Τρεις ελληνικές ποιητικές επιλογές στο κλείσιμο του χρόνου

Παναγιώτης Ι. Ηλιόπουλος, Ετερόλεκτον, εκδ. Ιωλκός, Αθήνα 2023

Η ποιητική αίσθηση της πραγματικότητας ομοιάζει με το Εδωνά - Είναι του Χάιντεγκερ· που μέσα από τη φιλοσοφική του θέαση προσδιόρισε τον άνθρωπο και τον τρόπο που αυτός μπορεί να βιώσει το παλλόμενο γίγνεσθαι των γεγονότων. Μέσω μιας γλώσσας μερικές φορές ακατάληπτης αλλά βαθιά συμβολικής και αποκαλυπτικής. Αυτή η διάσταση του «κατοικείν» εντός του κόσμου, αφορά βεβαίως (και πρωτίστως) και την ποίηση, η οποία από την εποχή των μεγάλων επών θέτει βασικά ερωτήματα για τη ζωή των ανθρώπων και της πορείας τους μέσα στο τεράστιο και αχανές αυτό σύμπαν που τους περιτριγυρίζει.

Ο Παναγιώτης Ηλιόπουλος, όντας ένας πολύ καλός γνώστης τόσο της φιλοσοφικής όσο και ποιητικής αισθητικής του χώρου, μας παραδίδει με βάση αυτή την διαίσθηση του «κατοικείν», μια ενδιαφέρουσα ποιητική συλλογή με τον χαρακτηριστικό τίτλο, Ετερόλεκτον (εκδ. Ιωλκός, Αθήνα 2023). Μέσα σε αυτή διαγράφεται η δικιά του ενόραση περί των πραγμάτων, υπό μια οπτική όχι τόσο συνηθισμένη, και μας ταξιδεύει στις δικές του προσωπικές οροσειρές που συχνά καλύπτουν τους αναγνώστες-αναβάτες με κρυστάλλινο αλλά ζεστό χιόνι.

Σκιαγραφείται μεταφορικά, κατά αυτόν τον τρόπο, η τραγική υφή της πραγματικότητας, ως έχει, χωρίς εξωραϊσμούς - γεμάτη, παρά ταύτα, με παιδικά όνειρα και με το «μαλακό μεδούλι της νύχτας»

Έτσι, από τις πρώτες σελίδες της συλλογής, ο ποιητής μάς εκμυστηρεύεται το προσωπικό ταξίδι του μέσα στον χρόνο, μέσα στα ίδια τα σπάργανα ενός κόσμου που ξεχειλίζει σιωπηλούς χειμώνες και θανάσιμους αντιλάλους, μέσα τέλος στα πηγάδια που μας δίνει η ζωή που αναβλύζουν αρμυρά δάκρυα και στυφό χρώμα (βλ. ποίημα «Ιδιωτική διαίσθηση»). Σκιαγραφείται μεταφορικά, κατά αυτόν τον τρόπο, η τραγική υφή της πραγματικότητας, ως έχει, χωρίς εξωραϊσμούς - γεμάτη, παρά ταύτα, με παιδικά όνειρα και με το «μαλακό μεδούλι της νύχτας» (βλ. ποίημα «Προετοιμασία»).

Ένα άνοιγμα προς τον κόσμο, όπως αναγράφει στο ομώνυμο ποίημα της συλλογής, όπου η γραφή βγαλμένη και αυτή από τις πιο ανεξερεύνητες εκτάσεις της ψυχής των όντων, βρίσκει νόημα στον έρωτα της απουσίας και της αλληλοεκμηδένισης, όταν τα «χωμάτινα» σώματα, αντικρίζουν μαζί την άβυσσο της αλληλοσυμπλήρωσης (βλ. ποίημα «Ερωτική ανθρωπομετρία). Καθώς μόνο έτσι η ερωτική επιθυμία μετατρέπεται, εν τέλει, από λίγες ακατάστατες γραμμές από μολυβί, στυλό και χαρτί σε ατελείωτες σειρές σκιωδών χωρών, αιχμηρών συνόρων και παραμυθένιων πολιτειών και ο άνθρωπος καταφέρνει να βιώσει πλέον συνειδητά τον εσωτερικό του κατακλυσμό.

