50 χρόνια Πολυτεχνείο: Τα βιβλία που κατέγραψαν τα γεγονότα – Μαρτυρίες και μελέτες

Ηταν η νύχτα που άλλαξε τη ροή της νεότερης ιστορίας στην Ελλάδα. Για πολλούς αποτέλεσε το τέλος της Μετεμφυλιακής περιόδου που μπορεί να ολοκληρώθηκε τυπικά με την πτώση της χούντας, ωστόσο το ξήλωμα της επταετίας άρχισε με τα γεγονότα του Πολυτεχνείου, την είσοδο του τανκ από την κεντρική πύλη και την ολοφάνερη αδυναμία του καθεστώτος που για πρώτη φορά έδειχνε τόσο τρωτό.

Η παρούσα καταγραφή εστιάζει στα βιβλία που αναφέρονται στην εξέγερση του Πολυτεχνείου και όχι συνολικά στην περίοδο της επταετίας.

Το Πολυτεχνείο έχει αναλυθεί ποικιλοτρόπως τα τελευταία 50 χρόνια. Από αφιερωματικές εκπομπές σε ξένα και ελληνικά τηλεοπτικά δίκτυα, από πλείστα όσα ρεπορτάζ εφημερίδων και, φυσικά, από βιβλία, τα οποία είτε γράφτηκαν από ανθρώπους που έπαιξαν ρόλο στα γεγονότα είτε, με την απόσταση που χρόνου, από συγγραφείς που έκαναν έρευνα για το πώς φτάσαμε εκεί και τι επακολούθησε μετά την εξέγερση των φοιτητών.

Η παρούσα καταγραφή εστιάζει στα βιβλία που αναφέρονται στην εξέγερση του Πολυτεχνείου και όχι συνολικά στην περίοδο της επταετίας. Γι’ αυτήν, επίσης, έχουν γραφτεί ουκ ολίγα βιβλία που καταγράφουν το πολιτικό πλαίσιο μέσα στο οποίο ξεπρόβαλλε η 21η Απριλίου, ενώ δεν λείπουν και οι μαρτυρίες από τα βασανιστήρια στο ΕΑΤ-ΕΣΑ και στους τόπους εξορίας.

Οκτώ + 1 βιβλία για το Πολυτεχνείο με αφορμή τη σημαδιακή επέτειο των 50 χρόνων

Μόλις πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Καστανιώτη το βιβλίο Πολυτεχνείο 1973 – Το αίμα το αδικαίωτο ποτέ δεν ησυχάζει. Ο συγγραφέας Ιερώνυμος Λύκαρης έχει την επιμέλεια της έκδοσης, ενώ έχει συγγράψει και τα εισαγωγικά κείμενα.

Το βιβλίο πραγματεύεται την εξέγερση μέσα από τις καταθέσεις συγγενών νεκρών, τραυματιών και αυτοπτών μαρτύρων. Συγκεκριμένα: 23 συγγενείς νεκρών, 133 τραυματίες, 2 συγγενείς τραυματιών και 25 αυτόπτες μάρτυρες δολοφονιών και τραυματισμών παίρνουν ξανά τον λόγο.

Οι ξεχασμένες καταθέσεις τους στα δικαστήρια ζωντανεύουν όλα τα γεγονότα του Πολυτεχνείου ανά μέρα, αλλά και τη δυναμική (έως δολοφονική) καταστολή από τη μεριά της αστυνομίας και του στρατού.

Μέσα από «ζωντανές» αφηγήσεις, αλλά και απόρρητα αστυνομικά και άλλα έγγραφα που υπάρχουν στον «Φάκελο 650» του Γραφείου Εθνικής Ασφάλειας μαθαίνουμε επακριβώς πόσοι είναι οι «αναγνωρισμένοι» νεκροί από την αστυνομία, ενώ γίνεται λόγος για 320 τραυματίες που καταγράφηκαν σε καταστάσεις νοσοκομείων και κλινικών, αλλά και 510 τραυματίες που περιλαμβάνονται σε καταστάσεις της Ασφάλειας.

Από τις εκδόσεις Καστανιώτη πριν από τρία χρόνια είχε κυκλοφορήσει μια ακόμη σημαντική έκδοση για το Πολυτεχνείο. Πρόκειται για το βιβλίο Ολη νύχτα εδώ – Μια προφορική ιστορία της Εξέγερσης του Πολυτεχνείου σε επιμέλεια και εισαγωγή του Ιάσωνα Χανδρινού.

