιότητα. Σ’ αυτήν την ενατένιση θα κατέτασσα, μεταξύ άλλων, τον Δημήτρη Κοσμόπουλο, τον Γιάννη Τζανετάκη, τη Μαρία Κούρση, την Αθηνά Παπαδάκη.
Διαφορετική, όμως, η οπτική του κόσμου από τη Γλυνιαδάκη, τη Γρίβα και τον Στίγγα. Ο εσώτερος πόνος, το τραύμα, η απώλεια, αλλά και η νοσταλγία, αναζητούν νέες μορφές έκφρασης, όπου ο λογικός ειρμός συνεχώς διαρρηγνύεται, η αναζήτηση στρέφεται σε δυστοπικά ψυχικά τοπία, με την Ποίηση να λειτουργεί άλλοτε με ψυχαναλυτικούς τρόπους και άλλοτε με υπερβατικές υπαρξιακές περιπλανήσεις.
Η κατηγορία του μυθιστορήματος έχει να επιδείξει λίγα, πιστεύω, αξιόλογα βιβλία. Ξεχωρίζω το φιλόδοξο, όσο και οιστρήλατο μυθιστόρημα της Μπουραζοπούλου, Ο Δράκος της Πρέσπας ΙΙΙ. Η Μνήμη του Πάγου, όπου η εμφάνιση ενός δράκου στη λίμνη της Μεγάλης Πρέσπας αναδιατυπώνει, σε αλληγορικό επίπεδο, τον τρόμο μιας καταστροφικής κλιματικής αλλαγής, τη μεταφυσική αγωνία και ερμηνεία του κόσμου και συστήνει έναν αφύσικο τρόπο διαφυγής σε εξωλογικό επίπεδο. Έτσι η Μπουραζοπούλου επιχειρεί να κατανοήσει τις νέες πραγματικότητες με παράδοξους συναισθηματικούς τρόπους. Η ροή της γλώσσας, πάντως, και του ρυθμού της αφήγησης είναι εντυπωσιακή, νομιμοποιώντας την όποια παραδοξότητα της «ιστορίας» της.
Διαφορετική η θεώρηση του Ηλία Παπαμόσχου, στο μυθιστόρημά του Ανάληψη, όπου με ελλειπτικό λόγο και αποσταγμένο συναίσθημα, καταθέτει ένα μεστό όσο και μελαγχολικό αφήγημα. Τα περισσότερα πάντως πρόσωπα του μυθιστορήματος δεν διακρίνονται από κάποια πρωτοτυπία ύφους, ούτε συστήνουν ενδιαφέρουσες αφηγηματικές περσόνες. Μια εμφανής επανάληψη των ιδίων μοτίβων είναι κοινό γνώρισμα, ωστόσο η ταπεινή καθημερινότητα καταξιώνεται και αναδεικνύεται αφηγηματικά.
Τα βιβλία δοκιμίου-κριτικής, αντίθετα, εκπλήττουν με την ποικιλία της θεματολογίας, τον μόχθο των συγγραφέων τους και τη γλωσσική ακόμη αρτιότητα και συνέπεια. Υπάρχουν αρκετά αξιόλογα έργα και μάλιστα σε διαφορετικούς τομείς (φιλοσοφία, ιστορία, κλπ.), όπως είναι χαρακτηριστικό και το ατομικό ύφος του καθενός συγγραφέα, εμφανής η καλλιέργεια και ποιότητά του.
Υπάρχουν ακόμη αρκετά ενδιαφέροντα βιβλία στην κατηγορία της μαρτυρίας- χρονικού. Η θεματολογία τους ποικίλλει, είτε αφορά στη φιλολογική έρευνα (Ασπασία Γκιόκα, Ο Σεφέρης στην Αμερική) ή στη βιογραφία σημαντικών προσωπικοτήτων (Δασκαλάκη, Κώστας Αξελός), όπως και στην αυτοβιογραφία (Λιβαθηνός, Μπενβενίστε). Εντυπωσιακό, πιστεύω, βιβλίο συνιστά η μαρτυρία του Δημήτρη Υφαντή για την πρωτότυπη διαχείριση της έννοιας της τρέλας και τη χρήση της στο διαβόητο κολαστήριο της Μακρονήσου.
Οι συλλογές των πρωτοεμφανιζόμενων ποιητών διακρίνονται για τον ιδιαίτερα πρόδηλο πειραματισμό της μορφής, για την εσωτερική περιδιάβαση με τρόπους συνήθως υπερβολικούς στην καταδήλωσή τους, και φανερή μια ευκολία συντήρησης της αναγκαίας σιωπής. Υπάρχουν, παρ’ όλα αυτά, και ποιήματα αποσταγμένης λύπης, αρτιωμένα υφολογικά με τρόπους πρωτότυπους.
Στο διήγημα, δεν διέκρινα ιδιαίτερα αξιόλογες συλλογές. Αρκετά διηγήματα μετεωρίζονται άνισα μεταξύ ποίησης και πεζού λόγου, άλλα συστήνουν δυστοπικά ψυχικά τοπία ή καταφεύγουν σε υφολογικά πρότυπα σουρεαλιστικής ενατένισης. Μερικά καταβυθίζονται και διερευνούν καθ’ υπερβολή εσώτερα τοπία, χωρίς να αποφεύγουν τη συνακόλουθη δυσφορία. Υπάρχουν, ωστόσο, αρκετές αξιοπρόσεκτες εξαιρέσεις σ’ αυτόν τον κανόνα, συλλογές που αποτυπώνονται στη βραχεία φετινή λίστα της κατηγορίας.

Πόπη Αρωνιάδα

Η βιβλιοπαραγωγή του 2023 παρουσιάστηκε πολύ πλούσια σε ποσότητα. Έγινε μια σοβαρή προσπάθεια από την Επιτροπή κι εξετάστηκαν όλα τα βιβλία με βάση τους τίτλους των κατατεθειμένων στη Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος, μαζί με όσα οι ίδιοι οι εκδότες και οι συγγραφείς προσκόμισαν στην Γραμματεία. Πολύπλευρη θεματολογία, ικανή πεζογραφική και ποιητική δημιουργία, από καταξιωμένους λογοτέχνες, αλλά και νεότερους, με σημαντικά βιβλία, δίχως όμως το σημείο της έκπληξης σε ότι αφορά το μυθιστόρημα. Αναμφισβήτητα, σημαντικά έργα συνάντησε η Επιτροπή στις κατηγορίες δοκίμιο-κριτική και μαρτυρία-βιογραφία-χρονικό-ταξιδιωτική λογοτεχνία, πρωτότυπα σε θεματολογία και με ευρηματική διαχείριση από τους συγγραφείς τους. Μετά τη μελέτη όλων αυτών των βιβλίων, διαπιστώνεται αδυναμία πρωτοτυπίας θεμάτων και δομής κυρίως στο μυθιστόρημα, όπως και στην κατηγορία του πρωτοεμφανιζόμενου συγγραφέα, αφού, μπόρεσαν να ξεχωρίσουν μόνο κάποιες φωνές με ποιητική ορμή. Επισημάνθηκε και στα έργα της προηγούμενης βιβλιοπαραγωγικής χρονιάς του 2022 το θέμα αυτό. Προφανώς, οφείλεται στην έλλειψη στρατηγικής πολιτικής για το βιβλίο και την έλλειψη προώθησης με κάθε τρόπο της φιλαναγνωσίας, ξεκινώντας απ’ όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης και από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης.
Στο μυθιστόρημα, παρά τον όγκο της παραγωγής, λίγα βιβλία συγκεντρώνουν την προσοχή μας. Η παραγωγή στην κατηγορία αυτή κινήθηκε σε εσωστρεφές πλαίσιο στην πλειοψηφία της, περιορίζοντας έτσι την εξωστρέφεια της ελληνικής λογοτεχνίας. Ξεχώρισε το βιβλίο του καταξιωμένου πλέον συγγραφέα Ηλία Παπαμόσχου, Ανάληψη, το οποίο αφορά ένα ναυάγιο στη λίμνη της Καστοριάς. Ένα καινούριο σκάφος μεταφέρει τον κόσμο στο νησάκι της λίμνης, προκειμένου να γιορταστεί η ημέρα της Ανάληψης. Μια αριστοτεχνικά δουλεμένη μείξη ζωής και θανάτου, πράξη συνείδησης, ατομική ευθύνη, ανθρώπινη και Θεία δικαιοσύνη. Το Πλατεία Κλαυθμώνος του Συμπάρδη αναφέρεται στον πρώτο χρόνο της δικτατορίας των Συνταγματαρχών μέσα από τα μάτια ενός νεαρού φοιτητή της Νομικής, την περιπλάνησή του στην πλατεία και στον κόσμο των ομοφυλοφίλων της εποχής και στην αναδρομή της ενηλικίωσής του. Επίσης, το ενδιαφέρον βιβλίο του Μαλανδράκη, Δυναμώστε τη μουσική παρακαλώ, αφορά την πορεία ενός δημοσιογράφου από το μέτωπο του πολέμου στο Σεράγεβο και τις δυσκολίες που αντιμετώπισε, μέχρι που έφτασε ν’ απολαμβάνει τα πλατό της ελληνικής τηλεόρασης. Το βιβλίο της Μπουραζοπούλου Η μνήμη του πάγου, τρίτο βιβλίο μιας τριλογίας «Ο δράκος της Πρέσπας», παρουσιάζει ενδιαφέρον στον κόσμο της δράσης και του μυστηρίου.
Η κατηγορία διήγημα-νουβέλα παρουσιάζει ενδιαφέρον, αφού εδώ εντοπίζονται τα πιο δυναμικά στοιχεία αναζήτησης θεμάτων και εκφραστικών τρόπων, με έργα αρκετά πρωτότυπα και καλογραμμένα. Ξεχώρισε η νουβέλα του Ανυφαντάκη, Ραδιοκασετόφωνο, που αφορά την διερεύνηση μέσα στην καθημερινότητα των διαπροσωπικών, κυρίως ερωτικών σχέσεων, εστιάζοντας στο μικρό και ξεδιπλώνοντας τον ψυχισμό των χαρακτήρων. Άλλο αξιόλογο βιβλίο είναι αυτό του Νόλλα, Οι απέθαντοι. Σύντομη νουβέλα, που αφορά τη σχέση δύο φίλων που υπήρξαν ερωτικοί αντίζηλοι για την καρδιά της Μαργαρίτας, της κόρης του καθηγητή τους, ο οποίος δεν μπορούσε να αποφασίσει μεταξύ τους, εφόσον και οι δύο ήταν εξίσου καλοί. Έτσι ευνοεί τη σχέση της κόρης του με κάποιον αξιωματικό του ελληνικού στρατού και στην συνέχεια τρομοκράτη, που εντέλει βρέθηκε στην φυλακή. Το βιβλίο της Δέρβη, Ακούω φωνές, και εκείνο της Κορνέτη, Δωμάτιο με δόντια, ανήκουν επίσης στα αξιόλογα της φετινής βιβλιοπαραγωγής.
Κατεξοχήν πολυσυλλεκτική, η κατηγορία δοκίμιο-κριτική συγκεντρώνει τίτλους που ανοίγονται σε εξαιρετικά ενδιαφέρουσες και ετεροειδείς θεματικές. Πολυετείς μελέτες, κυρίως πανεπιστημιακών, που αποτελούν εξαιρετικά πλούσια αναγνώσματα. Εξαιρετικό και μοναδικό στο είδος του είναι το βιβλίο της Hellner, Ιστορία της αρχαιολογικής φωτογραφίας στην Ελλάδα. Πρόκειται για τη μοναδική μελέτη αυτή την στιγμή στην Ελλάδα, σε μεγάλο χρονολογικό εύρος, που εμβαθύνει ταυτόχρονα σε επιμέρους ζητήματα ανά περίοδο του εξεταζόμενου αντικειμένου. Επίσης, αξιόλογο το βιβλίο της Καστρινάκη, «Μίλα, Πηνελόπη!» Λογοτεχνικές μεταμορφώσεις της μυθικής ηρωίδας στην Ελλάδα και τον Δυτικό κόσμο από τον 19ο αιώνα ως τις μέρες μας. Εξαιρετικό και το βιβλίο του Τσιανίκα που αφορά τον Καβάφη, Το τελευταίο ταγκό στην Αλεξάνδρεια. Πεντακόσιες πυκνογραμμένες σελίδες, πλούσιος καρπός ερευνητικής μεθόδου του συγγραφέα, που αποσπά σπουδαία νοήματα και όχι μόνο από τα 154 καβαφικά ποιήματα. Ο συγγραφέας δεν κρύβει τον απέραντο θαυμασμό του για τον ποιητή Καβάφη. Ενδιαφέροντα βιβλία επίσης είναι του Κυθραιώτη, Ο ανοικτός κόσμος του Ντοστογιέφσκι και της Βόγλη, Τα πεδία της ιστορίας στο παρελθόν και στο παρόν της.
Στην κατηγορία ποίηση υπήρξε πληθώρα τίτλων το 2023. Είναι αξιοπρόσεκτο πόσοι πολλοί καλλιεργούν την ποίηση στην Ελλάδα, παρότι πληρώνουν για την έκδοση των βιβλίων τους και ενώ είναι διαπιστωμένα πως οι πωλήσεις και το αναγνωστικό κοινό είναι ιδιαίτερα περιορισμένα. Η ποίηση είναι η τέχνη που προσφέρει έναν εναλλακτικό τρόπο έκφρασης και κατανόησης του κόσμου. Μετά την μελέτη μου της παραγωγής του 2023, ξεχώρισε το βιβλίο του Κοσμόπουλου, Έθνος εξαιρετικά, το βιβλίο της Κούρση, Εξόδιος αέρας, το βιβλίο του Λάνταβου, Το μέγιστο θαύμα και το βιβλίο του Βέη, Καταυλισμός.
Στο πεδίο της μαρτυρίας-βιογραφίας-χρονικού-ταξιδιωτικής λογοτεχνίας υπήρξαν και το 2023 πολλοί και ενδιαφέροντες τίτλοι. Βιβλία απαιτητικά σε έρευνα, πολυσέλιδα, με λεπτομερείς αναφορές, πολύτιμα σε γνώση για τον αναγνώστη. Ξεχώρισε αυτό του Υφαντή, Μακρόνησος. Ψυχοπαθολογικαί εκδηλώσεις εξ αντιδράσεως, αλαλίαι και τρόμοι εκτοπισθέντων εις Μακρόνησον. Επίσης τα βιβλία της Κόλλια, Στα χρόνια του Χρήστου Λαμπράκη, της Μπενβενίστε, Ναυαγοί. Ιστορίες μέσα στην ιστορία του μεταπολεμικού κόσμου και της Δασκαλάκη, Κώστας Αξελός, η νοσταλγία του μέλλοντος.
Στην κατηγορία των πρωτοεμφανιζόμενων συγγραφέων, όπου ήταν ανύπαρκτη η πεζογραφία, ξεχώρισαν μόνο λίγες ποιητικές φωνές, όπως της Βίκυς Φιλιππίδου, Το μαύρο αυγό, της Ήλια Μπούρα, Εύκρατη ζώνη, και της Ιωσηφίνας, Η άγρια ώρα.

