Σκέψεις και ερωτήματα με αφορμή την ανάγνωση του τελευταίου μυθιστορήματος του νομπελίστα Καζούο Ισιγκούρο «Η Κλάρα και ο Ήλιος» (μτφρ. Αργυρώ Μαντόγλου) που κυκλοφορεί από τις εκδόσειες Ψυχογιός.
Του Κ.Β. Κατσουλάρη
Το τελευταίο μυθιστόρημα του ιαπωνικής καταγωγής Βρετανού πεζογράφου Καζούο Ισιγκούρο είναι ταυτόχρονα το πρώτο που έγραψε μετά την βράβευσή του με το Νόμπελ. Πώς επηρεάζει αυτή η ύψιστη τιμή τους συγγραφείς; Από τον Τζ. Μ. Κούτσι έως τη Γέλινεκ, από τον Πίντερ και τον Παμούκ έως τη Λέσινγκ και τον Λε Κλεζιό, κι από τη Χέρτα Μιούλερ, τον Λιόσα και τον Μο Γιαν έως την Άλις Μονρό, τον Μοντιανό και την Αλεξίεβιτς, η διαπίστωση είναι κοινή: τα σπουδαία έργα προηγούνται, δεν έπονται.
Αυτήν την αρνητική «παράδοση» έρχεται να διαρρήξει ο Ισιγκούρο με το νέο του μυθιστόρημα που συνομιλεί ευθέως με ένα από τα καλύτερά του, το «Μη μ’ αφήσεις ποτέ», χωρίς να υπολείπεται σε έμπνευση, τεχνική αρτιότητα, πρωτοτυπία. Και πράγματι, το «Η Κλάρα και ο Ήλιος» είναι από τα βιβλία που καθώς τα διαβάζεις, αλλά και μέρες μετά, σε συντροφεύουν και γλυκαίνουν τις σκέψεις σου, παρότι θίγει ζητήματα κρίσιμα και άβολα για εμάς τους σύγχρονους ανθρώπους. Πώς το επιτυγχάνει αυτό ο Ισιγκούρο, θα επιχειρήσω να το εξηγήσω παρακάτω.
Σε ένα απροσδιόριστο μέλλον
Το μυθιστόρημα τοποθετείται σε μια απροσδιόριστη μελλοντική εποχή, χωρίς οι περιγραφές να σε κάνουν να αισθάνεσαι ότι βρίσκεσαι στις σελίδες ενός μυθιστορήματος επιστημονικής φαντασίας. Όπως μαθαίνουμε, κυρίως μέσα από διαλόγους, σε πολλές δουλειές η Τεχνητή Νοημοσύνη έχει υποκαταστήσει τους ανθρώπους, ακόμη και σε θέσεις που παραδοσιακά απαιτούσαν ειδικά προσόντα και εξειδίκευση. Αυτό όμως δεν το εισπράττουν όλοι οι παθόντες αρνητικά – ή, πάντως, αρνούνται να το παραδεχτούν.
Σε πολλές δουλειές η Τεχνητή Νοημοσύνη έχει υποκαταστήσει τους ανθρώπους, ακόμη και σε θέσεις που παραδοσιακά απαιτούσαν ειδικά προσόντα και εξειδίκευση.
Τα παιδιά δεν πηγαίνουν σχολείο. Η εκπαίδευσή τους γίνεται στο σπίτι, μέσω συστημάτων «τηλεκπαίδευσης», όχι πολύ διαφορετικών από αυτά που γνωρίσαμε μέσα στην πανδημία, παρότι ο συγγραφέας αποφεύγει να μπει σε λεπτομέρειες. Η ανάγκη των παιδιών για συντροφιά και συνύπαρξη καλύπτεται, για αρκετά από αυτά, με την αγορά ενός Τεχνητού Φίλου (στο εξής: ΤΦ).
Οι ΤΦ είναι ανθρωποειδή με εξελιγμένες ικανότητες παρατήρησης, κατανόησης και ενσυναίσθησης. Είναι σχεδιασμένοι να συντροφεύουν παιδιά κι εφήβους, αλλά συνυπάρχουν άνετα και με τους μεγαλύτερους. Ένας απ’ αυτούς, είναι η χαρισματική ηρωίδα μας, η Κλάρα. Τη συναντούμε για πρώτη φορά στο κατάστημα όπου βρίσκεται προς πώληση, καθώς αναμένει υπομονετικά στη βιτρίνα μέχρι να τη διαλέξει κάποιο παιδί. Ήδη από τις πρώτες σελίδες, μέσα από τον διάλογο της Κλάρα με έναν άλλον ΤΦ, τη Ρόζα, αντιλαμβανόμαστε ότι στον δικό τους κόσμο, όπως και μεταξύ των ανθρώπων, η έγνοια ότι τα «νέα μοντέλα» αργά ή γρήγορα θα καταφτάσουν και θα τους παραμερίσουν είναι διαρκώς παρούσα.