Το βιβλίο περιλαμβάνει ογδόντα τέσσερα απομαγνητοφωνημένα κείμενα προφορικών μαρτυριών-συνεντεύξεων με ισάριθμους αφηγητές, οι οποίες πραγματοποιήθηκαν από τα τέλη του 2010 έως και το φθινόπωρο του 2020.

Οι μαρτυρίες προέρχονται από γυναίκες και άντρες, φοιτήτριες και φοιτητές, συνδικαλιστές του αντιδικτατορικού φοιτητικού κινήματος, μέλη παράνομων οργανώσεων, μαθητές, εργάτες, διαδηλωτές που τραυματίστηκαν από σφαίρες, αυτόπτες μάρτυρες και στρατιωτικούς.

Εν μέρει αυτές οι μαρτυρίες καλύπτουν τα κενά της έρευνας που γίνεται γύρω από τα γεγονότα του Πολυτεχνείου, αλλά πάνω από όλα κρατάει άσβεστη τη μνήμη για το τι πραγματικά συνέβη τον Νοέμβριο του 1973.

Ο Δημήτρης Χατζησωκράτης υπήρξε μέλος της Γραμματείας της Συντονιστικής Επιτροπής κατάληψης του Πολυτεχνείου το '73. Στη συνέχεια εντάχθηκε στην ενεργό πολιτική και το 2004 συνέγραψε το βιβλίο Πολυτεχνείο ‘73 – Αναστοχασμός μιας πραγματικότητας (εκδ. Πόλις). Μάλιστα, το 2005 έλαβε το Κρατικό Βραβείο Χρονικού – Μαρτυρίας για το συγκεκριμένο βιβλίο.

Έχοντας την απόσταση του χρόνου, άρα και τη δυνατότητα μιας πιο ψύχραιμης εκτίμησης, ο Χατζησωκράτης αναστοχάζεται εκείνα τα γεγονότα και τους πρωταγωνιστές τους.

Παραδέχεται πως δεν παύει να υπάρχει ο πειρασμός της αναζήτησης πιθανών σεναρίων για το τι θα μπορούσε να είχε επισυμβεί αν δεν είχε μεσολαβήσει το Πολυτεχνείο.

Ποια θα ήταν η πιθανή εξέλιξη, πώς και με ποιους όρους θα γίνονταν η πτώση της χούντας, ποιος θα ήταν ο χαρακτήρας της μετάβασης στη μεταπολίτευση;

Παραδέχεται, δε, πως δεν θέλησε να «παρακάμψει» ή να αποφύγει αυτόν τον πειρασμό, αν και στο βάθος το βιβλίο του ήταν η εκπλήρωση ενός «χρέους», αλλά και η δικαίωση των ιστορικών γεγονότων.

Υπό διαφορετικό πρίσμα αντιμετωπίζει την Εξέγερση του Πολυτεχνείου η Άννα Μαντόγλου (Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Κοινωνικής Ψυχολογίας στο Τμήμα Ψυχολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου) στο βιβλίο της Εξέγερση του Πολυτεχνείου – Μια κοινωνιοψυχολογική προσέγγιση (εκδ. Πεδίο).

Οπως σημειώνει και η ίδια, το βιβλίο δεν είναι χρονικό των γεγονότων, δεν έχει ούτε ιστορικό ούτε και πολιτικό χαρακτήρα. Φωτίζει όμως το συγκεκριμένο γεγονός με τρόπο πρωτόγνωρο για τα ελληνικά δεδομένα.

Η Άννα Μαντόγλου χρησιμοποιεί την κοινωνική ψυχολογία για να μελετήσει τις συνθήκες της εξέγερσης, να αναλύσει τους παράγοντες που καθόρισαν τη γέννησή της και να εντοπίσει τους μηχανισμούς που ενεργοποιήθηκαν πριν και μετά από αυτήν.

Με σεβασμό για τους ήρωές της και έχοντας παράλληλα συνείδηση των διαδικασιών ηρωοποίησης και φαλκίδευσης, συμβάλλει στην απομυθοποίηση αλλά και την «αντικειμενικότερη» κατανόηση του ιστορικού αυτού γεγονότος.