Λητώ Ιωακειμίδου

Η βιβλιοπαραγωγή του 2023 υπήρξε πλούσια και πολυσχιδής, με ευρεία κλίμακα θεματικών αναζητήσεων σε καθεμιά από τις κατηγορίες που εξέτασε η Επιτροπή Κρατικών Λογοτεχνικών Βραβείων. Κατά τη γνώμη μου, όμως, τα βασικά λογοτεχνικά είδη που συγκεντρώνουν το ενδιαφέρον μεγάλου μέρους του βιβλιόφιλου κοινού (μυθιστόρημα, διήγημα, νουβέλα) δεν επέδειξαν αντίστοιχο δυναμισμό σε πρωτοτυπία και τεχνική μαεστρία με την παραγωγή άλλων ετών, και αυτό μπορεί να διαπιστωθεί από την παρουσίαση σταθερών ιστορικο-πολιτικών και υπαρξιακών πηγών έμπνευσης (π.χ. Εμφύλιος, οικογενειακές συγκρούσεις και νευρώσεις), που κατατέθηκαν με συμβατικότερους τρόπους, πιστεύω, απ’ ότι άλλες χρονιές (με την εξαίρεση, φυσικά, μεμονωμένων περιπτώσεων).
Επιβεβαιώνοντας την εξ ορισμού ετερόκλητη φύση και ανάπτυξή του – από θεματική αλλά και τεχνοτροπική άποψη – το μυθιστόρημα του 2023 επιδιώκει συχνά να πειραματιστεί ανατέμνοντας με εξονυχιστική ακρίβεια την οριακή κατάσταση χαρακτήρων σε συνθήκες ακραίων βιωμάτων. Κάποια από αυτά εμπίπτουν στο φανταστικό, αλλά και ανησυχητικά οικείο (π.χ. Ο δράκος της Πρέσπας της Ιωάννας Μπουραζοπούλου), ή, τουλάχιστον, στο πεδίο του αλλόκοτου, που εκρήγνυται σε γκροτέσκο (Φώτης Δούσος, Τέλεση). Αλλού, οι κεντρικοί χαρακτήρες στοιχειώνονται από αναμνήσεις, συνδεδεμένες με την επικίνδυνη, μεταιχμιακή ζωή της κουήρ κοινότητας στο κέντρο της Αθήνας του εξήντα (Γ. Συμπάρδης, Πλατεία Κλαυθμώνος), ή την επιστροφή σε κλειστές, επαρχιακές, ενίοτε νησιωτικές κοινωνίες, όπου τελέστηκε κάποιο έγκλημα στην παιδική ηλικία (π.χ. Βασιλική Ηλιοπούλου, Το Αθώο). Αρκετά έντονα διαγράφεται και η επιλογή των ιστορικο-πολιτικών «πανοραμικών» καταγγελιών, ακόμα και όταν η σάτιρα φτάνει σε ένα αναπάντεχο, μπουρλέσκο ξέσπασμα, με ένα τερατώδες «κομφούζιο» θεσμών, εξουσιών και συμφεροντολογικών πολέμων (π.χ. Τάκης Καμπύλης, Το κόμμα του καλού θεού).
Προσπαθώντας να χαρτογραφήσει τα ορατά αποτελέσματα της οικονομικής και κοινωνικής κρίσης στην Ελλάδα, η κατηγορία του διηγήματος-νουβέλας ξετυλίγει νήματα τραγικών ιστοριών ντόπιων ή μεταναστών, που αιωρούνται σαν θραύσματα-θύματα ενός αβέβαιου, αδιάφορου ή και εχθρικού κόσμου. Η συσσωρευτική καταγραφή εντυπώσεων στα μάτια των πρωταγωνιστών (από μια γυναίκα-κούριερ στο Πες της του Χρ. Οικονόμου έως το βλέμμα του θηλυκού σκυλιού/αφηγήτριας στο Ψεύτης Παράδεισος της Θεοφανώς Καλογιάννη) σχηματοποιεί ένα νέο είδος παραλόγου, που θα είχα την τάση να ονομάσω «το παράλογο, απότοκο της κρίσης», και που πιστεύω ότι θα άξιζε να μελετηθεί ως συνέχεια ή ρήξη με το κορυφαίο κύμα του υπαρξιακού παραλόγου που διέτρεξε τη λογοτεχνία του 20ού αιώνα. Το πλαίσιο αυτό διαγράφεται ακόμα πιο οδυνηρό με τη συχνή εμπλοκή των υπό κατάρρευση διαπροσωπικών/ενδοοικογενειακών σχέσεων ή του ιστορικού τραύματος (μεταπολεμικού ή μετεμφυλιακού) σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας.
Στην ποίηση, γύρω από ιδιαίτερα σημαντικούς δημιουργούς που ανανεώνουν τα δείγματα της θεματικής ευαισθησίας και της απαιτητικής τεχνικής επεξεργασίας της εικονοποιίας τους (π.χ. Αθηνά Παπαδάκη, Γιώργος Βέης, Δημήτρης Κοσμόπουλος), δημιουργείται μια ομάδα ποιητικών συλλογών οι οποίες, από το ολιγόστιχο ποίημα μέχρι την δισέλιδη ή και πολυσέλιδη ανάπτυξη, καταγράφουν τις διαρκείς οντολογικές εκκρεμότητες (ύπαρξη, έρωτας, χρόνος), αλλά και τις διεκδικήσεις ενός προσωπικού ή/και κοινωνικού χώρου ελευθερίας και ισότητας (π.χ. Κρυστάλλη Γλυνιαδάκη), ενίοτε και με την ποιητική ανάδυση μυθικών μορφών/αρχετύπων (π.χ. Άννα Γρίβα).
Στο πεδίο του δοκιμίου-κριτικής, συνεχίζεται, το 2023, η έκδοση μελετών για κορυφαίους, παλαιότερους και νεότερους, συγγραφείς (Ντοστογιέφσκι, Καβάφης, Τσίρκας, Μάριος Χάκκας κ.ά.), μέσα από προτάσεις ανάγνωσης με πολυπρισματική υπόσταση. Ταυτόχρονα, σημειώνονται και πρωτότυπες διαδρομές σε ευρύτερα πεδία (όπως η διάδοση του μύθου της Πηνελόπης τον 19ο και 20ο αιώνα), ή η συστηματική μεθοδολογική κατοχύρωση ενός ολόκληρου επιστημονικού πεδίου (ιστοριογραφία, αρχαιολογική φωτογραφία, λογοτεχνία παλαιότερων αιώνων κλπ.).
Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει η κατηγορία μαρτυρίας-χρονικού-βιογραφίας-ταξιδιωτικής λογοτεχνίας, είτε με έργα που φωτίζουν σφαιρικά προσωπικότητες του Λόγου, της Τέχνης και της Δημόσιας Ζωής (Σεφέρης, Αξελός, Στ. Λιβαθινός, Βάλιας Σεμερτζίδης, Παναγής Παπαληγούρας κ.ά.), εγγράφοντας τις διαδρομές τους στην ιστορική διαχρονία της αλληλεπίδρασής τους με την κοινωνία, είτε με έρευνες που καταθέτουν στο αναγνωστικό κοινό απρόσμενες πτυχές ενός περισσότερου ή λιγότερου γνωστού παρελθόντος (π.χ. για την απόπειρα παραγωγής πυρηνικής ενέργειας στην Ελλάδα τον 20ο αι., για τις διαδικασίες απόδοσης του ψυχοπαθολογικού στάτους της τρέλας σε πολιτικούς κρατούμενους στη Μακρόνησο, για τη λεπτομερή συγκέντρωση στοιχείων σχετικά με τους νεκρούς και τους τραυματίες του Πολυτεχνείου). Η ευρεία ποικιλία των θεματικών και των μεθοδολογικών προσεγγίσεων, αν και δυσχεραίνει το έργο της Επιτροπής Κρατικών Λογοτεχνικών Βραβείων, αποτελεί μια μεγάλη ευκαιρία προσέλκυσης του αναγνωστικού κοινού και αξίζει, κατά τη γνώμη μου, να προβληθεί περισσότερο από τους φορείς διάδοσης του βιβλίου στην Ελλάδα.
Τέλος, στους πρωτοεμφανιζόμενους συγγραφείς, ειδικά στον τομέα της ποίησης, μπορεί να παρατηρηθεί μια υποχώρηση της καθαρά νοησιαρχικής δημιουργίας, προς όφελος ενός ιδιότυπου «ιμαζισμού», άλλοτε βάσει ενός «κλειστού» συστήματος εικόνων (π.χ. λίστα ορυκτών που γεννούν συνδηλώσεις) και άλλοτε μέσω ενός περισσότερο εντυπωσιακού εξπρεσιονισμού ο οποίος, αν δουλευτεί περισσότερο, μπορεί να εμπλουτίσει διαρκέστερα τη σύγχρονη εγχώρια λογοτεχνία. 

Ηλίας Καφάογλου

Η υπό κρίσιν εκδοτική χρονιά του 2023 μπορεί να χαρακτηριστεί εξαιρετικά πλούσια σε τίτλους. Σηματοδοτείται από πολυπρισματική και πολυθεματική θεματολογία, κατορθωμένη πεζογραφική, δοκιμιακή και ποιητική δημιουργία, τόσο από καταξιωμένους συγγραφείς, όσο και από νεότερους, ενώ η συγκομιδή στις κατηγορίες δοκίμιο-κριτική και μαρτυρία-βιογραφία-χρονικό-ταξιδιωτική λογοτεχνία είναι πολύτροπη και ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα. Δέον όπως επισημανθεί ότι στην τελευταία κατηγορία, η οποία θεματικά είναι ιδιαιτέρως αναπεπταμένη, η έγκριτη αποτίμηση δυσχεραίνεται, καθώς υπό κρίσιν τίθενται βιβλία διαφορετικής στόχευσης και θεματικής και ετερογενή μεταξύ τους. Αναλόγως και στην κατηγορία «πρωτοεμφανιζόμενου», όπου το από τις κείμενες νομοθετικές διατάξεις προσδιοριστικό ηλικιακό όριο των 35 ετών φαίνεται ότι αποκλείει πολύ ενδιαφέρουσες φωνές που πρώτη φορά εκτίθενται στον δήμο των Γραμμάτων. Η επισήμανση αυτή δεν είναι, βέβαια, νεοπαγής, έχει απασχολήσει τις Επιτροπές Κρατικών Λογοτεχνικών Βραβείων τα τελευταία χρόνια. Η χάραξη μιας εθνικής εμβέλειας στρατηγικής για τη διαχείριση των θεμάτων που άπτονται με τη διάδοση του έργου των συγγραφέων και εν γένει της βιβλιοπαραγωγής είναι επείγον αίτημα των καιρών και του τόπου.
Σε ό,τι αφορά στο μυθιστόρημα, παρά τον όγκο της παραγωγής, μόνον ευάριθμα βιβλία συγκεντρώνουν την προσοχή μας. Ελλείπουν τα υβριδικής μορφής «μεταμυθοπλαστικά» μυθιστορήματα, αλλά όχι οι διαπραγματεύσεις που συστήνουν έναν διάλογο της Ιστορίας με τη λογοτεχνία, με τη δεύτερη να εγκιβωτίζεται στην πρώτη δείχνοντας μας διαφορετικούς τρόπους η Ιστορία να γίνει λογοτεχνία. Και δεν συζητούμε μόνον για την Ιστορία στη μακρά διάρκεια, αλλά και για τη μικροïστορία έτσι όπως βιώνεται στο πλαίσιο επιχώριων κοινοτήτων. Σε αυτές τις περιπτώσεις, το τραύμα που δημιουργεί μία τοπική τραγωδία, η διαχείριση του πένθους, οι συλλογικές νοοτροπίες, τα ατομικά πάθη διαστίζουν τη συγγραφική επιφάνεια, κάποτε με τοπικές ιδιόλεκτους να εκβάλλουν αναπαυτικά. Σε όλες τις προαναφερθείσες περιπτώσεις (Παπαμόσχος, Καραγιάννης, Νικολούδης, Χριστόπουλος), τα ατομικά πεπρωμένα διασταυρώνονται με τα συλλογικά πάθη και η οπλή της Ιστορίας ενεργοποιεί τη μνημονική σκευή. Στο συγγραφικό σκόπευτρο εν γένει βρίσκεται η αναζήτηση είτε συλλογικών είτε ατομικών ταυτοτήτων, κάποτε με τους τρόπους ενός σύμπαντος φανταστικού και οιονεί παραμυθητικού (Μπουραζοπούλου) ή ρεαλιστικού και αστεακού (Συμπάρδης, Μαλανδράκης, Ηλιοπούλου) ή, ακόμα, κυριολεκτικά επί σκηνής (Δούσος), σε αναζήτηση μέσα από ένα παιχνίδι προσωπείων του ένδον εαυτού. Η κίνηση του εκκρεμούς μεταξύ συλλογικού και ατομικού καλά κρατεί.
Σε ό,τι αφορά στην κατηγορία διήγημα-νουβέλα στην υπό κρίσιν χρονιά δεν είχαμε την τύχη να διαβάσουμε αρκετές αξιοσημείωτες καταθέσεις, παρά τον όγκο της παραγωγής. Ο γενέθλιος τόπος, τα ριζώματα, ο πατέρας, οι άνθρωποι γενικότερα, έτεροι και διαφορετικοί (Ανυφαντάκης, Νόλλας, Παπαντώνης, Πάσχος), τοπίο καταγωγής που έντονα τροφοδοτεί τη μνημονική σκευή, κάποτε με τη χρήση στην αφηγηματική επιφάνεια επιχώριου λεκτικού ιδιώματος (Πάσχος), κάποτε με την τοποθέτηση των πρωταγωνιστών στις μεθόριες ζώνες του αστεακού ή οικιακού περιβάλλοντος (Κοζάκου-Τσιάρα), με τα επιχώρια στιγμιότυπα να μετακενώνονται στη συνείδηση του αφηγητή (Πάσχος) ή να βηματίζουν αναπαυτικά εγκατεστημένα μετακενωμένα ως ρετάλια μιας πραγματικότητας δύστηνης και πάντως αφιλόξενης (Κορνέτη). Τα ιστορικά στιγμιότυπα να λειτουργούν ως αφορμή για ενδοσκόπηση, ποιητικές αφηγηματικές συνθέσεις, εν φαντασία και λόγω (Μπουκάλας), αλλά και κείμενα οιονεί υβριδικά (Νόλλας) όπου η ασθματική διηγηματική διαπίστευση συμφύρεται με τη βάσανο για την ταυτότητα των άλλων, των μεταναστών, λόγου χάριν, και μια αλληλέγγυα οπτική και στάση (Κοζάκου-Τσιάρα) απαρτίζουν μια παραγωγή ενδιαφέρουσα και προφανώς πολύτροπη, από όσα βιβλία μπορέσαμε να ξεχωρίσουμε.
Το 2023 δεν θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ιδιαιτέρως γόνιμο για την ποίηση, παρά τον μεγάλο όγκο της παραγωγής. Κατατέθηκαν ποιητικές συνθέσεις έμμετρης και μη στιχουργικής, με την πειραματική φόρμα ενίοτε να δίνει τον τόνο, αλλά και συνθέσεις υψηλής πνοής, σε συνομιλία διακειμενική με πλείστους όσους ομοτέχνους συγγραφείς, δικούς μας και ξένους, όπως και ποιητικές καταθέσεις με ισχυρό κοινωνικό πρόσημο, αλλά και προτάσεις για το πώς μπορούμε να συζητήσουμε ποιητικώ τω τρόπω για τα ανθρώπινα. Οι παλαιότεροι ποιητές δοκίμασαν με επιτυχία τις δυνάμεις τους, οι ποιητές της λεγόμενης «Γενιάς του 70» διατηρούν ακμαίο το ποιητικό τους φρόνημα. Σε κάθε περίπτωση, οι παλαιότεροι ηλικιακά και δοκιμασμένοι στο άθλημα της ποίησης συγγραφείς μάς έδωσαν και τα πλέον ενδιαφέροντα δείγματα.
Σε ό,τι αφορά στην κατηγορία δοκίμιο-κριτική, ενδεχομένως να πρόκειται για την κατηγορία στην υπό κρίσιν εκδοτική χρονιά 2023 με τα πλέον ενδιαφέροντα, έμμοχθα και με αφηγηματικές αρετές δείγματα. Το πεδίο ιστορικής μελέτης (Βόγλη, Χαραλαμπίδης, Hellner) διασταυρώνεται με αυτό της μελέτης και κριτικής της λογοτεχνίας, ελληνικό και εκτός συνόρων (Καστρινάκη, Τσιανίκας, Χατζόπουλος, Χρυσανθόπουλος, Κυθραιώτης), ενώ δεν λείπουν γερά θεμελιωμένες ευρείες συνθέσεις. Όλες οι προαναφερθείσες αδρομερώς συνεισφορές συγκλίνουν στο πρόταγμα να διερευνηθεί η εθνική μας αυτογνωσία, είτε μέσω της διαπραγμάτευσης του έργου λογοτεχνών είτε μέσω της έρευνας για πλευρές της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας˙ από αυτή την άποψη, είναι όλες επίκαιρες.
Η πολυθεματική κατηγορία μαρτυρία-βιογραφία-χρονικό-ταξιδιωτική λογοτεχνία δεν υπήρξε κατά το 2023, εν αντιθέσει με αυτήν του δοκιμίου-κριτικής, αξιοσημείωτα γόνιμη, με τα δείγματα, πάντως, της ταξιδιωτικής λογοτεχνίας σχεδόν να απουσιάζουν από τον «λογαριασμό». Είχαμε κείμενα δημόσιας ιστορίας, «ιστορίας από τα κάτω», σε συνδυασμό με αξιοποίηση πολυποίκιλου αρχειακού υλικού, και προφορικές μαρτυρίες, που καθοριστικά συνεισφέρουν στη διαπραγμάτευση κρίσιμων πτυχών και ιστορικών διαδρομών (Μπενβενίστε, Υφαντής) είτε, μέσω στιβαρών βιογραφιών ή εισαγωγικών σημειωμάτων, αναφερόμενων σε προσωπικότητες της τέχνης, στοχαστές ευρύτερου βεληνεκούς, συγγραφείς, εκδότες-οργανικούς διανοουμένους, πολιτικούς (Δασκαλάκη, Κόλλια, Χατζηνικολάου, Κόλλια, Γκιόκα, Ψαλιδόπουλος), είτε και αυτοβιογραφικές καταθέσεις (Λιβαθηνός). Είχαμε ακόμα και ιδίως μία μελέτη, που αξιοποιεί πολύ μεγάλο εύρος πηγών, για την «ατομική εποχή» στην Ελλάδα, όπου αναδεικνύεται μια μάλλον αγνοημένη πλευρά για την πρόσληψη σύνθετων τεχνολογικών επιτευγμάτων στη χώρα μας μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο και την περιπέτεια της υποδοχής και δεξίωσής τους, συνδεδεμένη απευθείας με πολιτικές αποφάσεις και προτάγματα (Χεκίμογλου). Σε όλες περιπτώσεις το ερευνητικό πεδίο είναι αξιοζήλευτα αναπεπταμένο.
Σε ό,τι αφορά, τέλος, στην κατηγορία των πρωτοεμφανιζομένων συγγραφέων την προσοχή μας συγκεντρώνουν καταθέσεις νέων ποιητών, σε κάποιες περιπτώσεις αξιοπρόσεκτων.

