Έξω απ' τα δόντια: Δοκίμια 1937-1975, του Άρη Αλεξάνδρου

Μακριά από το αγριεμένο πλήθος, μόνος, κατάμονος, ένας μονήρης μάρτυρας μπρος σε ιδεολογικά δόρατα που τρυπούσαν, βία που γεννούσε αίμα και μίσος που κατασίγαζε (εάν δεν έπνιγε) κάθε φωνή που επιθυμούσε να ορθοτομήσει, ο Άρης Αλεξάνδρου στέκει και μας κοιτάζει ακόμη και σήμερα.

Ο αριστερός που τον αρνήθηκαν οι αριστεροί του δόγματος. Ο ακατάτακτος, ο μη προσεγγίσιμος. Ο ποιητής που ανήκε, κατά δήλωσή του, στο ανύπαρκτο κόμμα των ποιητών κι όχι σε εκείνο που αποζητούσε –έργω και λόγω– την ταύτιση με τους –ισμούς και τις σφοδρές παρενέργειές τους. Ποιος ξέρει, αν ζούσε σήμερα, ίσως να είχε άλλη τύχη. Μπορεί και όχι. Οι εποχές αλλάζουν, αλλά για κάποιους ανθρώπους ο αξιακός κώδικάς τους παραμένει αταλάντευτος.

Ο Αλεξάνδρου υπήρξε γέννημα των ταραγμένων καιρών (Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, Εμφύλιος) για να εξελιχθεί σε αποπαίδι τους. Αποσυνάγωγος από την τάξη των «ορθόδοξων», μόνο που η δική του ετερότητα δεν αποζητούσε τίποτα άλλο από το δικαίωμα να αρθρώνει τον λόγο του δίχως το φόβο του εξοστρακισμού. Δεν τον γλίτωσε. Για να αποδειχθεί πως ουδείς μπορεί να ξεφύγει από τη μοίρα που φτιάχνει με τα χέρια του.

Αποσυνάγωγος από την τάξη των «ορθόδοξων», μόνο που η δική του ετερότητα δεν αποζητούσε τίποτα άλλο από το δικαίωμα να αρθρώνει τον λόγο του δίχως το φόβο του εξοστρακισμού. Δεν τον γλίτωσε.

Κι όμως, ένας εκ των κορυφαίων πεζογράφων των μεταπολεμικών χρόνων [σ.σ: το Κιβώτιο (εκδ. Κέδρος) θα στέκει πάντα ως ένας φάρος μοντερνισμού, καθαρότητας προθέσεων και συγγραφικής ειλικρίνειας], ο μεταφραστής που σε εκείνα τα δύσκολα χρόνια έμαθε στους Έλληνες αναγνώστες τον Ντοστογιέφσκι, τον Γκόγκολ, τον Σεμπρούν, τον Τολστόι, τον Μαγιακόφκι, την Αχμάτοβα και πλείστους άλλους, ο ποιητής με την κοφτερή ματιά, αυτός ο ανέστιος, πέθανε σε ένα φτωχικό διαμέρισμα στο Παρίσι όπου δεν μπορούσε να περάσει ούτε ο απηνιδωτής του ασθενοφόρου.

Η επανέκδοση των δοκιμίων του υπό τον γενικό τίτλο Έξω απ’ τα δόντια (εκδ. Πατάκη) φέρνει, ενδεχομένως, στο μυαλό ενίων το ερώτημα για το ποια μπορεί να είναι η χρησιμότητα ενός τέτοιου λόγου σήμερα που οι συνθήκες είναι διαφορετικές, τα ζητούμενα είναι άλλης τάξης και τα εθνικά-παγκόσμια διακυβεύματα διαφέρουν από εκείνα της εποχής του Αλεξάνδρου. Η απάντηση δεν μπορεί παρά να είναι διαυγής: Αυτά τα κείμενα έχουν την ίδια αξία για κάποιον που αποφασίζει να μελετήσει σήμερα τον Πουλαντζά, τον Καστοριάδη, τον Αξελό, τον Καίσλερ ή τον Σπέρμπερ. Τα ερείσματα για ανοιχτό διάλογο με τα κεφαλαιώδη ζητήματα του ανθρώπου εμπεριέχονται σε όλα τα σπουδαία κείμενα που δεν περιορίζονται από χρονικότητες.