ΤΗΣ ΑΝΟΙΞΗΣ ΤΟ ΔΕΡΜΑ

Θέλω μύθους στο κορμί σου
ν' αναπλάσω με το χάδι
κάτω απ' τη γλυκιά Σελήνη
π' αχνοφέγγει στο σκοτάδι.
Κάτι απ' την ψυχή του ρόδου

το 'δα, φως μου, στη ματιά σου,
άνεμου πνοή και δυόσμου
ρίζωσε στην αγκαλιά μου
και μια αλήθεια ξεχασμένη
στην ανατολή του κόσμου.

Θάλασσας το μπλε το μύρο
στην αυλή σου να σκορπίσω,
μες στα χέρια μου τα χέρια
δώσε μου να τα φιλήσω
και να καίει μας ο ήλιος.

Θέλω νύχτα, θέλω μέρα
να σκιρτάς στην αγκαλιά μου
και στο φύσημα τ' αγέρα
να 'ρχεσαι κι άλλο κοντά σου
με της Άνοιξης το δέρμα.

Σαν τα φύλλα που θα πέσουν
στο φθινόπωρο του χρόνου,
όλα να 'χω τα δικά σου,
φύλλα του δικού σου κλώνου,
γη, βροχή και τα όνειρά σου.

Σάντι Βασιλείου, Οι ψυχές των ψαριών, εκδ. Θράκα, Λάρισα 2024

Πολλές φορές νιώθουμε εγκλωβισμένοι στο σώμα μας, ενσωματώνοντας τις αναμνήσεις μας στις νέες απολήξεις των εικόνων που φτιάχνει συνεχώς το μυαλό μας. Μέσα σε ένα τέτοιο εσωτερικό σύμπαν, πολλές φορές οριακό, το συνειδητό συχνά περιπλέκεται με το ασυνείδητο, και η συνειρμική υφή της αντίληψής μας παίρνει τη θέση μιας εγκιβωτισμένης ποσόστωσης λέξεων και προτάσεων τόσο στον προφορικό όσο και στο γραπτό λόγο. Μια κατάσταση που πολλές φορές φέρνει έναν συγγραφέα σε επαφή με ένα κρυφό «γιουνγκιανό» σύμπαν.

Σε αυτό το αντιληπτικό πλαίσιο κινείται, κατά κάποιον τρόπο, το δεύτερο ποιητικό βιβλίο της Σάντι Βασιλείου, Οι ψυχές των ψαριών (εκδ. Θράκα, Λάρισα 2024), όπου μέσα στα ποιήματα του οποίου οι ζωές όλων των όντων περιπλέκονται μέσα από ένα κυκεώνα εικόνων και καταστάσεων και οι μνήμες αποκτούν μια έντονη συμβολική γραφή. Έτσι δεν μας εκπλήσσουν οι ενότητες της συλλογής, όπως χαρακτηριστικά αναγράφονται εντός του βιβλίου: α) τα φυτά, β) τα ψάρια και γ) τα άλλα κτήνη.

Κατά παρόμοιο τρόπο και αυτή προσπαθεί να μη δίνει πρόσφορο έδαφος, σαν «άγονη γη», στους σπόρους της ερωτικής έλξης, προστατευμένη από τον κατακερματισμό.

Προχωρώντας, όμως, μέσα στην ίδια τη συλλογή ήδη από το πρώτο ποίημα με τον χαρακτηριστικό τίτλο «υποδόρια», βλέπουμε την ταύτιση της ποιήτριας με τα φυτά που κομματιάζονται μέσα σε ξένα σαγόνια, απεμπολώντας καίρια την αρχική μορφή τους. Κατά παρόμοιο τρόπο και αυτή προσπαθεί να μη δίνει πρόσφορο έδαφος, σαν «άγονη γη», στους σπόρους της ερωτικής έλξης, προστατευμένη από τον κατακερματισμό. Σαν πανάρχαια θεά λοιπόν, όπως πιστευόταν στα πιο σκοτεινά βάθη των αιώνων ότι ήταν η ίδια η γη, θέλει να απαγκιστρωθεί από τα δεσμά των στατιστικών και των «πρέπει» που τις έχουν εντοιχίσει εκτός της οι κοινωνικές νόρμες (βλ. ποίημα «αδυναμία») και να γίνει ένα με τον υπόλοιπο φυσικό κόσμο.