Ελένα Κουτριάνου

Πλούσια η εκδοτική παραγωγή του 2023, επιβεβαίωσε την αδυναμία που αφορά τον έλεγχο και την καταγραφή της ετήσιας εκδοτικής παραγωγής (ένα πρόβλημα που η Επιτροπή κλήθηκε να διαχειριστεί και κατά το περασμένο έτος), όπως και τους περιορισμούς του νομικού πλαισίου. Σε ό,τι αφορά το τελευταίο, αφενός ως προς την κατηγοριοποίηση των βραβείων (με κύριο πρόβλημα την κατηγορία «Μαρτυρία-βιογραφία-χρονικό-ταξιδιωτική λογοτεχνία», που σαφώς θα ήταν καλό μελλοντικά να διακριθεί σε επιμέρους κατηγορίες). Αφετέρου, ως προς το δεσμευτικό (για την Επιτροπή) ανώτατο όριο ηλικίας των πρωτοεμφανιζόμενων συγγραφέων (τα 35 έτη).
Σε μια γενική εκτίμηση της εκδοτικής παραγωγής, θεωρούμε ότι τόσο η πεζογραφία και η ποίηση όσο και το λογοτεχνικό δοκίμιο, η μαρτυρία, η βιογραφία και το χρονικό αναπτύσσονται σταθερά προς πολλά υποσχόμενες διαφορετικές δημιουργικές κατευθύνσεις (πράγμα που δεν ισχύει για την ταξιδιωτική λογοτεχνία, που και κατά το 2023 παρέμεινε είδος στάσιμο), σε διάλογο με το παρελθόν (λογοτεχνικό και ιστορικό) και, συγχρόνως, σε συνεπή συμπόρευση με τις σύγχρονες διεθνείς τάσεις, αναζητήσεις αλλά και αγωνίες (θεματικές, ειδολογικές, τεχνοτροπικές κ.ά.), που αφορούν τόσο σε ζητήματα ατομικής, εθνικής, ευρωπαϊκής και παγκόσμιας ταυτότητας όσο και στα εθνικά και τα υπερεθνικά σύγχρονα προβλήματα (που εγείρονται από τις σημερινές παγκόσμιες εξελίξεις στην οικονομία, τη ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας και της επιστήμης, τα συνεπακόλουθα ζητήματα πολιτικού και κοινωνικού χαρακτήρα, δικαίου, ηθικής κ.τ.ό.).
Οι ειδικότερες επισημάνσεις μας ως προς τις επιμέρους κατηγορίες είναι οι ακόλουθες:
Στο μυθιστόρημα τα περισσότερα έργα που ξεχώρισαν συνεχίζουν στο ίδιο πλαίσιο που παρατηρήθηκε και κατά τη χρονιά που προηγήθηκε, τόσο ως προς αναζητήσεις φόρμας όσο και θέματος. Τα παραπάνω ισχύουν και για την κατηγορία διήγημα-νουβέλα. Η μικρότερη φόρμα, εντούτοις, ευνοεί γενικότερα τους πειραματισμούς και στην κατηγορία αυτή υπήρξαν αρκετά έργα που τους επιχειρούν, σε κάποιες περιπτώσεις με σημαντικό ενδιαφέρον.
Αν και άνισο το αποτέλεσμα των περισσότερων βιβλίων που εντάσσονται στην κατηγορία της ποίησης, εντούτοις ξεχώρισε ένας αξιοσημείωτος αριθμός βιβλίων. Παρατηρήθηκαν και εφέτος πολλές τάσεις, τόσο στη διερεύνηση τεχνικής και γενικότερα εκφραστικών τρόπων όσο και ως προς τη θεματική. Ζητήματα προσωπικής και κοινωνικής ταυτότητας, μέσα από τη σχέση του γράφοντος ή του ομιλούντος υποκειμένου με τη βίωση ή τη θεώρηση της ιστορίας ή της ψυχολογίας ή της ηθικής κυριάρχησαν στα βιβλία που εκδόθηκαν το 2023.
Η κατηγορία του δοκιμίου-κριτικής αποδεικνύει για ακόμη μία φορά το πολύ ανεπτυγμένο επίπεδο της συστηματικής έρευνας, στην οποία επιδόθηκαν καταξιωμένοι συγγραφείς και νεότεροι μελετητές της λογοτεχνίας, της ιστορίας, των κοινωνικών επιστημών. Ανάμεσα στις σχετικές εργασίες, ξεχώρισαν οι μελέτες για συγγραφείς και λογοτεχνικά θέματα ή περιόδους, όπως και για γενικότερα ή ειδικότερα ιστορικά ζητήματα.
Στην κατηγορία μαρτυρία-βιογραφία-χρονικό-ταξιδιωτική λογοτεχνία η ιστορική διάσταση, όπως είναι αναμενόμενο, και στη νέα εκδοτική παραγωγή διαφωτίσθηκε με πλήθος άρτια γραμμένων βιβλίων, που θεματικά επικεντρώνουν είτε σε συγκεκριμένες προσωπικότητες του παρελθόντος είτε σε κοινωνικά φαινόμενα (που απασχολούν ειδικότερα την Ελλάδα και/ή το διεθνές ιστορικό και κοινωνικό σκηνικό). Και πάλι –με την εξαίρεση της ταξιδιωτικής λογοτεχνίας που συνεχίζει να μην ενδιαφέρει ιδιαίτερα τους συγγραφείς–, συχνά η μαρτυρία, η βιογραφία και το χρονικό αξιοποιήθηκαν για τη σύνθεση έργων μεικτού χαρακτήρα.
Τέλος, αξιοσημείωτος ήταν ο αριθμός αξιόλογων έργων από πρωτοεμφανιζόμενους συγγραφείς των οποίων η ηλικία υπερβαίνει το όριο των 35 ετών. Οι νέοι συγγραφείς κάτω των 35 ετών και πάλι προτίμησαν τη μικρή φόρμα, το διήγημα ή τη νουβέλα ή την ποίηση, με την τελευταία να πρωταγωνιστεί στα καλύτερα έργα της κατηγορίας.

Γιώργος Ρούσκας

Καθώς οιοσδήποτε θεωρεί ότι είναι συγγραφέας (α) μπορεί να λάβει ενθάρρυνση και να αποκτήσει περισσότερη αυτοπεποίθηση βλέποντας τις αντιδράσεις σε κείμενά του, τα οποία μπορεί να δημοσιεύσει ηλεκτρονικά (και όχι μόνο), (β) έχει σήμερα πολύ ευκολότερη πρόσβαση σε πολλούς εκδοτικούς οίκους σε σχέση με το παρελθόν, (γ) αλλά και τη δυνατότητα χωρίς κόπο, ανέξοδα και άμεσα (ψηφιακά) να καταθέσει σε αυτούς το πνευματικό του έργο, (δ) και σε περίπτωση απόρριψης να πραγματοποιήσει μία έκδοση ιδίοις εξόδοις, οι πιθανότητες να δει το έργο του τυπωμένο είναι πολύ μεγαλύτερες. Ελευθερία έκφρασης, ελευθερία του Λόγου, Δημοκρατία σε λειτουργία, ναι. Το φαινόμενο αυτό, σε συνδυασμό με την αύξηση του μορφωτικού επιπέδου και την αύξηση του ποσοστού των πολιτών (άρα και υποψήφιων συγγραφέων) με σπουδές τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, ενισχυμένο σε ορισμένες περιπτώσεις και από ριπές προσωπικής φιλοδοξίας, έχει σαν αποτέλεσμα η ποσότητα των βιβλίων που εκδίδονται κάθε χρόνο να παραμένει τα τελευταία χρόνια σταθερά υψηλή. Συνεπώς το έργο της Επιτροπής Κρατικών Βραβείων αντιμετωπίζει όλο και περισσότερες δυσκολίες λόγω του τεράστιου όγκου, πέρα από τις υπόλοιπες απαιτήσεις, μιας και μιλάμε για ένα πεδίο διαρκώς και απροβλέπτως μεταβαλλόμενο. Ακριβώς εδώ βρίσκεται και η πρόκληση.
Η βιβλιοπαραγωγή του 2023 ήταν και αυτή πολύ πλούσια ποσοτικά. Τα στοιχεία από τον ΟΣΔΕΛ (& το BookPoint) δείχνουν ότι το 2023 εκδόθηκαν 11.285 τίτλοι, στους οποίους τα ηνία κρατάει η Λογοτεχνία, με 4.131 τίτλους (εκεί περιλαμβάνεται και η μεταφρασμένη Λογοτεχνία). Οι κατάλογοι της Εθνικής Βιβλιοθήκης που ήρθαν σε εμάς περιλάμβαναν στην κατηγορία χρονικό-μαρτυρία-βιογραφία-ταξιδιωτική λογοτεχνία περίπου 500 πρωτότυπους τίτλους, στην κατηγορία του δοκιμίου-κριτικής περίπου 400, στην κατηγορία της ποίησης περίπου 900, στην κατηγορία διήγημα-νουβέλα περισσότερους από 400 και στην κατηγορία του μυθιστορήματος περισσότερους από 600, τους οποίους και εξετάσαμε, μαζί με όσα βιβλία έφτασαν στην Διεύθυνση Γραμμάτων του Υπουργείου Πολιτισμού και δεν ήταν στις λίστες, και μαζί με άλλα που ανακαλύψαμε μόνοι μας, τα οποία δεν υπήρχαν καταγεγραμμένα στην Εθνική Βιβλιοθήκη είτε λόγω αμέλειας ή αδιαφορίας του Εκδότη είτε εξαιτίας της αργοπορημένης κατάθεσής τους. Μετά από πολύμηνη μελέτη, καταλήξαμε στις Βραχείες Λίστες για τα καλύτερα (πάντοτε κατά τη γνώμη μας) εξ’ αυτών (των εκδοθέντων το 2023), δια της πλειοψηφικής μεθόδου. Αξιοσημείωτη και το 2023 η παρουσία υβριδίων, ήτοι βιβλίων χωρίς να είναι ξεκάθαρη και αδιαπραγμάτευτη η υπαγωγή τους σε κάποια κατηγορία, αφού θα μπορούσαν κάλλιστα να καταταχτούν σε περισσότερες. Αυτό δείχνει ότι τα όρια των λογοτεχνικών ειδών όλο και διευρύνονται. Αργά ή γρήγορα κάποια είδη θα ενοποιηθούν και φυσικά θα δημιουργηθούν καινούργια, φαινόμενο στο οποίο καταλυτικά επιδρούν τόσο οι σύγχρονες τάσεις διαφοροποίησης αλλά και απαλλαγής από βαρίδια (ή θεωρούμενα ως βαρίδια) του παρελθόντος, όσο και οι αναζωπυρωμένες απόψεις-συζητήσεις για τη Λογοτεχνία και την όλη της πορεία.
Για μένα οι Βραχείες Λίστες είναι το σημαντικότερο στάδιο αλλά και αποτέλεσμα στην αξιολόγηση μιας συγκεκριμένης περιόδου, διότι αυτές, πολύ περισσότερο από το βραβείο αυτό καθαυτό, καθρεφτίζουν πληρέστερα την κορυφή, μέσω εκείνων των βιβλίων που ξεχωρίζουν για την ποιότητά τους –πάντα συγκριτικά με τα υπόλοιπα της ίδιας περιόδου– κατά την κρίση μίας πολυμελούς, με συγκεκριμένα κριτήρια συγκροτηθείσας Επιτροπής. Συνάμα αποτελούν και μία σαφή βάση δεδομένων ώστε να αξιολογηθεί (κριθεί) και η ίδια η Επιτροπή για την κρίση της, είτε άμεσα, εν θερμώ, είτε στο μέλλον, με περισσότερη ψυχραιμία. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η αξιολόγηση των Βραχειών Λιστών μεταξύ τους αλλά και σε σχέση με το πόσο καλά αποτύπωσαν τους εκλεκτότερους καρπούς της κάθε χρονιάς, όταν εξεταστούν σε μεγαλύτερο χρονικό ορίζοντα (π.χ. δεκαετίας), αλλά αυτό ξεφεύγει από τους στόχους της παρούσας έκθεσης.
Στην κατηγορία διήγημα-νουβέλα ικανοποιητική η παραγωγή, πολλά τα καλογραμμένα βιβλία, φανερές όμως κάποιες φορές η αμηχανία, οι επαναλήψεις τρόπων και θεματολογίας, οι εξαναγκασμένες απόπειρες πρωτοτυπίας και οι ζημιές από τη θεοποίηση ορισμένων σχολών της λεγόμενης δημιουργικής γραφής. Λιγοστά κατά τη γνώμη μου τα άκρως εξαιρετικά βιβλία, αραιή η εμφάνιση αυτών που σε κάνουν να ανυπομονείς να πας παρακάτω και ακόμα λιγότερα αυτά που έχουν τη γλώσσα σε πρώτο πλάνο. Η κατηγορία ετούτη κινήθηκε στα του προηγούμενου έτους καλά επίπεδα, έχοντας και αυτή στα σπλάχνα της αρκετές φωτεινές εξάρσεις.
Στην κατηγορία του μυθιστορήματος αφθονία τίτλων, με σημειακά πολύ αξιόλογες καταθέσεις ικανότατων συγγραφέων, αλλά με υποφώσκουσες σε πολλές περιπτώσεις την κούραση, την υιοθέτηση «σίγουρων συνταγών», την αβεβαιότητα, την κεκαλυμμένη αμηχανία όσο και την υπερβολή. Αντιστάθμισμα; Η ύπαρξη προικισμένων εξαιρέσεων. Εμφανής σε αρκετές περιπτώσεις η έλλειψη πρωτοτυπίας, η αίσθηση παθητικότητας-αδιαφορίας, η επανάληψη. Και τούτη η κατηγορία δεν έκανε μεν το 2023 τη διαφορά, συνέχισε όμως με το κεφάλι ψηλά να βαδίζει πάνω στα στέρεα βήματα της προηγούμενης. Θα χαιρόμουν αν είχαν συμπεριληφθεί στη βραχεία λίστα και τα βιβλία: (α) Δημήτρης Σ. Αλεξίου, Άνθρωποι από χώμα (Διόπτρα), (β) Χρύσα Φάντη, Οδός Ευτυχίδου (Σμίλη) και (γ) Ελένη Γκίκα, Ο τελευταίος άλυπος (Αρμός).
Στην κατηγορία της ποίησης πολλά τα βιβλία, αρκετές οι πολύ αξιόλογες και οι εξαιρετικές, ποιητικές καταθέσεις. Σε σχέση με το 2023, θεωρώ ότι η πορεία ήταν ανοδική. Η ποίηση τη χρονιά αυτή ξεχώρισε για πολλούς και διαφορετικούς λόγους: ποιοτικός ποιητικός Λόγος, σύγχρονος αλλά και παραδοσιακός, απελευθερωμένος, αμακιγιάριστος, διαφορετικά είδη γραφής, αξόνων, επιδιώξεων, ευρεία θεματολογία. Ευδιάκριτη η αγωνία της ποίησης να πάει μπροστά, να συναντήσει και να συνομιλήσει με το καινούργιο, να ξεφύγει από κάθε νόρμα. Στο ποιητικό τοπίο, οι νεότεροι καταθέτουν ανενδοίαστα το στίγμα τους, αδιαφορώντας ενίοτε για αντιδράσεις, πλάι σε βιβλία καταξιωμένων Ποιητών που συνεχίζουν ως άλλοι Άτλαντες να κρατάνε τον Ποιητικό Ουρανό ψηλά. Κάπου εκεί, στους μεν, στους δε αλλά και ανάμεσα, η μαγεία της Ποίησης συν-κινεί το έσω είναι. Ανθίζει φως. Κι αν κάπου ο ρυθμός, η μουσικότητα, ο παλμός, ακόμα και η δυναμική της γλώσσας παραμερίζουν μπρος στη δωρικότητα της αλήθειας της στιγμής και στην ανεπεξέργαστη ωμή περιγραφή, όλες μαζί αυτές οι διαφορετικότητες στο τέλος συνθέτουν το ολοζώντανο της Ποίησης ψηφιδωτό. Δεν κρύβω ότι θα ήθελα να είχαν προκριθεί στη βραχεία λίστα και τα βιβλία: (α) Δημήτρης Αγγελής, Η πόλη Μαρία (Πόλις), (β) Λένα Καλλέργη, Ανήμερο (Ίκαρος), (γ) Δημήτρης Παπακωνσταντίνου, Λιωμένος χρόνος (Ρώμη), (δ) Γιώργος Δουατζής, Οχυρά (Στίξις), (ε) Ειρήνη Μαργαρίτη, Συννεφοκυνηγητό (Μελάνι), (στ) Μαρία Λάτσαρη, Εμείς η Αντιγόνη (Νεφέλη).
Στην κατηγορία μαρτυρία-χρονικό-βιογραφία-ταξιδιωτική λογοτεχνία, πλούσια η παραγωγή για τα τρία πρώτα είδη, με πολλά τα πάρα πολύ καλά βιβλία. Μεγάλη η ποικιλία θεμάτων, ζητημάτων, ανάδειξης φαινομένων. Αναλύσεις και έρευνες σε βάθος, προσωπικές μαρτυρίες, διασταυρώσεις γεγονότων, εξαντλητικές πολυετείς έρευνες σε κάθε είδους αρχεία και πηγές, τόλμη, φαντασία, ευρηματικοί συσχετισμοί, συγκρίσεις, αίτια, ένταξη στο κοινωνικο-οικονομικό-πολιτισμικό-πολιτικό πλαίσιο της κάθε εποχής. Ο άνθρωπος στο κέντρο, από την αφετηρία ως τον τερματισμό. Συνεχίστηκε η της προηγούμενης χρονιάς πολύ καλή παρουσία. Λυπάμαι που στη Βραχεία Λίστα δεν μπόρεσε να συμπεριληφθεί το βιβλίο: Ιερώνυμος Λύκαρης, Πολυτεχνείο 1973, το αίμα το αδικαίωτο ποτέ δεν ησυχάζει (Καστανιώτης).
Στην κατηγορία του δοκιμίου-κριτικής το επίπεδο ήταν και φέτος πολύ υψηλό, με εξαιρετικά δοκίμια και υπέροχα κριτικά κείμενα, όπως άλλωστε ήταν και του 2022. Ικανή και η ποσότητα, δεδομένης της δυσκολίας και της ιδιαιτερότητας του Δοκιμίου και της Κριτικής, απέδειξε και το 2023 ότι η ελληνική στοχαστική εμπροσθοφυλακή συνεχίζει να δικαιώνει τη φήμη του πολυμήχανου Οδυσσέα, με αμείωτες τις συγκριτολογικές, συνθετικές, ερευνητικές και οργανωτικές ικανότητες, σε συνδυασμό με τις δεξιότητες της γραφής και τον γλωσσικό πλουραλισμό. Πολλές και οι αξιολογότατες –σε καθαρά επιστημονική βάση– μελέτες, επικυρώνουν την ακμαιότητα της κατηγορίας αυτής και στις δύο υποκατηγορίες της, όσο ανόμοιες κι αν είναι.
Στις/ους πρωτοεμφανιζόμενες/ους συγγραφείς, επτά επιλογές για τη βραχεία λίστα (όλες από την κατηγορία της Ποίησης –και αυτό κάτι δείχνει), με φρέσκια πνοή στον τρόπο και στην οικονομία έκφρασης, στην προσέγγιση των θεμάτων, στην ελευθερία διατύπωσης, στη στάση απέναντι στις θηλιές του σημερινού πολιτισμού γύρω από τον λαιμό του ποιητικού υποκειμένου, στην αμεσότητα, στη μετάβαση από το προσωπικό στο συλλογικό, στα διαχρονικά αναπάντητα, στην αντίληψη όσο και πρόσληψη των ανθρωπίνων σχέσεων. Πολλές οι υποσχέσεις για ένα ευοίωνο μέλλον. Είθε.