Τα ερείσματα για ανοιχτό διάλογο με τα κεφαλαιώδη ζητήματα του ανθρώπου εμπεριέχονται σε όλα τα σπουδαία κείμενα που δεν περιορίζονται από χρονικότητες.

Άλλοτε μικρά και ευθύβολα κι άλλοτε εκτενή και αναλυτικά, τα δοκίμια του Αλεξάνδρου γράφτηκαν σε μια μακρά περίοδο. Ξεκινούν από το 1937 (σε ηλικία 15 ετών) και φτάνουν έως το 1975 (τρία χρόνια πριν από τον θάνατό του). Η χρονική απόσταση που χωρίζει αυτά τα κείμενα δείχνει εν πρώτοις την εξέλιξη του ανδρός, τα ζητήματα που τον αφορούσαν κατά καιρούς, την εσωτερική του ωρίμανση, και κατά δεύτερον τον ψυχικό κλονισμό που υπέστη συν τω χρόνω λόγω των πολιτικών διώξεων, της εξορίας (και της αυτοεξορίας) και την καταβαράθρωση του σοβιετικού παραδείσου που για τον Αλεξάνδρου αποτέλεσε τη Λυδία Λίθο ώστε να τοποθετηθεί με καθαρότητα, αλλά και προσωπικό κόστος απέναντι στα καυτά ζητήματα της εποχής του. Τότε που όποια θέση έπαιρνες και με όποιου το μέρος τασσόσουν, εμπεριείχε και ένα κόστος. Ο Αλεξάνδρου έκανε κάτι που ελάχιστοι είχαν το σθένος να πράξουν: ακολούθησε τον προσωπικό του δρόμο. Ένας πληθυντικός μόνος.

Η έκδοση περιλαμβάνει δεκατρία κείμενα που δημοσιεύτηκαν στα περιοδικά «Νεοελληνικά Γράμματα», «Καλλιτεχνικά Νέα», «Καινούρια Εποχή», «Επιθεώρηση Τέχνης», «Εποχές» κ.ά., ενώ συμπεριλαμβάνονται ένα θεατρικό έργο και ένα σενάριο. Ζητήματα που τον απασχολούν είναι η ορθογραφία (συνακόλουθα και η καθαρευόυσα), η έκφραση και το θέμα στη λογοτεχνία, το ονειρικό στοιχείο στη γραφή, το πώς η σοβιετική ιδεολογική καθαρότητα οδηγεί τον άνθρωπο που θα την δεχθεί αβασάνιστα σε ένα πνευματικό αδιέξοδο, η αδιαφορία που πρέπει να έχουν οι ποιητές για τα βραβεία και τις βραβεύσεις, η αντίσταση απέναντι στο ιδεολογικά σωστό και το δύσκολο έργο των μεταφραστών που συχνά αποσιωπάται.

Ο Άρη Αλεξάνδρου γεννήθηκε το 1922 στο Λένινγκραντ, από πατέρα Έλληνα και µητέρα Ρωσίδα εσθονικής καταγωγής. Το 1928 η οικογένειά του εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα, αρχικά στη Θεσσαλονίκη –όπου ο Αλεξάνδρου πρωτοδιδάχτηκε την ελληνική γλώσσα– και από το 1930 στην Αθήνα. Το 1942 άρχισε να εργάζεται ως µεταφραστής υιοθετώντας το όνοµα Άρης Αλεξάνδρου. Στην Κατοχή υπήρξε µέλος αντιστασιακής οργάνωσης που προσχώρησε στο ΕΑΜ Νέων, από την οποία αποχώρησε έναν χρόνο αργότερα διαφωνώντας µε τη συκοφάντηση συντρόφων του ως προδοτών. Κατά τα Δεκεµβριανά του 1944 τον συνέλαβαν οι αγγλικές στρατιωτικές αρχές και κρατήθηκε στο στρατόπεδο της Ελ Ντάµπα στη Λιβύη, από όπου επέστρεψε το 1945. Κατά τη διάρκεια του Εµφυλίου εξορίστηκε για τα πολιτικά του φρονήµατα στη Λήµνο, στη Μακρόνησο και στον Αϊ-Στράτη (Ιούνιος 1948-Δεκέµβριος 1951). Τον Νοέµβριο του 1953 καταδικάστηκε ως ανυπότακτος και παρέµεινε έγκλειστος στις φυλακές Αβέρωφ, Αίγινας και Γυάρου ως το 1958. Το 1959 παντρεύτηκε µε την ποιήτρια και δηµοσιογράφο Καίτη Δρόσου και, αµέσως µετά την επιβολή της δικτατορίας του 1967, εγκαταστάθηκε µαζί της στο Παρίσι, όπου έκανε ποικίλες χειρωνακτικές εργασίες. Από το 1975 ο Αλεξάνδρου συνεργάστηκε και πάλι ως µεταφραστής µε ελληνικούς εκδοτικούς οίκους και περιοδικά. Πέθανε στις 2 Ιουλίου του 1978, σε ηλικία 56 ετών.

