11η Σεπτεμβρίου, 20 χρόνια μετά: 20 βιβλία που μας βοήθησαν να κατανοήσουμε

«Πού βρισκόσουν την ώρα που δολοφονήθηκε ο Κένεντι» ήταν μια ερώτηση-κλειδί για τους Αμερικανούς μιας γενιάς. Από το πώς θα απαντούσαν προδιδόταν η ηλικία τους, η κοινωνική τους τάξη, η πολιτική τους τοποθέτηση, ποιοι ήσαν. Αντίστοιχα, οι Έλληνες μιας άλλης γενιάς θα ρωτούσαν «Πού ήσουν και τι έκανες όταν ανακοινώθηκε από το ραδιόφωνο το Πραξικόπημα», κι από την απάντηση ενός καθενός έπαιρνες ορισμένες κρίσιμες πληροφορίες. Για τους νέους της δικής μου γενιάς (ήμουν ενός όταν επιβλήθηκε η Χούντα, πέντε όταν τα τανκς εισέβαλαν στο Πολυτεχνείο), τα δύο σημαντικότερα ιστορικά γεγονότα ήταν, πρώτο, το ντόμινο της κατάρρευσης των «κομμουνιστικών καθεστώτων», και δεύτερο, η 11η Σεπτεμβρίου. Επειδή όμως η κατάρρευση των καθεστώτων του Συμφώνου της Βαρσοβίας ήταν διαδικασία που κράτησε πολλούς μήνες (το γκρέμισμα του Τείχους του Βερολίνου, στις 9 Νοεμβρίου 1989 ήταν σημαντικότατο συμβολικό γεγονός, αλλά η ΕΣΣΔ διαλύθηκε τυπικά δυο χρόνια μετά), η 11η Σεπτεμβρίου, ένα «γεγονός» που διήρκησε μόλις λίγες ώρες, υπήρξε αναμφίβολα η κορυφαία ιστορική στιγμή του βίου μας· με τα λόγια του Ζαν Μπωντριγιάρ, η «μητέρα όλων των γεγονότων». Τη ζήσαμε καθηλωμένοι μπροστά στην τηλεόραση, κι ακόμη κι αυτό λέει πολλά για το τι θα σήμαινε πλέον «γεγονός» τον 21ο αιώνα. Θυμάμαι κάθε λεπτό αυτού του απογεύματος (τέσσερις παρά, ήταν), όταν οι ταινίες καταστροφής που καταναλώσαμε τις δεκαετίες του ΄80 και του ΄90 επέστρεφαν στη ζωή μας ως πραγματικότητα. Τι είδους υπερπραγματικότητα ήταν όμως αυτή; Και πώς θα μας επηρέαζε στα χρόνια που ακολούθησαν; Δύσκολα και ίσως αναπάντητα ερωτήματα, που δεν μπορούν να αναλυθούν σε βάθος σε αυτό εδώ το άρθρο.

Ακολουθούν μερικά βιβλία που πιστεύω μας έκαναν σοφότερους τις δυο δεκαετίες που μεσολάβησαν. Έχει μεγάλο ενδιαφέρον να (ξανα)διαβάσει κανείς σήμερα αυτά τα βιβλία, τις μέρες που οι ΗΠΑ αποσύρονται κακήν κακώς από το Αφγανιστάν, κι ο «πόλεμος ενάντια στην τρομοκρατία» έχει άδοξο τέλος, με εικόνες που φέρνουν στο νου μας την εξίσου άτακτη και ταπεινωτική αποχώρησή τους από το Βιετνάμ.

POWER INFERNO
ΤΡΟΜΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΒΙΑ
BAUDRILLARD JEAN
Μτφρ. Φώτης Σιάτιστας
Εκδ. Κριτική