Ντίνα Σαρακηνού

Σε μια προσπάθεια να αποτιμηθεί σε βάθος η λογοτεχνική παραγωγή του 2023, στο μέτρο του δυνατού, συνοψίζονται οι κυριότερες διαφαινόμενες τάσεις. Η χρονιά χαρακτηρίστηκε από μια πλούσια βιβλιοπαραγωγή, με ποικιλία θεματικών και υφολογικών προσεγγίσεων. Ξεχώρισαν έργα με δεξιοτεχνία στην ψυχολογική εμβάθυνση των χαρακτήρων και φιλοσοφικές αναζητήσεις τόσο στην κατηγορία του μυθιστορήματος, όπου αξιολογήθηκαν καταξιωμένοι συγγραφείς, όσο και στην κατηγορία διηγήματος-νουβέλας. Εξίσου σημαντική ήταν η παραγωγή τεκμηριωμένων δοκιμίων και χρονικών/μαρτυριών, τα οποία βασίστηκαν σε πολυετή έρευνα και συστηματική μελέτη, ενώ η ποίηση ξεχώρισε για τις στέρεες δομές και την υψηλή ποιότητά της.
Πρέπει να τονιστεί ξανά ότι η κατηγορία των πρωτοεμφανιζόμενων παρουσιάζει μια σημαντική αδυναμία, καθώς το υφιστάμενο ηλικιακό όριο αποκλείει αξιόλογες νέες φωνές που αξίζουν προσοχής, γεγονός που καθιστά αναγκαία την επανεξέταση του πλαισίου του νόμου. Επιπλέον, αξίζει να σημειωθεί ότι η ενιαία κατηγοριοποίηση «διηγήματος-νουβέλας» και «μαρτυρίας-βιογραφίας-χρονικού-ταξιδιωτικής λογοτεχνίας» δυσχεραίνει την αποτίμηση, καθώς συγκεντρώνονται ετερόκλητα κειμενικά είδη, γεγονός που καθιστά τη σύγκριση μεταξύ τους αναπόφευκτα άνιση και δυσκολεύει την αξιολόγηση των επιμέρους δημιουργιών. Και φέτος, όπως και πέρσι, δεν εντόπισα έργα ταξιδιωτικής λογοτεχνίας.
Είμαι αισιόδοξη ότι με την ίδρυση του Ελληνικού Ιδρύματος Βιβλίου και Πολιτισμού (ΕΛΙΒΙΠ), το οποίο στελεχώθηκε από εξέχουσες προσωπικότητες, οι οποίες γνωρίζουν τον χώρο του βιβλίου εν τω βάθει, θα τεθεί σε εφαρμογή μια οργανωμένη μελέτη της βιβλιοπαραγωγής, βασισμένη σε δεδομένα και στατιστικά στοιχεία που θα συγκεντρώνονται από τον επίσημο φορέα. Αυτή η εξέλιξη αναμένεται να αποτελέσει σημαντικό πλεονέκτημα για τη συνολική εποπτεία της ελληνικής λογοτεχνίας και να διευκολύνει τον ρόλο της μελλοντικής Κριτικής Επιτροπής για τα Κρατικά Βραβεία λογοτεχνίας αλλά και τον εντοπισμό αξιόλογων έργων που αφορούν το διεθνές κοινό για μεταφράσεις.
Πιο συγκεκριμένα, στην κατηγορία του μυθιστορήματος για το 2023, μελετήθηκαν έργα που διακρίνονται για τη συνθετική τους επινοητικότητα, το ψυχογραφικό τους βάθος, την εξαιρετική γλωσσική επεξεργασία και την ποικιλία θεμάτων. Η παραγωγή μυθιστορημάτων κινήθηκε, σε αντίθεση με το 2022, σε ένα πιο εξωστρεφές πλαίσιο (κατά τη γνώμη μου, η έντονη εστίαση στην εντοπιότητα συχνά δεν λειτουργεί ως εφαλτήριο για διεθνή αναγνώριση) και αυτό δεν περιορίζει την εξωστρέφεια της ελληνικής λογοτεχνίας.
Από την βιβλιοπαραγωγή του 2023 διέκρινα μυθιστορήματα στα οποία η κοινωνία φέρεται αδίκως με βάση τις πολιτικές πεποιθήσεις (Αλεξίου, Άνθρωποι από χώμα), αλλά και με καχυποψία απέναντι στους μετανάστες αλλά και στους πρώην φυλακισμένους (Νικολούδης, Άδειος τόπος). Σε ένα παράλληλο κοινωνικό πλαίσιο μηνύματος ολοκληρώνεται και η τριλογία της Μπουραζοπούλου (Ο δράκος της Πρέσπας ΙΙΙ. Η μνήμη του πάγου) με τις πολιτικές αφηγηματικές προεκτάσεις του για την ανάγκη συνειδητοποίησης και αποδοχής μιας κοινής μοίρας που διαπερνά σύνορα και απαλείφει εχθρότητες. Η κοινωνία συνεχίζει τον καταπιεστικό της ρόλο στο έργο του Συμπάρδη, Πλατεία Κλαυθμώνος, όπου ο αναγνώστης διαβάζει για απαγορευμένες σχέσεις κατά τη διάρκεια της δικτατορίας και στο Έλα να παίξουμε! του Χριστόπουλου, όπου η κοινωνία σιωπά ενοχικά. Στο πολυσέλιδο έργο Μινώταυρος του Στεφανάκη καταγράφεται μια εποχή από το 1894 έως τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, τη Μάχη της Κρήτης και την Κατοχή, με τον συγγραφέα να στήνει ξανά τους μεγάλους μυθιστορηματικούς κόσμους. Στο noir μυθιστόρημα του Βαβδινούδη, Αμerikα, η μακαρθική Αμερική γίνεται η εποχή της ελπίδας για την αναζήτηση μιας νέας ταυτότητας και στο Υπήρξα τόσοι άλλοι, του Σταμάτη, η συγγραφική ενδοσκόπηση κατορθώνει να γεφυρώσει το ατομικό με το οικουμενικό. Στο Ανάληψη του Παπαμόσχου η διαχείριση της απώλειας και ο πόνος στον μέγιστο βαθμό παρουσιάζονται με ποιητικότητα στη γραφή και εμφανής επίσης είναι η ποιητική αισθητική στο Οικογενειακή ρίζα ’70 του Λουκόπουλου, έργο που αγγίζει τον χώρο του μαγικού ρεαλισμού.
Στην κατηγορία διήγημα/νουβέλα διέκρινα εξαιρετικές επιδόσεις που καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα αφηγηματικών θεμάτων. Το Ραδιοκασετόφωνο του Ανυφαντάκη διακρίνεται από την εμβάθυνση στον ψυχισμό των χαρακτήρων στον καμβά των σχέσεων, το Πες της του Οικονόμου από τις αναπάντητες νοητικές συλλήψεις των χαρακτήρων του που προσφέρουν στον αναγνώστη μια αφορμή για στοχασμό και το Η τελευταία αρκούδα του δάσους του Παπαντώνη από μια ισορροπημένη υπαινικτικότητα στην αποτίμηση των πολύπλοκων οικογενειακών δεσμών. Στα διηγήματα Το αδελφομοίρι και άλλες ιστορίες του Πάσχου φωτίζεται η βουλγαρική κατοχή με την ντοπιολαλιά των Σερρών και στο Δωμάτιο με δόντια και άλλες κοφτερές ιστορίες της Κορνέτη η θεματολογία των ιστοριών αντλείται από την πραγματικότητα αλλά αγγίζει τα όρια του παραμυθιού. Οι προσδοκίες των ηρώων καταγράφονται στο Ακούω φωνές της Δέρβη, με ποικιλία αφηγηματικών τεχνικών.
Αναφορικά με την ποίηση το 2023 παρατηρήθηκε η έκδοση ποιητικών συλλογών που εστιάζουν στη σύγχρονη πραγματικότητα, με ιστορικότητα και με αφηγηματικές ποιητικές δομές τόσο σε έμμετρο όσο και σε ελεύθερο στίχο. Περιλαμβάνονται επίσης συνθέσεις μικρότερης έκτασης, οι οποίες διακρίνονται για την εκφραστική τους λιτότητα. Ενδεικτικά αναφέρω, τα βιβλία Έθνος Εξαιρετικά του Κοσμόπουλου, Η χαμένη θεά της Γρίβα, Εξόδιος Αέρας της Μαρίας Κούρση, Ημέρες Καλοσύνης της Κρυστάλλης Γλυνιαδάκη και του Γιώργου Βέη με τον σημασιολογικό τίτλο Καταυλισμός.
Για την κατηγορία δοκιμίου-κριτικής αξίζει να σημειωθεί ότι η παραγωγή του 2023 υπήρξε πλούσια, προσφέροντας μια εντυπωσιακή ποικιλία από εξαιρετικά ενδιαφέροντα έργα. Αυτό το γεγονός καθιστά τη σύγκριση και την επιλογή ακόμη πιο απαιτητικές. Δοκίμια ιστορίας, φιλολογίας, πολιτικής, αλλά και λογοτεχνίας. Διέκρινα την οξυδερκή και αναλυτική σκέψη της Καστρινάκη στο Μίλα, Πηνελόπη! Λογοτεχνικές μεταμορφώσεις της μυθικής ηρωίδας στην Ελλάδα και τον Δυτικό κόσμο από τον 19ο αιώνα ως τις μέρες μας, το Καβάφης. Το τελευταίο ταγκό στην Αλεξάνδρεια του Τσιανίκα, που αποδεικνύει ότι τελικά δεν έχουν ειπωθεί όλα για τον μεγάλο Αλεξανδρινό. Το Οι Δωσίλογοι. Ένοπλη, πολιτική και οικονομική συνεργασία στα χρόνια της Κατοχής, του Χαραλαμπίδη είναι εμπλουτισμένο με πλούσιο αρχειακό υλικό μετά από ενδελεχή έρευνα, ενώ το βιβλίο της Hellner, Ιστορία της αρχαιολογικής φωτογραφίας στην Ελλάδα, έρχεται να καλύψει μια παραμελημένη πτυχή της ιστορίας της φωτογραφίας στην Ελλάδα.
Αναμφίβολα, η πολυσχιδής φύση της κατηγορίας μαρτυρία-βιογραφία-χρονικό-ταξιδιωτική λογοτεχνία, με την ποικιλία των διαφορετικών ειδών που περιλαμβάνει, καθιστά δύσκολη τη συνολική αξιολόγηση και εποπτεία της. Στην κατηγορία αυτή αναδείχθηκαν σημαντικά και αξιόλογα έργα με ποικίλες προσεγγίσεις. Περιλαμβάνονται ερευνητικές μελέτες και βιογραφικές αφηγήσεις, με παραδείγματα που αναδεικνύουν την πολυμορφία της θεματολογίας. Διέκρινα το Ο Σεφέρης στην Αμερική της Γκιόκα, το οποίο το χαρακτηρίζει αδημοσίευτο υλικό, το Τρεις εποχές. Αυτοβιογραφικές σημειώσεις ενός σκηνοθέτη του θεάτρου του Λιβαθινού (ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η αφήγησή του για τα χρόνια στη Μόσχα, την εποχή του Ψυχρού Πολέμου), το Μακρόνησος. Όταν η «τρέλα» απόκτησε τοπικό προσδιορισμό. Ψυχοπαθολογικαί εκδηλώσεις εξ αντιδράσεως, αλαλίαι και τρόμοι εκτοπισθέντων εις Μακρόνησον, του Υφαντή και του Χεκίμογλου, Ατομική εποχή. Πυρηνική ενέργεια, αντιδραστήρες και ουράνιο στην Ελλάδα του 20ου αιώνα. Επίσης το Αφηγήσεις Ανάρρωσης, Με τα λόγια των θεραπευόμενων από προγράμματα απεξάρτησης, της Φλωρά, η οποία παραθέτει αυτούσια τα λόγια των ανθρώπων που βιώνουν αυτή την εμπειρία.
Στην κατηγορία των πρωτοεμφανιζόμενων, αξίζει να υπογραμμιστεί ξανά ότι ο ηλικιακός περιορισμός των 35 ετών λειτουργεί ως εμπόδιο, περιορίζοντας την επιλογή και, κατ’ επέκταση, τη βράβευση αξιόλογων νέων δημιουργών. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να αποκλείονται σημαντικά έργα και καλλιτέχνες, το έργο των οποίων δεν μπορεί να βρει εύκολα αναγνώριση σε άλλες κατηγορίες, όπου κυριαρχούν πιο έμπειροι δημιουργοί, καθιστώντας τη σύγκριση άνιση. Εντούτοις, ξεχωρίζουν νέες ποιητικές φωνές όπως της Παπαδάκη, Και ο κόσμος τι θα πει; και της Φιλιππίδου, Το μαύρο αβγό.