Η ζωή στο σπίτι
Έπειτα από ένα διάστημα αγωνίας στο κατάστημα, ένα συμπαθέστατο κορίτσι, μια λεπτοκαμωμένη έφηβη, η Τζόσι, θα διαλέξει την Κλάρα και θα την πάρει σπίτι της. Μια νέα εποχή ξεκινάει στην οποία η Κλάρα γεύεται τις χαρές της φιλίας. Αισθάνεται ότι επιτέλους ήρθε η ώρα να αναπτύξει τις δυνατότητες της, να δείξει πόσο χρήσιμη μπορεί να γίνει για τη φίλη της μα και για την κάπως απόμακρη Μητέρα της.
Θα γνωρίσει και τον Ρικ, τον παιδικό φίλο και γείτονα της Τζόσι. Ο Ρικ φέρει το «στίγμα» του παιδιού που η μάνα του δεν θέλησε να πάρει το ρίσκο να τον «αναβαθμίσει» γενετικά, όπως συμβαίνει πλέον με τα περισσότερα παιδιά: παρότι ευφυής, ευγενικός και ικανός με την τεχνολογία, ο Ρικ θεωρείται ήδη μεταξύ των συνομήλικών του ένας παρίας. Ελάχιστα Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα δέχονται πλέον παιδιά «μη αναβαθμισμένα», κι αυτά με το σταγονόμετρο – το μέλλον του φαντάζει δυσοίωνο.
Σύντομα η Κλάρα θα αντιληφθεί ότι κάτι δεν πάει καλά με την Τζόσι: η υγεία της μικρής είναι υπερβολικά εύθραυστη, μήνα με τον μήνα φαίνεται να εξασθενεί. Τι της έχει συμβεί; Μπορεί αυτή η πορεία να αναστραφεί; Όσο η αφήγηση προχωράει, τα ερωτήματα πυκνώνουν: Ποιος είναι ο πραγματικός λόγος που έχουν φέρει την Κλάρα σε αυτό το σπίτι; Είχε η Τζόσι μεγαλύτερη αδελφή και τι έχει απογίνει; Τι προσδοκά η Μητέρα από εκείνη;
Ο Ισιγκούρο, μετρ της αποσιώπησης και του σασπένς, δίνει τις απαντήσεις με το σταγονόμετρο, μα κυρίως την κατάλληλη στιγμή. Όλα θα έρθουν στο φως, όχι όμως προτού εσύ, ο αναγνώστης, θα έχεις κάνει τις δικές σου υποθέσεις, θα έχεις ρίξει τις δικές σου ζαριές προς το άγνωστο.
Ήλιος: θεότητα με… μέλλον
Ένα από τα πιο δραστικά και συνάμα διασκεδαστικά ευρήματα του μυθιστορήματος είναι η σχέση της Κλάρα με τον ζωοδότη Ήλιο, απ’ όπου αντλεί την ενέργεια που χρειάζεται. Η παρουσία του Ήλιου, ή η απουσία του, χρωματίζει κάθε σελίδα του βιβλίου. Η Κλάρα τον λατρεύει όλο και εντονότερα, με έναν τρόπο τόσο αυθόρμητο και «φυσικό» (αφού η «ζωή της» εξαρτάται πλήρως από αυτόν), περίπου όπως τον λάτρευαν οι πρωτόγονοι άνθρωποι – η ειρωνεία, εν προκειμένω, είναι προφανής. Από αυτήν τη βαθιά σχέση της με τον Θεό-Ήλιο, την οποία η Κλάρα αδυνατεί να μοιραστεί με τους ανθρώπους, προκύπτουν μια σειρά από παρεξηγήσεις και ανατροπές...
Η παρουσία του Ήλιου, ή η απουσία του, χρωματίζει κάθε σελίδα του βιβλίου.
Από την άλλη, η αναπάντεχη επαφή της με έναν ταύρο, την συγκλονίζει, την εισάγει σε μια διάσταση του τι σημαίνει «να είσαι ζωντανός» που, μέχρι τότε, δεν την είχε ξαναβιώσει: «Εκείνη τη στιγμή μου φάνηκε πως είχε γίνει ένα φοβερό λάθος, πως σ’ αυτό το πλάσμα δεν έπρεπε επ’ ουδενί να του έχει επιτραπεί να στέκεται μέσα στο μοτίβο του Ήλιου, πως αυτός ο ταύρος ανήκε κάπου βαθιά μέσα στη γη, μέσα στη λάσπη και στο σκοτάδι, και η παρουσία του πάνω στο χορτάρι θα μπορούσε να έχει τρομερές συνέπειες» (σ. 130).