Κάτι που μάλλον το καταφέρνει, καθώς παρατηρούμε, μέσα στην ίδια την εξέλιξη της πορείας των ποιημάτων, να σκορπίζεται από τη χλωρίδα στις μορφές πλέον της πανίδας· όπου οι θηλιές που πλέκουν καθημερινά οι στιγμές μας μεταμορφώνονται σε πολύχρωμα άστρα, όπως οι ψυχές των ψαριών (βλ. ποίημα «άγνοια κινδύνου») - αγνές και δίχως δυσάρεστες μνήμες. Τέλος από ψάρι μετατρέπεται, στο κλείσιμο του κύκλου της εξέλιξης αυτής, σε ένα θηλαστικό, στεριανό «σφαχτάρι» για χάρη των κοινωνικών αναγκών των όποιων διαπροσωπικών σχέσεων. Μια «δευτέρα παρουσία», κατά την οποία η επιστροφή στην ωμότητα της ύπαρξης είναι η μόνη δυνατή πραγματικότητα (βλ. ποίημα «δευτέρα παρουσία»).

ΑΓΝΟΙΑ ΚΙΝΔΥΝΟΥ

(Οι θηλιές σε λαιμούς είναι όμορφες
Αλλά πονάνε πολύ
Έρχονται και φεύγουν
Αστέρια διάττοντα πάνω σε δέρμα
Που φλέγεται στο φως τους)

έχει ήλιο σήμερα
λιώνουν τα χιόνια της κυριακής
τα παιδιά λένε μας έλειψες
και να ξανάρθεις

(Οι θηλιές σε λαιμούς είναι τέχνη
Όπως λάδι σε καμβά
Αν αφεθείς
Θα φτιάξεις με το σώμα σου
Ένα ολοκαίνουργιο σχήμα)

τα παιδιά αγνοούν το τέλος του κόσμου
κολυμπάνε γύρω μου
ψάρια στο φως
λένε μας έλειψες
και να ξανάρθεις

(Οι θηλιές σε λαιμούς είναι άκακες
Είναι η άλλη άκρη της θηλιάς
Που τον ενέχει)

στο δρόμο του γυρισμού
έχω ακόμα τις ψυχές των ψαριών
ολόφωτες
να αστράφτουν στα μαλλιά μου

και, ως εκ θαύματος
η μέρα μεγαλώνει και πάλι

Ιωάννα Παππά, Η μικροϊστορία μιας αναλαμπής, εκδ. Μάγμα, Αθήνα 2024

Μικρές ψηφίδες συμβόλων είναι τα γράμματα που σχηματίζουν τις προτάσεις, τις παραγράφους, τα εκτενή κείμενα και τη γενικότερη πορεία του γραπτού αλλά και του προφορικού λόγου μέσα στην καθημερινότητά μας. Είναι γεγονός ότι κάθε μικρό κομμάτι έκφρασης ή διατύπωσης κρύβει μέσα του μια εξίσου μικρό κομμάτι της πραγματικότητας, έστω υπό την υποκειμενική ματιά του πομπού αλλά και του δέκτη του.