Σταύρος Σταμπόγλης

Θα ξεκινήσω και φέτος τη συμμετοχή μου στην έκθεση της επιτροπής Κρατικών Βραβείων Λογοτεχνίας 2024 (παραγωγή 2023) με μια γενική αναφορά. Ολοκλήρωσα την προσπάθεια μελέτης με ειλικρίνεια κατά το δυνατόν και ενίοτε με σοβαρούς τραυματισμούς ζήλειας, γνωρίζοντας τις προσωπικές μου ελλείψεις τουλάχιστον στον τομέα της κριτικής.
Η λογοτεχνική παραγωγή του 2023, όπως αυτή μας παραδόθηκε καταρχήν σε τίτλους από την Εθνική βιβλιοθήκη ήταν μια στρατιά από 7 διακριτές «ταξιαρχίες». Θεωρώ πυξίδα μου σ’ ετούτη την πορεία αφενός το ελπιδοφόρο μήνυμα από το μέγα πλήθος των εκδόσεων λογοτεχνίας, και αφετέρου ότι παρά τη γενική αλήθεια του θετικισμού πως τα μικρά συστήματα είναι πιο συνεπή από τα μεγάλα, στο κοινωνικό γίγνεσθαι η πολυπλοκότητα και το πλήθος καθορίζουν την ποιότητα συνέχειας και ασυνέχειας, όπου και η μεταγραφή τους σε συνδυασμούς του αντικειμενικού και του υποκειμενικού. Στη διαδικασία η αντίστιξη των αντιθέσεων, της ποιότητας και της συνάφειας δεν είναι εύκολη. Στο πλήθος, αρκεί να ρίξεις μια ματιά για να ανακαλύψεις την προδιάθεση του σύμπαντος ανάμεσα στους φαινομενικά ουδέτερους αλλά γενεσιουργούς κόκκους της άμμου.
Σήμερα διαφαίνεται μια εμμονή, πέρα από τις διαθέσεις και τάσεις του παρόντος χώρου και χρόνου, να κατηγοριοποιήσουμε ή να θέσουμε τη σύγχρονη λογοτεχνία κάτω από κανόνες, ρυθμούς και ομάδες με τα δεδομένα μιας προηγούμενης και λίγο-πολύ θνήσκουσας περιόδου. Έτσι όμως δεν οργανώνουμε το παρόν ενώπιον του μέλλοντος, απλά το τιθασεύουμε. Αυτή η γραφειοκρατικοποιημένη τάση ήδη δείχνει αναποτελεσματικό φράγμα στο φουσκωμένο χείμαρρο του κοινωνικού γίγνεσθαι.
Έχω την αίσθηση πως τώρα δα όλα είναι στο τραπέζι, όλα επιτρέπονται, όλα μπορούν ν’ ανθίσουν. Οι λέξεις, οι λέξεις της συντριβής, αλληλοεπηρεάζονται, ανακατεύονται, συγχωνεύονται, διαχωρίζονται και πάλι απ’ την αρχή. Οδηγός και κριτήριο η γνώση αλλά κυρίως οι ανάγκες της εξέλιξης προς το αύριο, το ραγδαίο και το αστραπιαίο της κίνησης τώρα δα. Είμαστε με το ’να πόδι και το ‘να χέρι στην εξέλιξη. Σήμερα πρέπει να γνωρίζουμε πως δεν υπάρχει ένας βολικός ορίζοντας. Δυστυχώς όμως το άλλο πόδι και τ’ άλλο χέρι στην βαρβαρότητα βρίσκονται. Και μάλιστα συχνά με συνείδηση για το πρόσκαιρο κέρδος. Προσωπικά θα υποστήριζα πως κάποτε-κάποτε οσμίζομαι μια «ιεροτελεστία της άνοιξης», όπως το έθεσε ο Ιγκόρ Στραβίνσκι, ή μια «εποχή στην κόλαση» κατά Αρθούρο Ρεμπώ.
Όχι, δεν έχει χαθεί η ελληνικότητα στη λογοτεχνία, αντιθέτως. Είναι όμως αναγκαίο να αναζητήσουμε και τη συνάφεια με τον άλλο κόσμο μέσα απ’ τις φοβερές δυνατότητες επικοινωνίας, παραγωγής και τις ανεπιστρεπτί ως φαίνεται νέες συνθήκες παγκοσμιοποίησης, παρά την προσπάθεια διαφοροποιήσεων με αναποτελεσματικά εργαλεία την αναζωπύρωση αρχαίων αντιθέσεων, εθνικισμών, μιλιταρισμού και νέο-μισαλλοδοξίας. Η παγκοσμιοποίηση στην οικονομία και την κάθε είδους διαχείριση ομογενοποιεί τα κοινωνικά προβλήματα πέρα απ΄ τις γεωγραφικές και άλλες διαφορές. Διαφαίνεται πως μάλλον οι τεχνητές αντιθέσεις και η τεχνητή συνδαύλιση των αντιθέσεων αντιπαραθέτει τους κόσμους σήμερα.
Τίποτα δεν γυρνά πίσω, τίποτα δεν μπορεί να μας βοηθήσει ουσιαστικά από τις σπουδαίες και πεπαλαιωμένες τεχνικές περί σχολών και δογμάτων κάθε είδους και κατηγορίας, λιγότερο ή περισσότερο σπουδαίες, ωστόσο επιτυχείς κάποτε επειδή μπόρεσαν να κατανοήσουν την εποχή τους και να δουν την άλλη μέρα πριν συμβεί. Πρέπει και εμείς να κατανοήσουμε την εποχή μας. Εποχή που εξελίσσεται με αστραπιαία ταχύτητα.
Μέσα σ΄ αυτό το περιβάλλον στην κατηγορία μυθιστόρημα αναφέρω μερικούς εξαιρετικούς τίτλους άλλοτε γενναίας, άλλοτε παρηγορητικής γραφής, όπου συχνά η αφαίρεση ξεφεύγει ακόμη και απ΄ τον μοντερνιστικό ρυθμό και φτάνει στα όρια της πεζοποίησης, κάτι που δεν εμποδίζει την εικόνα, τον ρυθμό και την ιστορικότητα να αναπτύσσονται με σαφήνεια και συνέπεια. Μάλιστα συχνά οι πολιτικές συνθήκες σε πρώτο ή σε δεύτερο επίπεδο, που διαπραγματεύονται οι συγγραφείς, ξεφεύγουν από τις λαϊκότροπες τάσεις και την μνημοσύνη του καφενείου, προαγόμενες σε ανθρωπιστικές και υπαρξιακές κορυφώσεις, περιγράφοντας τη βουβή αγανάκτηση για την αναποτελεσματικότητα και την μοναξιά σε περιβάλλον απώλειας. Αναφέρω ενδεικτικά: Πλατεία Κλαυθμώνος του Γιώργου Συμπάρδη, Ανάληψη του Ηλία Λ. Παπαμόσχου, Οικογενειακή ρίζα 70 του Κωνσταντίνου Χ. Λουκόπουλου, Άνθρωποι από χώμα του Δημήτρη Αλεξίου, Ήλιος με ξιφολόγχες του Γιώργου Σκαμπαρδώνη, Αμέρικα του Νίκου Κ. Βαβδινούδη, Η σκόνη του κόσμου όταν γκρεμίζεται του Μάκη Καραγιάννη.
Στην κατηγορία διήγημα-νουβέλα η κριτική φαίνεται εύκολο ζήτημα αλλά δεν είναι έτσι. Εδώ η κατανόηση και η αποδοχή κρίνονται από πρόταση σε πρόταση, εξετάζοντας την συμπύκνωση και τις κινηματογραφικές εναλλαγές. Συνάντησα γραφές ταχύτατες, νευρικές, με εξαιρετικά ελληνικά και σύγχρονες εικόνες. Η κινηματογραφική δομή των κειμένων και των νοημάτων βρίσκεται σε εξαιρετικό επίπεδο. Η άνθηση του διηγήματος, της μικρής φόρμας γενικά, τα τελευταία χρόνια στην ελληνική γλώσσα αποτελεί μια μεγάλη στιγμή και ελπίδα της λογοτεχνίας μας. Αναφέρω ενδεικτικά μερικούς τίτλους με ιδιαίτερες λογοτεχνικές, αρχιτεκτονικές δυνατότητες και αρετές με εργαλείο την αφαιρετική κομψότητα. Συχνά, παρά τον φαινομενικό μηδενισμό ή την απελπισία, η αλήθεια των γεγονότων που περιγράφονται αποτελεί παρηγοριά της ύπαρξης. Αναφέρω λοιπόν ενδεικτικά: Ακούω φωνές της Λουκίας Δέρβη, Οι απέθαντοι του Δημήτρη Νόλλα, Πράγματα που σκέπτεται η παρθένος Μαρία καπνίζοντας κρυφά στο μπάνιο της Αλεξάνδρας Κ., Πες της του Χρήστου Οικονόμου, Δωμάτιο με δόντια και άλλες κοφτερές ιστορίες της Έλσας Κορνέτη, Ραδιοκασετόφωνο του Ιάκωβου Ανυφαντάκη.
Στην κατηγορία δοκίμιο-κριτική υπάρχουν αξιόλογες και σπουδαίες μελέτες στο πεδίο της φιλοσοφίας, των ανθρωπιστικών επιστημών, των θετικών επιστημών και της ιστορίας. Πρέπει να ομολογήσω τις δυσκολίες μου τουλάχιστον ενώπιον ειδικών επιστημονικών και πραγματολογικών στοιχείων. Ωστόσο οι καλές ως και εξαιρετικές αφηγηματικές δυνατότητες, η οργάνωση και η γλαφυρότητά της γραφής στις περισσότερες περιπτώσεις, βοήθησαν στην λήψη αποφάσεων σε ένα δύσκολο πεδίο με εξαιρετικές συμμετοχές τουλάχιστον στο μεγαλύτερο μέρος. Απολύτως ενδεικτικά αναφέρω μερικούς τίτλους: Ιστορία της Αρχαιολογικής φωτογραφίας στην Ελλάδα της Myrtia Hellner, Βελονιές της πρωτοπορίας της Ζέφης Κόλια, Καβάφης. Το τελευταίο ταγκό στην Αλεξάνδρεια του Μιχάλη Τσιανίκα, Ο ανοικτός κόσμος του Ντοστογιέφσκι του Γιώργου Χρ. Κυθραιώτη.
Στην κατηγορία μαρτυρία-χρονικό-βιογραφία-ταξιδιωτική λογοτεχνία υπήρξαν επίσης εξαιρετικές συμμετοχές και μάλιστα ιδιαίτερες και ισοδύναμες. Προσωπικά πήρα και ένα μάθημα για το τραγικό των αντιθέσεων σε άλλες εποχές εδώ γύρω. Οι επιλογές και οι τελικές προτάσεις μου έγιναν ύστερα από μεγάλη δυσκολία και προσωπική εσωτερική ιδεολογική σύγκρουση. Μας είναι πολύτιμες οι μαρτυρίες όπου η παρατήρηση, η επιστημονική αλήθεια και τεκμηρίωση της βαρβαρότητας του θριάμβου, όπου και να συμβαίνει, σε όποιο στρατόπεδο, ένθεν και ένθεν στον πλανήτη, με οποιαδήποτε δικαιολογία των νικητών, η εξόντωση άοπλων αιχμάλωτων σε στρατόπεδα θανάτου κάθε τύπου και κατηγορίας, δεν είναι παρά το ανώτατο στάδιο της ήττας του ανθρώπινου είδους πέρα από προσωπικές συμπάθειες και απόψεις. Αναφέρω ενδεικτικά: Μακρόνησος. Όταν η τρέλα απόκτησε τοπικό προσδιορισμό. Ψυχοπαθολογικαί εκδηλώσεις εξ αντιδράσεως, αλαλίαι και τρόμοι εκτοπισθέντων είς Μακρόνησον του Δημήτρη Υφαντή, Ο Σεφέρης στην Αμερική της Ασπασίας Γκιόκα, Βάλιας Σεμερτζίδης. Ημερολόγιο 1929-1939, με εισαγωγή και επιστημονική επιμέλεια του Νίκου Χατζηνικολάου, Ο άλλος μικρασιατικός πόλεμος, τύπος, εορτές, θέατρο, κινηματογράφος, καραγκιόζης της Δήμητρας Πυρπιρή.
Στην κατηγορία πρωτοεμφανιζόμενου συγγραφέα έως 35 ετών υπάρχουν στη βραχεία λίστα επτά συμμετοχές. Επτά ποιητικές συλλογές. Προσπάθησα να τις αξιολογήσω όλες. Ένας άντρας και έξι κυρίες. Το αποτέλεσμα είναι ότι και οι επτά μπορούν και πρέπει να συμμετέχουν στην τελική κρίση, ύστερα από την πρόταση του κ. Προέδρου και την ομόφωνη απόφαση της Επιτροπής. Γενικά παρατήρησα καλή και απλή γραφή σε καλά ελληνικά της καθημερινότητας, δίχως κραυγές και τεχνητές προσπάθειες για πολύπλοκη γραφή και έκφραση. Οικονομία λόγου, λεπτές μεταφορές και ευφυή αφαίρεση. Αμφισβήτηση, βαθιά και χωνεμένη κριτική στάση, αλλά με αποδοχή των συνθηκών και κυρίως στάση αναμονής. Η κριτική εκδηλώνεται σχεδόν με διακριτικότητα, ενώ η μοναξιά είναι περισσότερο από εμφανής. Κάπου αντιλαμβανόμαστε τη δυναμική της ελπίδας μέσα από την επιθυμία έγκυρης διάγνωσης. Μια παρηγορητική ποιητική. Γενικά φυσάει φρέσκο αεράκι εδώ γύρω. Ενδεικτικά αναφέρω τις συλλογές: Η άγρια της Ιωσηφίνας Περδικίδου, Εγκυκλοπαίδεια διαστημικού προσανατολισμού της Αθανασίας Κακαράντζα και Εύκρατη ζώνη της Ήλια Μπούρα
Άφησα τελευταία την κατηγορία της ποίησης. Εξαιρετική τελική εικόνα και πολύ μελέτη. Η επιτροπή επέλεξε ευρεία λίστα με 17 συλλογές. Ώρες μέσα στον φόβο πως κάτι μας διέφυγε στα στενά περιθώρια του πολύτιμου χρόνου. 17 εξαιρετικές συλλογές, θα υποστήριζα σπουδαίες, η κάθε μία για άλλους λόγους, άλλοτε συμπληρωματικούς, άλλοτε παραπληρωματικούς. Ό,τι τοποθετεί ένα σκαλοπάτι υψηλότερα τις προσωπικές γραφές και την ποιητική γενικότερα. Ισχύει και πάλι η καλλιέργεια της κοινωνικής κριτικής, συχνά με επίγευση παγκοσμιότητας και αμφισβήτησης, αλλά προεξάρχει η προσωπική στάση εντός της απώλειας, κάτι απολύτως κατανοητό. Δηλαδή βρισκόμαστε ακόμη ιδεολογικά στην εποχή της κατανόησης και της αποδοχής των γεγονότων, στην εποχή μιας πολυβασανισμένης διαδικασίας επαλήθευσης. Ό,τι οδηγεί στη μαντική ικανότητα. Τέτοιες ποιητικές προσεύχονται για το παρόν διακρίνοντας την κίνηση των σκιών του μέλλοντος. Είτε το δεχόμαστε, είτε δεν το δεχόμαστε, το καλό ποίημα διαθέτει την επίγευση ενός θεατρικού δρώμενου τη στιγμή που ολοκληρώνεται η διάρκεια και ελευθερώνεται ο χρόνος. Μια αντικειμενική κατάσταση-συνθήκη με αντιπαραθέσεις στον ρυθμό και τη φόρμα, αλλά ομοιότητες στο περιεχόμενο από ποιητή σε ποιητή. Το τυχαίο ως δύναμη αποτύπωσης στη διαφορετικότητα της ποιητικής εικόνας και του ηχοχρώματος. Η εκμετάλλευση των στοιχείων συνάφειας στην κριτική, κατά την γνώμη μου, αποτελεί το ευτυχές γεγονός της ποιητικής αντίστιξης. Είναι η μουσικότητα μιας ποιητικής που κερδίζει τον σχολιαστή, τον απαγγέλλοντα, τον ακροατή. Γραφές όπως του Δημήτρη Κοσμόπουλου από την απλότητα της παράδοσης των πόλεων, στην πολύπλοκη ηχώ μιας ψυχής του Γιώργου Βέλτσου, ως την τρυφερότητα του ελάχιστου στίχου στον Τζανετάκη, να «συγκρούονται» στις επιλογές τους ανάμεσα στην ελευθερία και την πειθαρχία του ποιήματος. Ωστόσο κατά βάθος συνοδοιπορούν στην αγωνία, παρά τις διαφορετικότητες στο ένδυμα και στο γαϊτανάκι των χρωμάτων, τις λέξεις. Έχουμε ποιητικές όπως της Λένας Καλλέργη, της Ειρήνης Μαργαρίτη και της Ασημίνας Λαμπράκου. Τόσο πλησίον οι τρεις τους, όσον αφορά την εξαιρετική ποιότητα τουλάχιστον, όσο και στον μοντερνισμό και στη θεματική της αμφισβήτησης, με ελλειπτικό τρόπο λιγότερο ή περισσότερο. Θυμός με τρυφερότητα· αν είναι δυνατόν, κι όμως. Ή τις ποιήτριες του διαφορετικού ήχου και γιατί όχι του αντιθετικού στο πλέξιμο των πολύπτυχων εικόνων, ανάμεσα στον βαθμό έντασης, την οξύτητα της καταγγελίας και την παρηγορία της αποδοχής, μιλώντας πάντα για την εμβληματική ποιητική του τώρα, άρα και των μελλοντικών γκρεμών που αναδύονται από τις αποτυπώσεις της Γρίβα, πλάι στην απλότητα της Κούρση, και στην δυναμική κίνηση της Βαχλιώτη. Και κει πίσω από την απαγγελία, για να πιάσω τον ρυθμό, θα με ζεστάνει η σκιά μιας ψυχής κατά Αθηνά Παπαδάκη, θα με πικράνει η περιδιάβαση στο σκοτάδι της Γλυνιαδάκη, θα με πλήξει η μελαγχολία των κρυπτικών μύθων της Παναγιώτου. Θλίψη που ξεσηκώνει σαν έπος τον στοχασμό. Κι ύστερα η δυναμική, η ισχύς, η αγανάκτηση, η διαμαρτυρία, το νεύρο στην ανανέωση της ποιητικής με μια ιδιαίτερη κραυγή, περισσότερο σιωπή λεπίδας παρά κρότος σφυριού, κατά Στίγκα. Κι αυτόν τον οξύ ήχο εν αρμονία τον θέτω απέναντι στη ηρεμία και την καρτερία του Βέη, και μέχρι την καλοακονισμένη κομψότητα του Δελιόπουλου. Ή μήπως να αναφερθώ στη γλυκύτητα και την ποιητική εμπειρία του Λάνταβου πλάι στην έγκυρη και έγκαιρη εικονοποίηση της καθημερινότητας του Μελιτά, με εικονοληψία ουσιαστικής ανταπόκρισης όπου η λεπτή ειρωνεία της ματιάς συμπληρώνει την ποιητική ανέλιξη. Αυτούς τους διακριτούς βηματισμούς τούς θέτω πλάι στην σταθερότητα της προαγωγής σε φόρμα και περιεχόμενο του Αγγελή, καθώς το ηχόχρωμα ενός απογειωμένου μοντερνισμού ενδυναμώνει την κεκρυμμένη ελπίδα επί γης όπου και οι θάλασσες των κόσμων αυτό το νάμα τ’ Ουρανού. Η αλήθεια ως Θεία Μετάληψη. Γνωματεύσεις ανθρωπισμού με ελλειπτικότητα και μεταφορές. Διαδικασία άφεσης ο λόγος του Αγγελή.
Κατάλαβα απ΄ την αρχή της ένταξής μου στην Επιτροπή πως με πόνο βαθύ θα αναγκαστώ ν’ αφήσω δίπλα σπουδαίες και εξαιρετικές ποιητικές στις λαβυρινθώδεις διαδρομές μέχρι την τελική επιλογή της βράβευσης. Σημασία έχει η κατανόηση πως δεν είμαι μόνος πλάι στις μυριάδες αναγκών και κινήσεων. Ο διάλογος είναι η σπουδαιότερη εγγύηση για την ανεκτικότητα. Σκέπτομαι πως η λογοτεχνική κριτική, η κριτική γενικά, δεν πρέπει να έχει το ύφος ενός αλάνθαστου μεγαλείου, ενός δόγματος, ενός κανόνα, αλλά τη σιωπή του λυγμού και την άρθρωση της ευθύνης. Από την αφαίρεση, τον μοντερνισμό, τον ασίγαστο ρυθμό, κάθε ρυθμό και τις σταγόνες με στοιχεία λυρισμού κεκρυμμένα ή εμφανή, ισορροπεί, εξελίσσεται και υπηρετεί με ικανό τρόπο η ποίηση την ελληνική σύγχρονη γλώσσα και το αντίστροφο βεβαίως.
Το 2023 ήταν μια χρονιά με εξαιρετική ποιητική παραγωγή, όπου πέρα και πάνω απ΄ την αγωνία για την αρχική συγκρότηση της ευρείας λίστας, την ολοκλήρωση της ευρείας λίστας, την ίδια τη βραχεία λίστα, και τελικά την επερχόμενη βράβευση, το σπουδαιότερο στον θεσμό των Κρατικών Βραβείων είναι η συλλογική προσπάθεια ισχυροποίησης ακόμα μια φορά της ελληνικής γλώσσας, η ελευθερία της έκφρασης, η προστασία της αμφισβήτησης και του αιρετικού μιας σύγχρονης ευρωπαϊκής κινηματικής λογοτεχνίας. Όποιο πιθανό ασαφές σημείο, η προσωπική κούραση, σβήνουν μπροστά σε τούτο το πλούσιο κατώφλι του σπιτιού μου. Η ανάγκη για έκφραση αποτελεί δώρο του σύμπαντος, της φύσης, του Θεού αν θέλετε. Η ελευθερία στην έκφραση απαιτεί ασίγαστη φροντίδα και κατάσταση επιφυλακής από τον άνθρωπο-πολίτη και την Πολιτεία. Είθε!