Τι ήταν, πραγματικά, η γενιά του Πολυτεχνείου που στα κατοπινά χρόνια της Μεταπολίτευσης δέχθηκε ουκ ολίγα πυρά;

Ο Κώστας Κορνέτης στο βιβλίο του Τα παιδιά της δικτατορίας (μτφρ. Πελαγία Μαρκέτου, εκδ. Πόλις) εξετάζει το πώς συμπεριφέθηκε η ελληνική νεολαία κατά την περίοδο της χούντας με κύριο θεματικό άξοξα τη φοιτητική και νεανική αντιδικτατορική δράση και τις φοιτητικές κινητοποιήσεις που οδήγησαν στο Πολυτεχνείο.

Το βιβλίο στηρίζεται στο πλούσιο αρχειακό υλικό του, στα τεκμήρια της εποχής (φωτογραφίες, ταινίες, εφημερίδες), ενώ δεν λείπουν και οι προσωπικές μαρτυρίες νέων της εποχής, οι οποίοι αποστασιοποιημένοι πλέον από τα γεγονότα αναφέρουν πώς τα βίωσαν.

Το ενδιαφέρον στο συγκεκριμένο βιβλίο είναι ότι κάνει μια συνολική θεώρηση της εποχής εντάσσοντας την εξέγερση της ελληνικής νεολαίας στο ευρύτερο πλαίσιο της επαναστατικής κινητοποίησης των νέων στα 60’s.

Παρά το όσα έχει να καταμαρτυρήσει κανείς για τη γενιά του Πολυτεχνείου, ο Κορνέτης αποφαίνεται πως υπήρξε ένας βασικός παράγοντας εξέλιξης της ελληνικής κοινωνίας κατά τη Μεταπολίτευση.

Περίπου σ’ αυτό το πλαίσιο αποτίμησης κινείται και το πρόσφατο βιβλίο του δημοσιογράφου και συγγραφέα Σταύρου Λυγερού Η εξέγερση του Πολυτεχνείου – Μια ξεχασμένη κατάθεση (εκδ. Πατάκη).

Ο Σταύρος Λυγερός υπήρξε μέλος της Συντονιστικής Επιτροπής στην εξέγερση του Πολυτεχνείου, ως εκ τούτου έχει βαρύτητα η απόφασή του να δώσει τη δική του πολιτική και προσωπική κατάθεση για εκείνα τα γεγονότα. Ειδικά τώρα που έχουν περάσει πέντε δεκαετίες και τα πάθη έχουν εξαλειφθεί.

Κατά τον συγγραφέα, αν δεν είχε υπάρξει η εξέγερση του Πολυτεχνείου ο δικτάτορας Παπαδόπουλος θα μπορούσε να εξελιχθεί σε Πινοσέτ. Ητοι, να βρίσκεται στην εξουσία επί πολλά χρόνια, έχοντας συγκεντρώσει όλες τις εξουσίες στα χέρια του και στο τέλος να μην λογοδοτούσε ποτέ.

Ο επιταχυντής των εξελίξεων, σημειώνει, ήταν τα γεγονότα του Πολυτεχνείου, αλλά και η συνολική αντίδραση των νέων απέναντι στο καθεστώς. Θα μπορούσε, δε, να χαρακτηριστεί και ως «θυσία» λειτουργώντας ως οδοδείκτης για τον ελληνικό λαό.

Ο Σταύρος Λυγερός σημειώνει πως το φοιτητικό κίνημα ήταν εκείνο που εξανάγκασε τον δικτάτορα Παπαδόπουλο να δρομολογήσει το πείραμα Μαρκεζίνη για να νομιμοποιήσει πολιτικά το καθεστώς του. Εάν εκείνος ο ελιγμός είχε επιτύχει, η Ελλάδα θα είχε εγκλωβιστεί σε έναν κηδεμονευόμενο κίβδηλο κοινοβουλευτισμό.

Το Πολυτεχνείο, αναφέρει το βιβλίο, είναι ο ιδρυματικός μύθος της μεταπολιτευτικής δημοκρατίας. Μπορεί να ήταν τα γεγονότα της Κύπρου που οδήγησαν στην πτώση των συνταγματαρχών, εντούτοις αν δεν είχε προϋπάρξει το Πολυτεχνείο, πολλά πράγματα θα είχαν παγιωθεί εις βάρος του ελληνικού λαού.

Η φωνή του Δημήτρη Παπαχρήστου στον παράνομο ραδιοφωνικό σταθμό που είχε στηθεί από τους φοιτητές εντός του Πολυτεχνείου έχει εγγραφεί στο συλλογικό φαντασιακό.