Πάνω σε αυτό το πλαίσιο, παρατηρείται ότι στην ποίηση γίνεται πολλές προσπάθειες να εκφραστεί, μέσω της μικρής φόρμας, μια τέτοια συμπυκνωμένη αλήθεια για το άτομο, τον κόσμο και τη ζωή εν γένει. Η μορφή των χαϊκού προσφέρεται για μια τέτοια χρήση αλλά ταυτόχρονα αποτελεί είναι ίσως την πιο δύσκολη φόρμα έκφρασης, γιατί πέρα από τις τεχνικές προδιαγραφές που πρέπει να τηρούνται, πρέπει ταυτόχρονα ο δημιουργός τους να συμπυκνώσει το νόημα των όσων σκέφτεται και αντιλαμβάνεται μέσα σε τρεις γραμμές και με ελάχιστες λέξεις. Η Ιωάννα Παππά στο πρώτο της ποιητικό βιβλίο, Η μικροϊστορία μιας αναλαμπής (εκδ. Μάγμα, Αθήνα 2024), χρησιμοποιώντας αυτή τη λειτουργία των χαϊκού, προσπαθεί να εκφράσει την ενδότερη ουσία του εσωτερικού αλλά και του εξωτερικού σε αυτή κόσμου. Με έναν βαθύτατα υπαρξιακό αλλά ταυτόχρονα προσωπικό τόνο, που φτάνει στα όρια ενός όμορφου μυστικισμού, όπως εξάλλου διαφαίνεται να παραδέχεται και η ίδια στο πολύ ενδιαφέρον και πρωτότυπο επίμετρο της συλλογής της.

Πιο συγκεκριμένα, όμως, και όσον αφορά τα ίδια τα χαϊκού γίνεται εμφανές αυτό το βαθιά φιλοσοφικό και έντονο υπαρξιακό κομμάτι τους, που μας γυρνάει πίσω στο σύμπαν του Παρμενίδη, του Ηράκλειτου και του Μάιστερ Έκαρτ.

Πιο συγκεκριμένα, όμως, και όσον αφορά τα ίδια τα χαϊκού γίνεται εμφανές αυτό το βαθιά φιλοσοφικό και έντονο υπαρξιακό κομμάτι τους, που μας γυρνάει πίσω στο σύμπαν του Παρμενίδη, του Ηράκλειτου και του Μάιστερ Έκαρτ. Με τον ιδιαίτερο, όμως, τρόπο της ποιήτριας, η οποία εναγκαλιάζει τις αναζητήσεις της με το διατομικό στοιχείο της αγάπης και της απώλειας - μέσα από έναν ιδιαίτερο τρόπο, όπου ο έρωτας παίρνει τη μορφή αντίδοτου στη μοναξιά της «έρημης γης» (σελ. 37)· μια όχι τόσο μακρινή ανάμνηση της ποιητικής του Έλιοτ.

Έτσι, η συλλογική μικροϊστορία όλων των όντων, μέσα στο παρόν, το παρελθόν και το μέλλον (σελ. 16) του χωροχρονικού συνεχούς, γίνεται ένα αναπόδραστο κομμάτι μιας προσωπικής «μυθιστορίας» του καθενός όντος ξεχωριστά, διανθίζοντας καίρια τους στίχους της ποιήτριας (σελ. 34). Μια συλλογική πορεία που απολήγει στους λαβυρίνθους της μακροϊστορίας του κόσμου, μέσα στην οποία το σώμα παραμένει το αιώνιο «παρασκήνιο» των γεγονότων (σελ. 44).

ΧΑΪΚΟΥ

Ψυχρός πόλεμος
με όρεξη λύκαινας
τρέφει τον κόσμο.
.............
Γλείφουν τα πόδια
γάτες που νιαουρίζουν
αποστασία.
.............
Πάνω στην άμμο
έχτισες στο σώμα μου
παρασκήνιο.
.............
Θα σε σκέφτομαι
τετρωμένη τῷ πόθῳ
σαν έρημη γη.
.............
Ναύτη, Άγγελε,
στα χέρια του Τσαρούχη
ντύνεσαι στο φως.

^＊Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΡΙΤΣΑΣ είναι ποιητής και Υποψήφιος Διδάκτορας στο Τμήμα Φιλοσοφίας του ΕΚΠΑ. Τελευταίο του βιβλίο, η ποιητική συλλογή Το ματωμένο όνειρο (εκδ. Οδός Πανός).