Έκθεση της Επιτροπής Κρατικών Βραβείων Λογοτεχνικής Μετάφρασης
(εκδόσεις 2023)

Καθ. Ιωάννης Δημ. Τσόλκας, Πρόεδρος της Επιτροπής

Το 2023 υπήρξε για την εκδοτική παραγωγή μια καλή χρονιά, χωρίς ιδιαίτερες αλλαγές ή μεταπτώσεις στον ευρύτερο σχεδιασμό και την παραγωγική δραστηριότητα.
Στον χώρο των μεταφράσεων έργων της ξένης λογοτεχνίας στην ελληνική γλώσσα εκδόθηκαν και μεταφράστηκαν πάνω από 1050 βιβλία με πρόδηλη –και σταθερή– την κυριαρχία της αμερικανικής και αγγλικής εκδοτικής παραγωγής (σχεδόν το 50%, 515 τίτλοι βιβλίων). Με μικρότερο μερίδιο στην αγορά ακολουθούν έργα της γαλλικής λογοτεχνίας (ποσοστό περίπου 13%, 130 τίτλοι), της γερμανόφωνης λογοτεχνίας (ποσοστό περίπου 6%, 65 τίτλοι), ενώ η βιβλιοπαραγωγή από την ισπανόφωνη λογοτεχνία (44 τίτλοι) αποτελεί περίπου το 4%, όπως και αυτή της ιταλικής λογοτεχνίας (43 τίτλοι). Μικρότερα είναι τα ποσοστά των έργων σκανδιναβικής προέλευσης (περίπου 3%, 17 νορβηγικά, 11 σουηδικά, 1 φινλανδικό και 1 δανέζικο), και της ρωσικής λογοτεχνίας (ποσοστό περίπου 2%, 18 τίτλοι). Το υπόλοιπο 16% συμπληρώνουν τίτλοι από διάφορες λογοτεχνίες.
Η ξένη λογοτεχνία, τόσο η κλασική όσο και η σύγχρονη, προσέλκυσε επομένως το ενδιαφέρον των περισσότερων εκδοτικών οίκων, σύμφωνα με τις προτιμήσεις του αναγνωστικού κοινού, με την αγγλόφωνη και γαλλόφωνη λογοτεχνία, όπως στατιστικά παρατηρήθηκε, να διατηρούν την «πρώτη θέση» στις μεταφράσεις ξένων τίτλων. Όπως συμβαίνει τα τελευταία χρόνια, οι ελληνικοί εκδοτικοί οίκοι ακολουθούν τις διεθνείς εξελίξεις όσον αφορά τις βασικές τους επιλογές, με βάση και τα διεθνή λογοτεχνικά βραβεία ή τα ευπώλητα διεθνώς βιβλία, που ενισχύονται και από τις καλύτερες προϋποθέσεις στήριξης και οικονομικής επιδότησης των ελληνικών μεταφράσεων και, προφανώς, είναι πιο ελκυστικά για το εγχώριο αναγνωστικό κοινό. Η Ποίηση που συνεχίζει τη «μοναχική πορεία» της –ακολουθώντας τις αντίστοιχες τάσεις μείωσης των εκδόσεων στο εξωτερικό–, εκπροσωπείται λιγότερο από τους «μεγάλους» εκδοτικούς οίκους –οι οποίοι επιλέγουν έργα κυρίως από τον 19ο και 20ό αιώνα– και περισσότερο από «μικρότερους», αλλά «ενδιαφέροντες» εκδοτικούς οίκους, οι οποίοι στρέφουν την προσοχή τους σε «μικρότερες» λογοτεχνίες (ουκρανική, κινέζικη, περσική, εβραϊκή κλπ).
Στην ιταλική λογοτεχνία δεν απαντούν μεταφράσεις σημαντικών έργων, εκτός ελαχίστων, όπως: Fabio Stassi, Μάστρο-Τζεπέτο, μετάφραση Δήμητρα Δότση, εκδόσεις Ίκαρος, Τσέζαρε Παβέζε, Διάλογοι με τη Λευκοθέα, μετάφραση Μαρία Χατζηκυριακίδου & Γιάννης Η. Παππάς, εκδόσεις Καστανιώτη, Γκουίντο Μορσέλι, Dissipatio H.G., μετάφραση Μαρία Φραγκούλη, εκδόσεις Loggia, Άννα Μαρία Ορτέζε, Η θάλασσα δεν βρέχει τη Νάπολη, μετάφραση Μαρία Φραγκούλη, Εκδόσεις Καστανιώτη, Κλάουντιο Μάγκρις, Ένα ατέλειωτο ταξίδι, μετάφραση Μαρία Σπυριδοπούλου, Εκδόσεις Καστανιώτη, Vito Mancuso, Ο δρόμος της ομορφιάς, μετάφραση Παναγιώτης Αρ. Υφαντής, Εκδόσεις Αρμός, και Δάντης, Θεία κωμωδία, Κόλαση, μετάφραση, σχόλια Σπύρος Καρελάς, Εκδόσεις Πατάκη.
Το έτος 2023 χαρακτηρίζεται από την έμφαση στην εκδοτική παραγωγή μεταφράσεων υψηλής ποιότητας σημαντικών έργων κριτικής, επιστημονικών μελετών και δοκιμίων, γεγονός ενδεικτικό των ικανοτήτων των μεταφραστριών και μεταφραστών σ΄ αυτό τον τομέα. Το 2023 παρουσιάστηκε επιπλέον και μια εξαιρετική μετάφραση έργου της κλασικής Λατινικής γραμματείας, που δυστυχώς οι προδιαγραφές του νομικού πλαισίου εξακολουθούν, παρά τις επανειλημμένες σχετικές εισηγήσεις της Επιτροπής, να μην παρέχουν τη δυνατότητα βράβευσης στην κατηγορία της κλασικής Γραμματείας προς την ελληνική. Η Επιτροπή επέλεξε να συμπεριλάβει στη βραχεία λίστα αυτής της κατηγορίας έργων της ξένης λογοτεχνίας στην Ελληνική το έργο του Σενέκα Αποκολοκύνθωση: μενίππεια σάτιρα με εισαγωγή, μετάφραση και σχόλια του Σταύρου Τσιτσιρίδη, εκδόσεις Κίχλη υπογραμμίζοντας την αντίθεσή της με τους ισχύοντες περιορισμούς.
Όσον αφορά την κατηγορία της μετάφρασης Ελληνικών έργων σε ξένες γλώσσες, η Επιτροπή αντιμετωπίζει ένα διαρκές πρόβλημα –μπορεί να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά μόνο με την παρέμβαση και την υποστήριξη του Υπουργείου Πολιτισμού– αφού η «βάση δεδομένων» αποτελείται κυρίως από μεταφράσεις που έχουν εκδοθεί στην Ελλάδα και κυκλοφορούν κυρίως στην ελληνική αγορά! Έχει επισημανθεί στο παρελθόν ότι το Υπουργείο Πολιτισμού θα πρέπει να προβεί εγκαίρως στις απαραίτητες ενέργειες και να ενημερώσει τους ξένους εκδοτικούς οίκους που μεταφράζουν ελληνική λογοτεχνία στις αντίστοιχες γλώσσες προκειμένου να υποβληθούν όλες οι σχετικές μεταφράσεις προς κρίση από την Επιτροπή. Διαφορετικά, η προσπάθειά της θα παραμείνει ελλιπής, εξαιρετικά περιορισμένη και σαφώς ανεπαρκής στην κρίση και την αξιολόγηση των έργων στον τομέα αυτό. Η δραστηριότητα του προγράμματος GreekLit, το οποίο υποστηρίζει μεταφραστικές προτάσεις και ενισχύει την προβολή της νεοελληνικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό, αποτελεί ένα σημαντικό «εργαλείο» για να ανακτήσει η χώρα τη θέση που της αρμόζει, ιδίως στον Ευρωπαϊκό Μεταφραστικό Χάρτη. Αξίζει να σημειωθεί και να αναδειχθεί η σταθερή παρουσία και προσπάθεια των αλλοδαπών μεταφραστών ελληνιστών που «επιμένουν» και φέτος (José Antonio Moreno Jurado, David Connolly, René Bouchet, Άντζελα Μπράτσου, Χέρο Χόκβερντα), αλλά είναι γεγονός ότι η χώρα, παρά τις σύντονες προσπάθειες των φορέων, αδυνατεί ακόμη να ανταποκριθεί αποτελεσματικά στις ανάγκες και τις απαιτήσεις μιας ολοκληρωμένης «πολιτιστικής διαχείρισης».
Στον τομέα της μετάφρασης της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας, η έλλειψη σημαντικών εκδόσεων διαπιστώνεται για μια ακόμη χρονιά, ενώ οι μεταφράσεις έγιναν κυρίως από καθηγητές πανεπιστημίου και ακαδημαϊκούς μελετητές. Η παραγωγή μεταφράσεων έργων της Αρχαίας Ελληνικής λογοτεχνίας στα Νέα Ελληνικά το έτος 2023 ήταν εξαιρετικά περιορισμένη. Αν και έχουν δημοσιευθεί εκλαϊκευτικές ή γενικότερου ενδιαφέροντος προσπάθειες απόδοσης κειμένων, οι σοβαρές αποδόσεις που συνοδεύονται από την απαιτούμενη επιστημονική φιλολογική επεξεργασία και υποστήριξη είναι ελάχιστες.
Συνοψίζοντας, η εκδοτική δραστηριότητα σε ποσοτικά και ποιοτικά δεδομένα, καθώς και το υψηλό επίπεδο των μεταφράσεων που παραμένει σταθερό την τελευταία δεκαετία, αποδεικνύουν ότι η χώρα μπορεί να συνομιλεί επί ίσοις όροις με τους εταίρους της στη μετάφραση, στο πλαίσιο της ευρύτερης «πολιτιστικής διπλωματίας».

Βασίλειος Σαμπατακάκης, Αντιπρόεδρος της Επιτροπής

Το έργο, που εκλήθη να φέρει εις πέρας η επιτροπή απονομής των κρατικών βραβείων στον τομέα της λογοτεχνικής μετάφρασης για τα εκδοθέντα το έτος 2023 βιβλία, αποδείχτηκε εξαιρετικά δύσκολο, καθόσον πολλές από τις υποβληθείσες υπό κρίση μεταφράσεις υπήρξαν εξίσου αξιόλογες με τα πρωτότυπα έργα. Ως προς την κατηγορία μετάφρασης έργων ξένης γλώσσας προς την ελληνική, την πρωτοκαθεδρία κατέχει η αγγλική γλώσσα, οι ελληνικές μεταφράσεις της οποίας καλύπτουν το ήμισυ της μεταφρασμένης στην χώρα μας ξένης λογοτεχνίας. Ακολουθεί η γαλλική γλώσσα και άλλες γλώσσες όχι μόνο μεγάλων πληθυσμιακά χωρών αλλά και αρκετών μικρότερων. Μερίδιο στις μεταφράσεις έργων από μικρότερες γλώσσες κατέχει η σκανδιναβική λογοτεχνία, κυρίως η προερχόμενη από την Σουηδία και την Νορβηγία με τουλάχιστον δέκα βιβλία η κάθε μία, στα οποία κυριαρχούν τα αστυνομικά μυθιστορήματα, που προσελκύουν αναγνώστες όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και σε ολόκληρη την Ευρώπη. Δεν λείπουν βέβαια και άλλα έργα που ανατέμνουν τα κοινωνικά και υπαρξιακά προβλήματα των ανθρώπων και των εν λόγω ανεπτυγμένων κοινωνιών του δυτικού κόσμου. Σε νεότερες προσαρμοσμένες στην εξέλιξη της γλώσσας μας μεταφράσεις δεν έπαψαν να εκδίδονται και κλασσικά σκανδιναβικά (κυρίως νορβηγικά) έργα, όπως του ΄Ιψεν και του Χάμσουν. Σημαντικά έργα, που ανήκουν σε γλώσσες μικρότερων χωρών, όπως η Ουγγαρία και η Τσεχία, κυκλοφόρησαν επίσης σε πολύ καλές μεταφράσεις στην Ελλάδα. Ο αριθμός των μεταφράσεων από την ελληνική προς άλλες γλώσσες για το εκδοτικό έτος 2023 ήταν σε σύγκριση με τα προηγούμενα έτη σημαντικός και αυτό οφείλεται κατά κύριο λόγο στην επιδότηση των εν λόγω μεταφράσεων μέσω του προγράμματος GreekLit.
Συνολικά πραγματοποιήθηκαν 94 μεταφράσεις προς δεκαεπτά γλώσσες στόχους με την οικονομική επιχορήγηση του GreekLit και 41 μεταφράσεις προς δέκα γλώσσες στόχους ιδίοις εξόδοις των εκδοτικών οίκων εκτός και εντός Ελλάδας. Το GreekLit επιχορήγησε κατά σειρά προτεραιότητας τη μετάφραση έργων στη γαλλική, καταλανική, ισπανική, αγγλική, γερμανική, ιταλική, ολλανδική κλπ. Οι μεταφράσεις των εκδοτικών οίκων, που δραστηριοποιούνται στην Ελλάδα, είχαν ως πρώτη γλώσσα την αγγλική, ακολούθησαν η ιταλική και η γαλλική, ενώ οι μεταφράσεις προς τις υπόλοιπες γλώσσες, εκδόθηκαν κυρίως από εκδοτικούς οίκους εκτός Ελλάδας. Από τα ως άνω στοιχεία προκύπτει η ανάγκη ύπαρξης ενός προγράμματος επιδότησης των μεταφράσεων εκτός Ελλάδας, προκειμένου να διευκολυνθεί η συστηματική εξαγωγή της ελληνικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό. Κατά το παρελθόν έτος μεταφράστηκαν τόσο κλασικοί νεοέλληνες όσο και νεότεροι συγγραφείς. Μεταξύ των μεταφρασθέντων βιβλίων συμπεριλαμβάνεται και ένας μικρότερος αριθμός ανθολογιών. Το μεγαλύτερο μέρος των μεταφράσεων ανήκει στον πεζό λόγο, αλλά εκδόθηκαν και αρκετές μεταφράσεις νεοελληνικής ποίησης. Στην κατηγορία μετάφρασης από την αρχαία ελληνική γραμματεία προς τη νέα ελληνική γλώσσα, η αριθμητική παραγωγή είναι περιορισμένη, κάτι, που αποτελούσε τον κανόνα και τα προηγούμενα χρόνια. Υπάρχουν ωστόσο μερικές ενδιαφέρουσες μεταφράσεις τόσο ατομικών όσο και συλλογικών έργων. Παρότι οι υπάρχουσες μεταφράσεις φαίνεται να εξαντλούν τα κλασσικά έργα της αρχαίας ελληνικής, η εξέλιξη της γλώσσας μας απαιτεί και σύγχρονες μεταφράσεις, που θα καταστήσουν κοινωνούς της διαχρονικής αξίας των κλασσικών λογοτεχνικών έργων και τις νεότερες γενιές.