Ειδική μνεία πρέπει να γίνει στα δύο πιο μακροσκελή κείμενα της έκδοσης που είναι το θεατρικό έργο Αντιγόνη, μια ιστορία που ερανίζεται στοιχεία από την αρχαία τραγωδία (δεν είναι τυχαία η επιλογή του γυναικείου ονόματος) μεταφέροντάς την σε μια χώρα που σπαράσσεται από τον πόλεμο και την ελπίδα που είναι σαν σπόρος μέσα στο χάος του άδοξα χυμένου αίματος. Το ιλαρό σενάριο Ο Καθηγητής Βαρχάιτ θα μπορούσε να είχε γραφτεί από τον Ιονέσκο ή τον Αραμπάλ και δείχνει με έκτυπο τρόπο και γάργαρη γλώσσα τα ιδεολογικά παράδοξα που μπορεί να γεννήσει ένας άνθρωπος που ξεφεύγει από τα παραδεδεγμένα, κάνει σκόνη την νομενκλατούρα με τις σκέψεις και τα έργα του, για να συντριβεί τελικά από την βαριά μπότα του συστήματος.

Φυσικά, υπάρχει ακόμη το εκτενές κείμενο για τον Βλαντιμίρ Μαγιακόβσκι και την αυτοκτονία του («Ποιος αυτοκτόνησε τον Μαγιακόβσκι;») όπου ο Αλεξάνδρου χωρίς παρωπίδες και στεγανά μελετάει την ψυχοσύνθεση και τις ιδεολογικές μετατοπίσεις (και συντριβές) του μεγάλου Ρώσου ποιητή.

Ο Αλεξάνδρου έκανε κάτι που ελάχιστοι είχαν το σθένος να πράξουν: ακολούθησε τον προσωπικό του δρόμο. Ένας πληθυντικός μόνος.

Όλα τα δοκίμια μαζί (έστω και αν απέχουν μεταξύ τους σε χρόνο, ύφος και προβληματική) δεικνύουν το ύφος του Αλεξάνδρου, τη σπουδαία αναλυτική σκέψη του, την προσπάθειά του να δει τα πράγματα μακριά από ταυτότητες και οπισθοβαρή δόγματα που περισσότερο ζητούν να συσκοτίσουν παρά να εμφανίζουν όλες τις πτυχώσεις των θεμάτων.

Ο Αλεξάνδρου δεν φοβάται, δεν κρύβεται, δεν αποζητάει τον θαυμασμό, δεν ακκίζεται με τους πιθανούς αναγνώστες του. Δεν τον ενδιαφέρει η αποδοχή, δεν συμπονά για να ζητήσει συμπόνια. Ο τίτλος των δοκιμίων (τον συναντάμε στο κείμενο για τον Μαγιακόβκι) δεν είναι ένα σχήμα λόγου, αλλά μια ευθύτατη απόφαση να πει τα πράγματα με τον όνομά τους, να παραμείνει αλογόκριτος και απόλυτα δεσμευμένος στις τάξεις της αλήθειας που δεν υπαγορεύεται από τις συνθήκες, τους τακτικισμούς ή την ιδεολογική τοποθέτηση. Όπως εύγλωττα σημειώνει και ο ίδιος: «Φίλε ή αντίπαλε, μην τ’ αναγγείλεις πουθενά. Δεσμώτης τήδε ίσταμαι τοις ένδον ρήμασι πειθόμενος. Φίλε ή αντίπαλε μην τ’ αναγγείλεις πουθενά. Δεσμευμένος στέκομαι εδώ υπακούοντας στην εσωτερική μου φωνή».