Η τεχνική στην υπηρεσία της συγκίνησης
Μεγάλο μέρος της απόλαυσης που χαρίζει η ανάγνωση αυτού του μυθιστορήματος οφείλεται στην τεχνική του. Η ανάθεση της αφήγησης σε ένα ανθρωποειδές αποδεικνύεται παράξενη όσο και γοητευτική συνθήκη. Η Κλάρα είναι πλάσμα ευαίσθητο και νοήμον, που παρότι έχει την ικανότητα να συμπάσχει, να προσδοκά και να φοβάται, αναρωτιόμαστε διαρκώς σε ποιο βαθμό μετέχει βαθύτερα στις ανθρώπινες αγωνίες της ζωής και του θανάτου. Τα κίνητρά της είναι αγνά, αφού είναι προγραμματισμένη να βοηθά, είναι όμως η κρίση της πάντοτε τόσο ορθή, όσο φαίνεται να πιστεύουν οι άνθρωποι γύρω της; Είναι τα συναισθήματά της αληθινά ή πρόκειται απλώς για προσομοίωση συναισθημάτων οφειλόμενα στην παρατηρητικότητα και την υψηλή ευφυΐα της; Υπάρχει, άραγε, σημαντική διαφορά ανάμεσα σε αυτά τα δύο και πώς μπορούμε να το γνωρίζουμε; Ο αναγνώστης δέχεται ευχάριστα τον φαινομενικά αντικειμενικό τρόπο με τον οποίο η Κλάρα αναπαράγει γεγονότα και διαλόγους, κι αισθάνεται ότι, σαν το παιδί και τον τρελό, του «λέει πάντα την αλήθεια».
Μεγάλα ερωτήματα, πολλαπλές απαντήσεις
Τι κάνει τον κάθε άνθρωπο μοναδικό; Μπορούν τα συστήματα Τεχνητής Νοημοσύνης να αναπτύξουν αισθήματα, ακόμη και να ιδρύσουν μια υποτυπώδη θρησκεία; Πού μπαίνουν τα όρια στις δοκιμασίες που υποβάλλουμε τα παιδιά μας, για το υποτιθέμενο καλό τους;
Πολλά χωρίζουν την εικονιζόμενη Ρέιτσελ (Sean Young) του Blade Runner, της κινηματογραφικής μεταφοράς του μυθιστορήματος Do Androids Dream of Electric Sheep? του Φίλιπ Ντικ, από την καλοσυνάτη και γλυκιά Κλάρα του Καζούο Ισιγκούρο. Συνολικά, ο κόσμος του Blade Runner και της Κλάρας είναι πολύ διαφορετικοί: σκοτεινός και δυστοπικός ο πρώτος, φωτεινός και αμφίσημος ο δεύτερος. Ωστόσο, τα μεγάλα ερωτήματα είναι κοινά. Μπορούν ανθρώπινες κατασκευές (ανδροειδή / τεχνητή νοημοσύνη) να αποκτήσουν συναισθήματα; Είναι δυνατόν να συνδέονται βαθιά με ανθρώπους και τον αντίστροφο; Υπάρχει κάτι στους ανθρώπους που μας καθιστά «γνήσιους και μοναδικούς», κάτι που καμιά μηχανή δεν θα μπορέσει ποτέ να αντιγράψει ή να μιμηθεί; |
Ο Καζούο Ισιγκούρο φωτίζει κρυφές δυναμικές και όψεις της εποχής μας από πολλαπλές γωνίες, με τρόπους πρωτότυπους και αναπάντεχους. Στο τέλος του βιβλίου αισθάνεσαι ότι κάτι όμορφο και συνάμα τρομακτικό κυοφορείται στην εποχή μας, που ακόμη κι όταν το αναγνωρίζουμε δεν διαθέτουμε τα εργαλεία να το ελέγξουμε και να εμποδίσουμε την έλευσή του. Η τεχνολογία μοιάζει να μας εισάγει σε μια νέα ανθρωπογνωσία, ακόμη κι ερήμην του ανθρώπου. Θεματικές που η καλή λογοτεχνία επιστημονικής φαντασίας έχει διαπραγματευτεί στο παρελθόν –ας αναλογιστούμε, π.χ., το Ηλεκτρικό πρόβατο, του Φίλιπ Ντικ–, μα που ο Ισιγκούρο επαναφέρει με τον δικό του, εκλεπτυσμένο και υπαινικτικό τρόπο.
Ιδανικό ανάγνωσμα για νέους
Το μυθιστόρημα Η Κλάρα και ο Ήλιος, το οποίο μετέφρασε με ευαισθησία και ακρίβεια η Αργυρώ Μαντόγλου, είναι ένα βιβλίο που απευθύνεται εξίσου έντιμα και προσωπικά σε κάθε αναγνώστη, ανεξάρτητα από το φύλο ή την ηλικία του. Ειδικά για το δύστροπο κοινό των εφήβων και των πολύ νέων, αποτελεί ιδανική αναγνωστική πρόταση· κάτι μου λέει ότι η Κλάρα μιλάει ακόμη καθαρότερα στη γλώσσα τους.
* Ο Κ.Β. ΚΑΤΣΟΥΛΑΡΗΣ είναι συγγραφέας.