Άννα Αφεντουλίδου, μέλος της επιτροπής

Η Επιτροπή Κρατικών Βραβείων Λογοτεχνικής Μετάφρασης μελέτησε και αποτίμησε τα υπό κρίση βιβλία του εκδοτικού έτους 2023, έχοντας ως κριτήρια την αξία και τη σημασία του κειμένου αφετηρίας, τη δυσκολία της μετάφρασης ως πρόκλησης επίλυσης προβλημάτων αλλά και τη λογοτεχνική ποιότητα και την υφολογική ισοδυναμία του κειμένου αφίξεως. Έλαβε υπόψιν της, επίσης, το εύρος των γλωσσών αφετηρίας μελετώντας έργα από όσο γίνεται περισσότερες γλώσσες και αναζητώντας μεταφράσεις ελληνικών έργων σε όσο γίνεται περισσότερα μεταφραστικά κέντρα και εκδοτικούς οίκους του εξωτερικού. Πολύτιμη στο έργο αυτό στάθηκε η συμβολή της υποστήριξης εκ μέρους της Διεύθυνσης Γραμμάτων του Υπουργείου Πολιτισμού.
Μετά από ευρεία ανταλλαγή απόψεων, η Επιτροπή κατέληξε σε κάποια γενικά συμπεράσματα σχετικά με την εκδοτική παραγωγή του 2023 και στην καταγραφή των επιλογών της αναφορικά με τις βραχείες λίστες των τριών Βραβείων Μετάφρασης.
Το ελληνικό μεταφραστικό εκδοτικό τοπίο έχει αποκτήσει κάποια σταθερά χαρακτηριστικά, αναφορικά με τον σχεδιασμό και την παραγωγική του δραστηριότητα: οι εκδοτικοί μας οίκοι ακολουθούν τις διεθνείς εξελίξεις με βάση κλασικές λογοτεχνικές επιλογές (π.χ. Charles Dickens, Τα έγγραφα Πίκγουικ), σύγχρονες λογοτεχνικές τάσεις (π.χ. Laszlo Krasznahorkai, Χερστ 07769. Η ιστορία Μπαχ του Φλόριαν Χερστ), αλλά και με επιλογές από σύγχρονα δοκιμιακά βιβλία για τη λογοτεχνία (π.χ. James Wood, Πώς δουλεύει η λογοτεχνία). Γενικότερα, η εκδοτική παραγωγή και του 2023 αντανακλά τα δεδομένα της εποχής μας, όπου η λογοτεχνία προσπαθεί να διεκδικήσει ισχυρότερη θέση σ’ ένα πολιτιστικό τοπίο με οξυμμένες αντιθέσεις, ενώ ο χώρος της μεταφραστικής δραστηριότητας προσπαθεί να αναμετρηθεί με τις σύγχρονες τεχνολογικές προκλήσεις, όπως της τεχνητής νοημοσύνης και της αυτόματης μετάφρασης.
Το εκδοτικό έτος 2023 ήταν αρκετά ικανοποιητικό, όπως και το προηγούμενο έτος, με μεταφράσεις σημαντικών έργων και το ποιοτικό επίπεδο των μεταφράσεων αρκετά υψηλό. Ανάμεσα στις εκδόσεις του 2023 έχουμε, εκτός από τους θεωρούμενους «κλασικούς» και νεότερους συγγραφείς (π.χ. Alain Damasio, Οι Αθέατοι) ενώ πυκνώνουν οι εμφανίσεις βιβλίων από λιγότερο διαδεδομένες γλώσσες προς την ελληνική (π.χ. Katerina Tuckova, Γκέρτα, από την τσεχική γλώσσα).
Αναφορικά με την κατηγορία μετάφρασης έργου ελληνικής γλώσσας σε ξένη γλώσσα, κρίνεται φέτος ενισχυμένη, συγκριτικά με προηγούμενα χρόνια, η παρουσία της ελληνικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό, (με σημαντική τη συμβολή και του προγράμματος GreekLit) και σε γλώσσες από όπου παλαιότερα ήταν λιγοστές οι μεταφραστικές προσπάθειες (π.χ. σουηδική).
Σχετικά με την κατηγορία των μεταφράσεων από την αρχαία ελληνική προς τη νέα ελληνική η παραγωγή παραμένει εξαιρετικά φτωχή, με αποτέλεσμα να προοιωνίζεται, φοβούμαι, πολύ δυσοίωνο το μέλλον της. Δυστυχώς η μερική εκπροσώπηση της κλασικής γραμματείας, με την απουσία μεταφράσεων από τη λατινική γλώσσα, λόγω του ισχύοντος νομικού πλαισίου, μας ώθησε να εντάξουμε το έργο του Λεύκιου Ανναίου Σενέκα, Αποκολοκύνθωση: μενίππεια σάτιρα (σε μετάφραση Σταύρου Τσιτσιρίδη), στην πρώτη κατηγορία.
Κοινή πεποίθηση παραμένει το γεγονός ότι χρειάζεται μεγαλύτερη ενίσχυση της συντονισμένης προσπάθειας Πολιτείας, εκδοτών/-τριών και συγγραφέων-μεταφραστών/-τριών με στόχο την ισχυροποίηση της επικοινωνίας του ελληνόφωνου αναγνωστικού κοινού με τη διεθνή ποιοτική λογοτεχνία, την ενίσχυση της προβολής της νεοελληνικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό και την υποστήριξη μεταφραστικών προτάσεων από την αρχαία και παλαιότερη γραμματεία μας, έτσι ώστε να κατακτήσει τόσο η ελληνική εκδοτική αγορά όσο και η ελληνική λογοτεχνία τη θέση που τής αξίζει στο διεθνές μεταφραστικό πεδίο.

Βασίλης Βασιλειάδης, μέλος της Επιτροπής

Η γενική εικόνα της μεταφραστικής παραγωγής του έτους 2023 είναι μάλλον επιβεβαιωτική της δυναμικής που είχε διαμορφωθεί την προηγούμενη χρονιά ως προς τις διαγλωσσικές μεταφράσεις λογοτεχνίας και κριτικής από και προς την ελληνική, ενώ φαίνεται να προβληματίζει η εικόνα ως προς τη μετάφραση της αρχαιοελληνικής γραμματείας. Ασφαλώς, σε κάθε κατηγορία μετάφρασης, αξιομνημόνευτες είναι ορισμένες ποιοτικές μεταφράσεις που επανακυκλοφόρησαν στο έτος αναφοράς, αλλά για λόγους τυπικούς οφείλουν να μείνουν εκτός της διαδικασίας επιλογής.
Ως προς τη μετάφραση έργων λογοτεχνίας και κριτικής από άλλες γλώσσες προς την ελληνική, το εκδοτικό τοπίο του 2023 ήταν εντυπωσιακά παραγωγικό και με όρους ποσοτικούς, εάν μετρήσει κανείς αριθμούς εν συνόλω ή ανά κατηγορία, και με όρους ποιοτικούς. Ξεχώρισαν οι εξαιρετικές επιλογές έργων από την παγκόσμια γραμματεία (ποίησης και πεζογραφίας) που δείχνουν την βαθιά και ειδική γνώση των υπευθύνων· επιλογές με κριτήριο την αισθητική ποιότητα του πρωτοτύπου και τη σημασία του στην ιστορία της λογοτεχνίας στη γλώσσα προέλευσης. Μεταφραστές και εκδότες δεν αποθαρρύνθηκαν από την έκταση ή τη γλωσσική δυσκολία των έργων. Είναι, επίσης, χαρακτηριστικό ότι δημοσιεύτηκαν αξιόλογες μεταφράσεις σημαντικών έργων κριτικής, επιστημονικής μελέτης και δοκιμίου. Η ποιότητα της ελληνικής μετάφρασης σε όλες αυτές τις περιπτώσεις υπήρξε υψηλή και επιτρέπει να βεβαιωθούμε για την ωριμότητα ενός ικανού αριθμού μεταφραστών που μας δίνει κάθε χρόνο αυτοδύναμα κείμενα στη νέα ελληνική, αντάξια του πρωτοτύπου τους. Η γλώσσα των μεταφραστών διαθέτει τη δική της λογοτεχνική αξία, με αισθητικές απαιτήσεις, και είναι επεξεργασμένη υφολογικά. Είναι ευχής έργον οι διαπιστώσεις αυτές να επιβεβαιωθούν και την επόμενη χρονιά και τα επόμενα χρόνια. Τα δεδομένα προοιωνίζονται κάτι τέτοιο.
Ως προς τη μετάφραση έργων της νεοελληνικής λογοτεχνίας προς τις άλλες γλώσσες, το 2023 υπήρξε ένα έτος ομοίως παραγωγικό, με συγκριτικά υψηλό αριθμό πολύ καλών μεταφράσεων. Οι μεταφραστικές επιλογές αφορούσαν είτε ανθολόγηση περιόδων της νεοελληνικής λογοτεχνίας, μια κρίσιμη μεταφραστική εργασία για τη συνολικότερη γνωριμία των αλλόγλωσσων αναγνωστών με τη νεοελληνική λογοτεχνία, είτε αυτοτελή έργα, κυρίως πεζογραφίας. Στο τομέα της μετάφρασης από τη νεοελληνική δραστηριοποιούνται σημαντικοί μεταφραστές που σε βάθος χρόνων υπηρετούν με υψηλές αξιώσεις το επάγγελμά τους αλλά και νεότεροι μεταφραστές που ξεχωρίζουν ήδη για το ποιοτικό τους έργο. Η μεταφραστική παραγωγή υποστηρίζεται από εκδοτικούς οίκους, εγχώριους και του εξωτερικού, εξειδικευμένους πανεπιστημιακούς ή μεγάλους εμπορικούς, ενώ κρίσιμος αναδεικνύεται εκ του αποτελέσματος ο ρόλος του μεταφραστικού προγράμματος GreekLit του ελληνικού Υπουργείου Πολιτισμού. Με αισιοδοξία μπορεί κανείς να υποδεχτεί την επισήμανση ότι οι μεταφράσεις έργων της νεοελληνικής λογοτεχνίας κατευθύνονται σε ένα σημαντικό εύρος γλωσσών, όχι μόνο των «ισχυρών» αλλά και των άλλων περιφερειακών ή λιγότερο ομιλούμενων γλωσσών όπως η ελληνική.
Ως προς τη μετάφραση από την αρχαία προς τη νέα ελληνική, δεν παρατηρείται η ίδια δυναμική με τις παραπάνω περιπτώσεις. Στην ενδογλωσσική μετάφραση ο συγκριτικά περιορισμένος αριθμός εκδόσεων σταθεροποιείται και αφήνει περιθώριο για να αναπτυχθεί ένας προβληματισμός ως προς την μεταφραστική τύχη της αρχαιοελληνικής γραμματείας στα επόμενα χρόνια. Δεν έλειψε βέβαια και φέτος ένας ορισμένος αριθμός πολύ καλών μεταφράσεων. Η συγκεκριμένη κατηγορία διαθέτει ιδιαίτερες παραμέτρους στη μεταφραστική συζήτηση, που περιλαμβάνουν το δίλημμα της πιστής και ελεύθερης μετάφρασης, την αισθητική αυταξία του μεταφράσματος, τον διάλογο μιας μετάφρασης με τις προγενέστερες του ίδιου κειμένου, κλπ. Καλό είναι να αποφεύγεται η σύγκριση με τις προηγούμενες δύο κατηγορίες που θα ήταν άδικη δεδομένου ότι η σύγχρονη λογοτεχνία, ελληνόγλωσση και ξενόγλωσση, εμπλουτίζεται διαρκώς με πρωτότυπη δημιουργία. Ως προς την ενδογλωσσική μετάφραση, η εικόνα του 2023 επιτρέπει να σημειωθούν δύο τάσεις που μπορεί να επιβεβαιωθούν ή να ανακοπούν τα επόμενα χρόνια: η μία αφορά τη μεταφραστική επιλογή της πιο ελεύθερης μετάφρασης ή διασκευής· η άλλη αφορά τη μεταφορά στη νεοελληνική μη μυθοπλαστικών (εκτός από τη φιλοσοφία) ή αποσπασματικά σωζόμενων έργων της αρχαιοελληνικής γραμματείας, έργων που δεν έτυχαν μέχρι τώρα μεταφραστικής δοκιμής.
Γενικότερα πάντως, αναφερόμενοι και στις τρεις κατηγορίες διαγλωσσικής και ενδογλωσσικής μετάφρασης, δεν θα πρέπει να παραλείψουμε την προσφορά των εκδοτών και των ομάδων τους στην καλαισθησία, την επιμέλεια, κλπ., εφόσον η αξιολόγηση μιας μετάφρασης είναι αναπόσπαστη της έντυπης βιβλιακής μνημείωσής της.

Ρουμπίνη Δημοπούλου, μέλος της Επιτροπής

Η Επιτροπή Κρατικών Βραβείων Λογοτεχνικής Μετάφρασης εξέτασε και αξιολόγησε το σύνολο των ελληνικών μεταφράσεων του 2023 προκειμένου να καταρτίσει τις βραχείες λίστες για τις τρεις κατηγορίες βραβείων. Η ιδιαίτερα πλούσια παραγωγή μεταφράσεων από ξένη γλώσσα στην Ελληνική, η ισχνή εκπροσώπηση αυτών της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας και η διευρυμένη, ποσοτικά και γλωσσικά μεταφορά ελληνικών έργων σε ξένη γλώσσα διαμόρφωσαν τη σχετική εκδοτική παραγωγή αυτής της χρονιάς.
Δείγματα γραφής μεγάλου χρονολογικού εύρους από τους κλασικούς χρόνους μέχρι και σήμερα, κορυφαία έργα της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας, όπως και παραστατικές αποτυπώσεις του σύγχρονου κόσμου συγκαταλέγονται στις προτάσεις της Επιτροπής για τη μεγάλη κατηγορία μετάφρασης έργου ξένης λογοτεχνίας σε ελληνική γλώσσα. Ειδολογικά, οι προτεινόμενοι τίτλοι ποικίλλουν με ποσοτική προτεραιότητα στα δοκίμια που κυριαρχούν στην συνολική παραγωγή του 2023. Από τον πλούτο των μεταφραζόμενων γλωσσών φέτος προκρίνονται έργα με γλώσσα αφετηρίας την αγγλική, τη γαλλική, την ιταλική, αλλά και την ουγγρική και την τσέχικη. Στην ίδια κατηγορία η Επιτροπή, καταχωρεί και τη μετάφραση από τη λατινική γλώσσα του έργου του Σενέκα, Αποκολοκύνθωση: μενίππεια σάτιρα (σε μετάφραση Σταύρου Τσιτσιρίδη), δηλώνοντας και πάλι με έμφαση την ισχυρή αντίθεσή της στην αδυναμία να συμπεριληφθούν έργα της λατινικής λογοτεχνίας στην κατηγορία μετάφρασης από την Αρχαία Ελληνική στη Νέα Ελληνική, γεγονός που διαρρηγνύει την ενότητα της κλασικής λογοτεχνίας.
Στους εξεταζόμενους τίτλους για την κατηγορία μετάφρασης έργου ελληνικής γλώσσας σε ξένη οι επιλογές της επιτροπής διακρίνονται για το εύρος τους, τόσο γλωσσικά, όσο και ειδολογικά, και συνδέονται με την προβεβλημένη παρουσία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας στο εξωτερικό που ενισχύθηκε και από το πρόγραμμα GreekLit. Προτείνονται μεταφράσεις έργων «κλασικών» αλλά και νεότερων Ελλήνων συγγραφέων, όπως και συλλογικά έργα - ανθολογίες.
Συρρικνωμένοι αριθμητικά ήταν το 2023 οι διαθέσιμοι τίτλοι για την κατηγορία απόδοσης έργου της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας στα Νέα Ελληνικά. Αυτός είναι και ο λόγος της περιορισμένης σε τρία έργα προτεινόμενης βραχείας λίστας. Η Επιτροπή συνεχίζει να διαφωνεί με την κατάτμηση της κλασικής Γραμματείας και την αδυναμία καταχώρησης μεταφράσεων από τη Λατινική στην Ελληνική, λόγω του ισχύοντος νομικού πλαισίου, στη συγκεκριμένη κατηγορία. Παρά τη συνεχή διατύπωση των σχετικών ενστάσεων δεν έχει επιλυθεί το ζήτημα. Χωρίς θεματικές και ειδολογικές συγκλίσεις οι προτεινόμενοι τίτλοι προσφέρουν στο αναγνωστικό κοινό λιγότερο προβεβλημένα κείμενα της κλασικής γραμματείας ή αναδεικνύουν τις διακειμενικές προσεγγίσεις επιλεγμένων συγγραφέων.