Ο μόνος δρόμος για ένα τέτοιο ανειρήνευτο πνεύμα δεν είναι άλλος από τη γενναιότητα να σταθεί όρθιος απέναντι σε ορδές. Μια δήλωση προθέσεων που δεν μπορεί να παραγνωριστεί ή να εξηγηθεί κατά το δοκούν: «Δεν ανήκω σε κανένα κόμμα και σε καμιά πολιτική οργάνωση. Δεν είμαι μέλος καμιάς εκκλησίας. Δεν είμαι οπαδός καμίας θρησκείας. Οπως το ’χω ξαναπεί, Δεσμώτης τήδε ίσταμαι τοις ένδον ρήμασι πειθόμενος. Εχοντας περάσει από τα ξερονήσια και τις φυλακές, νιώθω πως είμαι συγκρατούμενος όχι μόνο με όσους υποφέρουν στα φασιστικά στρατόπεδα, μα και με όσους βασανίζονται στο Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ. Νιώθω αλληλέγγυος και συνυπεύθυνος με όσους αγωνίστηκαν, αγωνίζονται και θα αγωνιστούν εναντίον όλων των τυράννων, εστεμμένων και τραγιασκοφόρων, εναντίον όλων των δεσποτάτων, γαλονάδων και ρασοφόρων».

«Δεν ανήκω σε κανένα κόμμα και σε καμιά πολιτική οργάνωση. Δεν είμαι μέλος καμιάς εκκλησίας. Δεν είμαι οπαδός καμίας θρησκείας. [...] Νιώθω αλληλέγγυος και συνυπεύθυνος με όσους αγωνίστηκαν, αγωνίζονται και θα αγωνιστούν εναντίον όλων των τυράννων, εστεμμένων και τραγιασκοφόρων, εναντίον όλων των δεσποτάτων, γαλονάδων και ρασοφόρων».

Ένα τέτοιο βιβλίο, εμπρηστικό από τη φύση του και ταγμένο στην μεριά της αλήθειας, δεν γίνεται να διαβαστεί ακόμη και σήμερα από εκείνους που έχουν μετατρέψει τις ιδεολογίες σε θρησκευτικά δόγματα που δεν επιδέχονται κριτική. Αυτό από μόνο του δείχνει πόσο σημαντικό είναι στις μέρες μας. Κι ας έχουν αλλάξει οι συνθήκες κι ας μην υπάρχει εμφύλιος σπαραγμός ή Ψυχρός Πόλεμος. Υπάρχει μέσα σε όλα αυτά κάτι αναλλοίωτο: ο άνθρωπος. Ο βασικός φορέας του δράματος και της τραγωδίας του. Ενεργός παλεύοντας να μην γίνει ενεργούμενο.

* Ο ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΜΑΡΙΝΟΣ είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας. Το καινούργιο του μυθιστόρημα «Μπλε ήλιος» θα κυκλοφορήσει στις 14 Οκτωβρίου από τις εκδόσεις Μεταίχμιο.

Έξω απ' τα δόντια
Δοκίμια 1937-1975
ΆΡΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ
ΠΑΤΑΚΗ 2021
Σελ. 288, τιμή εκδότη €17,70

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΑΡΗ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ 

Απόσπασμα από το βιβλίο

«Ο ποιητής είναι λίγο πολύ ένα άτομο μη φυσιολογικό, αν δεχθούμε βέβαια ότι οι “φυσιολογικοί” είναι οι μπακάληδες και οι χωροφύλακες. Ο κόσμος λέει συνήθως πως οι ποιητές είναι “ευαίσθητοι”, “αλαφροΐσκιωτοι”, ο Σεφέρης λέει κάπου πως όλη η Ελλάδα τον πληγώνει, νομίζω όμως πως όλος ο κόσμος τον “πληγώνει”, γιατί ο ποιητής αισθάνεται υπεύθυνο τον εαυτό του για κάθετί που συμβαίνει γύρω του. Ο ποιητής, λέει ο Μαγιακόβσκι, μένει πάντοτε χρεώστης απέναντι στον κόσμο. Πληρώνει πάντα τόκους και πρόστιμα για τον πόνο των ανθρώπων».