Εκτοτε ακολούθησε αυτόνομη πορεία, δεν εντάχθηκε σε κόμματα και σίγουρα δεν έγινε επαγγελματίας πολιτικός. Αντίθετα, στράφηκε στη λογοτεχνία σε συνδυασμό με την έντονη κοινωνική του δράση.

Στο βιβλίο του Ζούσε τη ζωή του σαν να τη θυμόταν (εκδ. Καστανιώτη) καταθέτει την προσωπική του μαρτυρία για τα γεγονότα του Πολυτεχνείου.

Οπως σημειώνει και ο ίδιος: «Εκθέτοντας ακόμα μια φορά τον εαυτό μου, χωρίς να επέμβω και να αλλάξω το παραμικρό, για να φανεί η ατμόσφαιρα και το κλίμα μιας τρυφερά επαναστατημένης και εξεγερμένης γενιάς που δημιούργησε το αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα. Κι έτσι μιλάνε από μόνα τους τα κείμενα-σπαράγματα, με τη φωνή ενός εικοσιτριάχρονου φοιτητή τότε και ενός ανθρώπου σήμερα που ζει τη ζωή του σαν να τη θυμάται σε ένα διαρκές παρόν».

Το βιβλίο περιέχει σημειώσεις που βρέθηκαν έπειτα από χρόνια στο αρχείο του, ποιήματα γραμμένα για εκείνες τις μέρες, σκέψεις του για το φοιτητικό κίνημα, γράμματα από και προς φίλους συμφοιτητές που μετείχαν στην εξέγερση, καθώς και ημερολογιακές καταγραφές. Το σύνολο θυμίζει έντονα τις ψηφίδες ενός μεγάλου παζλ, όπως είναι αυτό της ιστορίας που πάλλεται, το οποίο προσπαθεί να ολοκληρώσει ένας εκ των πολλών πρωταγωνιστών που απεικονίζονται σ’ αυτό.

Ο Γιώργος Χέλμης καταθέτει τη δική του μαρτυρία με το βιβλίο του Ταραγμένη διετία (1973-74) από τις εκδόσεις Καστανιώτη.

Οπως σημειώνει εξαρχής το βιβλίο είναι το ημερολόγιο ενός αυτόπτη μάρτυρα. Ο συγγραφέας, ζώντας από κοντά πολλές από εκείνες τις έντονες στιγμές της ελληνικής Iστορίας, αποτύπωνε συστηματικά τον ήχο τους, αλλά και τον απόηχό τους στο προσωπικό του ημερολόγιο.

Πρόκειται, σαφώς, για μια υποκειμενική ματιά στα γεγονότα εκείνης της διετίας που γιγαντώθηκαν με την εξέγερση του Πολυτεχνείου, ωστόσο προσπαθεί να το κάνει με την απαραίτητη και επιβαλλόμενη ψυχραιμία.

+ 1

Πρόσφατα κυκλοφόρησε το βιβλίο του Ολύμπιου Δαφέρμου Μιλώ στα παιδιά μου για τη χούντα και το Πολυτεχνείο (εκδ. Τόπος). Ο Δαφέρμος μετείχε ενεργά στο αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα. Για τη δράση του αυτή διώχτηκε από το στρατιωτικό καθεστώς. 

Μέσα από τον διάλογο ενός πατέρα με τα παιδιά του το βιβλίο αυτό επιχειρεί να μιλήσει στους νέους για τη χούντα και το Πολυτεχνείο με τρόπο απλό και κατανοητό.

Αναδεικνύει τη βιαιότητα των συνταγματαρχών σε αντίθεση με την ειρηνική αντίδραση των φοιτητών που ολοκληρώθηκε με την εξέγερση στο Πολυτεχνείο. Κάπως έτσι γίνεται εύληπτο στα παιδιά ότι για να επικρατήσει η ελευθερία σε έναν λαό χρειάζεται τόλμη, αξιοπρέπεια και ανιδιοτέλεια.

Είναι μια ηθική στάση που απαιτεί κοινωνική ευαισθησία και διαπνέεται από αίσθηση ελευθερίας. Οι φοιτητές πάλεψαν για τα ανθρώπινα δικαιώματα όλων των πολιτών της πατρίδας μας. Πάλεψαν για ένα καλύτερο μέλλον.

^＊Ο ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΜΑΡΙΝΟΣ είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας. Τελευταίο βιβλίο του, το μυθιστόρημα «Μπλε ήλιος» (εκδ. Μεταίχμιο).