Ιωάννα Μεϊτάνη, μέλος της επιτροπής

Η Επιτροπή των Κρατικών Βραβείων Λογοτεχνικής Μετάφρασης εξέτασε τη βιβλιοπαραγωγή του έτους 2023 και, έπειτα από εντατικές και ενδιαφέρουσες συνεδριάσεις, αλλά και γραπτή ανταλλαγή απόψεων και προτάσεων, κατέληξε στις βραχείες λίστες για τις τρεις κατηγορίες βραβείων.
Στην κατηγορία της μετάφρασης λογοτεχνικών και δοκιμιακών έργων προς τα νέα ελληνικά, το έργο της επιτροπής ήταν ιδιαιτέρως δύσκολο, καθώς είχαν κατατεθεί περισσότερα από 1000 βιβλία προς κρίση. Η περιήγησή μας στα βιβλία αυτά ήταν ενδιαφέρουσα και απαιτητική. Με την κοινή διαπίστωση ότι το επίπεδο των μεταφράσεων ολοένα και ανεβαίνει, οι μεταφράσεις που διακρίνονται και αποτελούν τη βραχεία λίστα πρέπει να έχουν ιδιαίτερα υψηλή ποιότητα και ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Κοινό μας μέλημα ήταν να λάβουμε υπόψη μας μια ποικιλία κριτηρίων: πρωτίστως βέβαια την ποιότητα της μετάφρασης (πιστότητα, ροή, απόδοση του ύφους και της γλωσσικής αίσθησης, εγκυρότητα στην ορολογία, ευελιξία στη χρονικότητα της γλώσσας, «αδιαφάνεια» του ελληνικού κειμένου ως προς τη γλώσσα-πηγή), αλλά και τη σημασία του πρωτότυπου έργου στη λογοτεχνική παραγωγή της χώρας του, την εκπροσώπηση περισσότερων γλωσσών, την αντιστοιχία στην αναλογία των ειδών (λογοτεχνία, δοκίμιο, ποίηση), και τη χρονική ποικιλία (σύγχρονοι και κλασικοί συγγραφείς).
Από τα εννέα έργα της φετινής βραχείας λίστας, τα δύο είναι δοκιμιακά (Μίλαν Κούντερα / Γιάννης Χάρης και Τζέημς Γουντ / Κώστας Σπαθαράκης) – μάλιστα και τα δύο αφορούν τη λογοτεχνική θεωρία. Ως προς τη σύγχρονη λογοτεχνία, δύο βιβλία είναι λαμπρές μεταφράσεις από «μικρότερες» γλώσσες, που δεν εκπροσωπούνται τόσο συχνά στην ελληνική μεταφραστική παραγωγή (Λάζλο Κραζναχορκάι / Μανουέλα Μπέρκι, από τα ουγγρικά, και Κατερζίνα Τούτσκοβα / Κώστας Τσίβος, από τα τσέχικα). Από τα ιταλικά (Γκουίντο Μορσέλι / Μαρία Φραγκούλη), η μετάφραση ενός εσωτερικού μονολόγου ήταν έργο απαιτητικό και δύσκολο· από τα αγγλικά (Κόλουμ ΜακΚαν / Τόνια Κοβαλένκο) αποδόθηκε εξαιρετικά ένα κείμενο αποσπασματικό και ασυνήθιστο στη δομή του· από τα γαλλικά (Αλαίν Νταμαζιό / Δημήτρης Δημακόπουλος) η μετάφραση ενός μελλοντολογικού μυθιστορήματος με νεολογισμούς, εναλλαγές ύφους και γλωσσικά παιχνίδια ήταν άθλος. Από την κλασική λογοτεχνία συμπεριλάβαμε ένα έργο που συμπληρώνει ένα κενό στη μεταφραστική παραγωγή. Για πρώτη φορά μεταφράστηκε στα ελληνικά το πρώτο, σατιρικό μυθιστόρημα του Τσαρλς Ντίκενς (Ρένα Χατχούτ), έργο ογκώδες και απαιτητικό ως προς την απόδοση του λεπτού χιούμορ, αλλά και της γλώσσας του 19ου αιώνα. Τέλος, στην ίδια κατηγορία η επιτροπή καταχωρεί και τη μετάφραση από τη λατινική γλώσσα του έργου του Σενέκα (Σταύρος Τσιτσιρίδης), δηλώνοντας και πάλι με έμφαση την ισχυρή αντίθεσή της στην αδυναμία να συμπεριληφθούν έργα της λατινικής λογοτεχνίας στην κατηγορία μετάφρασης από την αρχαία στη νέα ελληνική, γεγονός που διαρρηγνύει την ενότητα της κλασικής λογοτεχνίας.

Κωνσταντίνος Μπούρας, μέλος της Επιτροπής

Η βιβλιοπαραγωγή του έτους 2023 εμφανίζει μια μετατόπιση από τα «κλασικά» κείμενα του εικοστού αιώνα, αλλά και προηγουμένων αιώνων (από την Κλασική Αρχαιότητα έως τους διακεκριμένους λογοτέχνες των τελευταίων δεκαετιών του εικοστού αιώνα) κι ακολουθεί τη δημοφιλή συνταγή της καταξιωμένης συγγραφικής οντότητας, ως ασφαλής εκδοτική επιλογή με εξασφαλισμένο το κοινό των «επαρκών αναγνωστών». Υστερούν – όπως πάντα – τα σύγχρονα πονήματα, αφού δεν έχουν περάσει ακόμη από τις Συμπληγάδες Πέτρες της διαχρονικότητας και έχουν περιστασιακό αναγνωστικό κοινό, επηρεασμένο από την διαδικτυακή διαφήμιση και αυτό-διαφήμιση, έργα που ανήκουν στα θολά υβριδικά «μετανεωτερικά» είδη και δεν μπορούν να καταταχθούν εύκολα στη λεγομένη Παραλογοτεχνία ή στη «σοβαρή» υψηλών προδιαγραφών Λογοτεχνία.
Αυτό που είναι άξιον παρατηρήσεως τη συγκεκριμένη εκδοτική χρονιά 2023 είναι η ελαχιστοποίηση (τείνουσα προς σταδιακή εκμηδένιση) των επιστημονικών προσεγγίσεων στη μετάφραση του παραδοθέντος αρχαίου δράματος, όπου ελάχιστες είναι πλέον οι προσεκτικές αναδημιουργίες που βασίζονται στα αρχαία κείμενα και όχι σε αλλόγλωσσες μεταφράσεις. Η έννοια της «ελεύθερης διασκευής» αγγίζει πλέον τα όρια της αυτοέκφρασης. Βεβαίως, η κάθε εποχή έχει το νόμιμο κι αναφαίρετο δικαίωμα να προβάλλει τις δικές της προβληματικές, εμμονές, προκαταλήψεις στην “tabula rasa” της Αρχαιοελληνικής και Λατινικής Γραμματείας. Αυτό γινότανε πάντα και φυσικά δεν θα σταματήσει στις απαρχές του εικοστού πρώτου αιώνα. Αντιθέτως, θα ενταθεί.
Ήδη η «άμεση» ψηφιακή Δημοκρατία του Διαδικτύου έχει ελαχιστοποιήσει τον χρόνο ανακοίνωσης-ανάγνωσης-ανακύκλωσης και η διάδραση πομπού-δέκτη τείνει στο μηδέν, ενώ ταυτόχρονα η καταιγιστική μετάδοση της Πληροφορίας εξακοντίζει τα γνωστικά περιθώρια από το συν άπειρον εις το μείον άπειρον.
Γνώση και Πληροφορία δεν είναι ταυτόσημες έννοιες.
Η αταβιστική/φετιχιστική σχέση του αναγνώστη με το βιβλίο έχει ήδη τρωθεί ανεπανόρθωτα. Η Τεχνητή Νοημοσύνη και οι «αυτόματες» μεταφραστικές «μηχανές» δημιουργούν πολλά ζητήματα γλωσσικής «ορθότητας», εμπλουτίζουν όμως την Σκέψη με μορφοσυντακτικές δομές που παραλλάσσουν από τη μια γλώσσα πηγή προς την άλλη γλώσσα στόχο.
Η εκτύπωση και η δια ζώσης ή ταχυδρομική παραλαβή ενός βιβλίου υποκαταστάθηκε εν μέρει κι εν τέλει από τα e-books ή ακόμα και από δωρεάν pdf που αναρτώνται από τους δημιουργούς σε ελευθέρως προσβάσιμες πλατφόρμες. Η όποια ανατροφοδότηση παρακάμπτει ακόμα και την θεσμοθετημένη Κριτική Σκέψη.
Σε αυτό το ρευστό «μετά το μεταμοντέρνο» τοπίο ελεύθερης διακίνησης προϊόντων του Λόγου με παντοίους τρόπους (η Ποίηση έχει αξιοποιηθεί από τα οπτικοακουστικά μέσα και η Λογοτεχνία δραματοποιείται συστηματικά πλέον για το θέατρο, για τον κινηματογράφο, για την τηλεόραση, για διαδικτυακά συνδρομητικά κανάλια και λοιπά), μια Επιτροπή Βραβείων Μετάφρασης (και δη Κρατικών) οφείλει να συνεκτιμήσει και την «υποδοχή» (reception) των μελετώμενων λογοτεχνημάτων έχοντας κατά νου πως η αντίστοιχη Επιστήμη της Μεταφρασεολογίας (ως Κλάδος της Γλωσσολογίας) εξελίσσεται διαρκώς.
Ως Επιτροπή λειτουργήσαμε με διαφάνεια, με απόλυτη διαύγεια, καταθέσαμε τις απόψεις μας, ψηφίσαμε δημοκρατικά και το αποτέλεσμα δικαιώνει κι εμάς και τους «διαγωνιζόμενους» μεταφραστές, που δεν συναγωνίζονται, αφού δεν έχουν ως πρωταρχικό τους μέλημα μια ενδεχόμενη βράβευση/διάκριση, αλλά αποδεδειγμένα αγαπούν και επιμελούνται ιδιαίτερα το επιλεγόμενο λογοτεχνικό έργο που καλούνται να μεταπλάσουν.
Ειδικά για τις μεταφράσεις από την αρχαία ελληνική στη σύγχρονη νεοελληνική γλώσσα, θεωρώ πως η μακρά λίστα είναι περισσότερο αντιπροσωπευτική των αξιών. Το ίδιο ισχύει, κατά την ταπεινή μου γνώμη και για την εκτεταμένη λίστα των μεταφραστών από την ελληνική προς άλλες γλώσσες.
Η συνεργασία όλων των μελών της σεβαστής Επιτροπής μας είναι αγαστή και διασφαλίζει το κύρος του θεσμού των Κρατικών Λογοτεχνικών Βραβείων Μετάφρασης. Τους/τις ευγνωμονώ από καρδιάς.

Λάουρα Σάλας, μέλος της επιτροπής

Η Επιτροπή εξέτασε λεπτομερώς τη λογοτεχνική παραγωγή του 2023 και κατέληξε στις βραχείες λίστες των κατηγοριών: α) αρχαίας ελληνικής γραμματείας προς τα νέα ελληνικά, β) νεοελληνικών έργων προς λοιπές γλώσσες και γ) ξενόγλωσσων έργων προς τα νέα ελληνικά.
Η διαδικασία περιελάμβανε εκτενείς συνεδριάσεις όπου όλα τα μέλη της Επιτροπής έθεσαν γραπτώς και προφορικώς τις προτάσεις τους, άκουσαν και αναλογίστηκαν τις σκέψεις των υπολοίπων συνεπιτρόπων με στόχο να καταλήξουν στους υποψήφιους για τα Κρατικά Βραβεία Λογοτεχνικής Μετάφρασης.
Τα κριτήρια που τέθηκαν αφορούσαν τη λογοτεχνική ποιότητα των έργων και τη βαρύτητά τους στο λογοτεχνικό στερέωμα, την πιστότητα στην απόδοση του πρωτοτύπου καθώς και την ικανότητα του μεταφραστή/μεταφράστριας στην επίλυση πιθανών μεταφραστικών δυσκολιών.
Η επιτροπή αφιέρωσε σημαντικό χρόνο στις μεταφράσεις ελληνικών έργων προς ξένες γλώσσες, καθώς είναι αξιοσημείωτη η παρουσία γνωστών νεοελληνιστών με μεγάλο έργο που συνεχίζουν την προσπάθεια τους για τη διάδοση των ελληνικών γραμμάτων σε μείζονες γλώσσες όπως τα αγγλικά, γαλλικά, ισπανικά —ενδεικτικά, μπορούμε να αναφέρουμε τους κ.κ. Connolly, Fernández González, Bouchet— αλλά και σε ελάσσονες γλώσσες, όπως τα ρουμανικά ή τα σουηδικά. Παρατηρείται μάλιστα μεγάλη ποικιλία στα λογοτεχνικά είδη και στους συγγραφείς που εκπροσωπούνται: ποίηση, ανθολογίες διηγημάτων και πεζογραφία αφενός, καταξιωμένοι αλλά και νέοι συγγραφείς αφετέρου. Και τη φετινή χρονιά παρατηρήθηκε το γεγονός ότι εκδοτικοί οίκοι του εξωτερικού δεν κατέθεσαν στην Εθνική Βιβλιοθήκη αντίτυπα των εκδόσεων τους, ώστε να τεθούν υπόψη της επιτροπής.
Ιδιαίτερης δυσκολίας ήταν η εξέταση της μεταφρασμένης βιβλιοπαραγωγής ξενόγλωσσων έργων προς τα νέα ελληνικά. Το έργο της Επιτροπής ήταν εξαρχής σύνθετο δεδομένης της πληθώρας των έργων και του μεγάλου ενδιαφέροντος που παρουσιάζουν, γεγονός που καθιστά περίπλοκη τη διαδικασία επιλογής.
Όσον αφορά τα ισπανικά γράμματα — που είναι η ειδικότητά μου — αξίζει να σημειωθεί το ιδιαίτερο ενδιαφέρον με το οποίο παρακολουθούν οι εκδοτικοί οίκοι της Ελλάδας την ισπανική αλλά και τη νοτιοαμερικάνικη βιβλιοπαραγωγή. Φέτος, παρά το εύρος της βραχείας λίστας, δεν “χώρεσαν” τίτλοι μεταφρασμένοι από τα ισπανικά. Η ποιότητα των μεταφράσεων έργων τόσο σε μείζονες όσο και σε ελάσσονες γλώσσες ήταν τέτοια που προκάλεσαν το ενδιαφέρον της Επιτροπής εις “βάρος” της ισπανικής βιβλιοπαραγωγής.

Δημήτρης Φίλιας, μέλος της επιτροπής

Η Επιτροπή Απονομής των Κρατικών Βραβείων Λογοτεχνικής Μετάφρασης εκθέτει τα συμπεράσματά της σχετικά με τη λογοτεχνική παραγωγή του έτους 2023 και ανακοινώνει τις επιλογές της για τις βραχείες λίστες των Κρατικών Βραβείων Λογοτεχνικής Μετάφρασης έτους 2024 (εκδόσεις 2023). Η Επιτροπή εξέτασε διεξοδικά τα υπό κρίση βιβλία επί τη βάσει συγκεκριμένων κριτηρίων όπως επί παραδείγματι τη λογοτεχνική ποιότητα των έργων, τις γλωσσικές, υφολογικές, μεταφραστικές αρετές, την αποτύπωση στο μεταφραστικό εγχείρημα στοιχείων συγκείμενου που θα αποτυπώσουν εναργέστερα τις σκέψεις του συγγραφέα του πρωτοτύπου. Υπήρξε απόλυτη σύμπνοια και πνεύμα συνεργασίας ανάμεσα στα μέλη της επιτροπής, κάτι που επέτρεψε την ανάδειξη των αξιολογότερων προς κρίση και υποψήφιων για βράβευση βιβλίων. Μετά από συζητήσεις, αξιολογήσεις και γραπτές προτάσεις των μελών της, η Επιτροπή κατέληξε στα γενικά συμπεράσματα σχετικά με την εκδοτική παραγωγή του 2023 και στις επιλογές της για τις βραχείες λίστες.
Το 2023 σηματοδότησε τη σταδιακή απομάκρυνση από την περίοδο της πανδημίας COVID‐19 που είχε επηρεάσει τις αλλαγές στην καθημερινότητα μας και την εκδοτική παραγωγή.
Στην κατηγορία έργου ξένης γλώσσας στην ελληνική παρατηρήθηκε συνέχεια μιας ποσοτικά σχετικά ανοδικής πορείας σε σχέση με την τριετία 2020-2022. Το έτος 2023 ήταν αρκετά καλό μεταφραστικά, με έκδοση σημαντικών έργων, ενώ το επίπεδο των μεταφράσεων, από ξένες γλώσσες στα ελληνικά, ήταν αρκετά ικανοποιητικό. Οι εκδότες παρακολούθησαν την παγκόσμια λογοτεχνική παραγωγή και προσπάθησαν να κρατήσουν το ελληνικό αναγνωστικό κοινό σε επαφή με τις σύγχρονες λογοτεχνικές τάσεις. Εδώ ας σημειωθεί η παρουσία στη short list, λογοτεχνικών έργων που μεταφράστηκαν από ‘‘μικρότερες’’ γλώσσες, όπως από την Ουγγρική και Τσέχικη γλώσσα. Δεν σταμάτησε όμως το ενδιαφέρον και για μεταφραστική προσέγγιση και κλασικότερων μεταφραστικών γραφών (Ραμπελαί), ενώ σημαντική θέση είχαν και οι αναμεταφράσεις λογοτεχνικών ή περί τη λογοτεχνία βιβλίων ανάμεσα στα οποία και γνωστά δοκίμια ( Κούντερα ) , είδος που, στο 2023, έδειξε να διεκδικεί σημαντική θέση στην τελική αξιολόγηση- κρίση της επιτροπής.
Η κατηγορία μεταφράσεων από την ελληνική προς ξένη γλώσσα δεν έχει να επιδείξει πολλά έργα. Θα πρέπει να έχουμε υπόψιν μας ότι οι μεταφράσεις αυτής της κατηγορίας συνεχίζουν να μην φτάνουν όλες στην Εθνική Βιβλιοθήκη. Η αγγλική, η γαλλική και η ισπανική είναι η γλώσσες προς τις οποίες μεταφράστηκαν τα περισσότερα έργα από την ελληνική στο 2023. Εδώ, αξίζει να σημειωθούν, ως ευχάριστες ‘‘εκπλήξεις’’ η παρουσία της Ρουμανικής και Ολλανδικής, γλώσσες με ισχνή, μέχρι σήμερα, παρουσία στους υποβαλλόμενους καταλόγους μεταφράσεων προς κρίση. Εδώ ας καταγραφεί η σημαντική συμβολή του προγράμματος GreekLit το οποίο, στο 2023, στήριξε οικονομικά την έκδοση 20 περίπου έργων νεοελληνικής λογοτεχνίας σε ξένες γλώσσες.
Στον τομέα της μετάφρασης της Αρχαιοελληνικής Γραμματείας, συνεχίστηκε η θλιβερή διαπίστωση έκδοσης ελαχίστων σημαντικών έργων στη διάρκεια του 2023.