«Ζούμε σε έναν πνευματικό πολιτισμό και βιώνουμε μια κοινή εμπειρία, όπου τα σημεία έπαψαν να κρύβουν κάτι και σημαίνουν απλώς ότι δεν υπάρχει τίποτα πίσω τους: κανένας Θεός, καμιά ιδεολογία, καμιά έγκυρη και έσχατη κρίση, μόνο η προσομοίωση του πραγματικού και η αέναη επαναφορά της. Μέσα σ' αυτή την καινούργια σχέση του ατόμου με τις εικόνες, τα σύμβολα και τα σημεία, δεν έχουμε πλέον αναπαράσταση, δηλαδή μία, έστω ουτοπική, ισοδυναμία του σημείου με το πραγματικό, αλλά άρνηση του σημείου ως αξίας που αναφέρεται στο πραγματικό. Τούτη η προσομοίωση προηγείται του πρωτοτύπου, ενώ η διάκριση μεταξύ πραγματικότητας και τεχνητής ψευδαίσθησης εξαφανίζεται. Ο χάρτης προηγείται της επικράτειας που χαρτογραφεί, η μιντιακή εικόνα του πολέμου προηγείται του ίδιου του πολέμου. Το νόημα χάνει πλέον κάθε νόημα και εναλλάσσεται αδιάφορα και αενάως» (Ζαν Μπωντριγιάρ, Ομοιώματα και Προσομοίωση, μτφρ. Στέφανος Ρέγκας, εκδ. Πλέθρον). Αυτά έγραφε ο αιρετικός φιλόσοφος το μακρινό 1981, στο εμβληματικότερο από τα βιβλία του. Τι είχε να πει τριάντα ένα χρόνια μετά, αντιμέτωπος με το γεγονός της 11ης Σεπτεμβρίου; Είχε η επίθεση στους Δίδυμους Πύργους και στο Πεντάγωνο «πραγματικά συμβεί»;

«Η κατάρρευση των πύργων είναι το μείζον συμβολικό συμβάν. Φανταστείτε το ενδεχόμενο να μην είχαν καταρρεύσει ή να είχε καταρρεύσει μόνον ο ένας: το αποτέλεσμα δεν θα ήταν καθόλου το ίδιο. Η λαμπρή απόδειξη της ευθραυστότητας της παγκόσμιας δύναμης δεν θα ήταν η ίδια. Οι πύργοι, οι οποίοι ήταν έμβλημα αυτής της δύναμης, την ενσαρκώνουν ακόμη στο δραματικό τους τέλος που μοιάζει με αυτοκτονία. Βλέποντάς τους να καταρρέουν, σαν εκ των έσω, είχαμε την εντύπωση πως αυτοκτονούσαν απαντώντας στην αυτοκτονία των αεροπλάνων-καμικάζι».

ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΗΣ ΤΡΟΜΟΚΡΑΤΙΑΣ
BAUDRILLARD JEAN
Μτφρ. Πάρις Μπουρλάκης
Εκδ. Κριτική

«Παγκόσμια γεγονότα είχαμε πολλά, από τον θάνατο της Νταϊάνας έως το Μουντιάλ, όπως και γεγονότα βίαια και πραγματικά, από πολέμους έως γενοκτονίες, όμως συμβολικό γεγονός παγκόσμιας εμβέλειας, δηλαδή γεγονός όχι μόνο με παγκόσμια απήχηση αλλά και που να θέτει σε αμφισβήτηση την ίδια την παγκοσμιοποίηση, κανένα. Σε όλη τη διάρκεια αυτής της στασιμότητας κατά τη δεκαετία του 1990 υπήρχε «απεργία γεγονότων» (κατά την έκφραση του αργεντινού συγγραφέα Μασεδόνιο Φερνάντες). Να, λοιπόν, που η απεργία τελείωσε! Τα γεγονότα έπαψαν να απεργούν. Μάλιστα, με τα χτυπήματα στο Παγκόσμιο Κέντρο Εμπορίου ερχόμαστε αντιμέτωποι με το απόλυτο γεγονός, τη «μητέρα όλων των γεγονότων», το καθαρό εκείνο γεγονός που συμπυκνώνει εντός του όλα τα γεγονότα που ποτέ δεν συνέβησαν. Αυτό ανέτρεψε όλο το παιχνίδι της ιστορίας και της ισχύος, αλλά και τους όρους της ανάλυσης. Δεν πρέπει να βιαστούμε. Όσο τα γεγονότα έμεναν στάσιμα, έπρεπε να τα προεξοφλήσουμε και να προχωρούμε γρηγορότερα απ αυτά. Όταν όμως αυτά επιταχύνουν τόσο πολύ, εμείς πρέπει να αφεθούμε να θαφτούμε κάτω από τον κυκεώνα των λόγων και τα νέφη του πολέμου και ενώ, συγχρόνως, διατηρούμε ανέπαφη την αλησμόνητη λάμψη των εικόνων». 

ΟΙ ΑΥΤΑΠΑΤΕΣ ΤΗΣ 11ΗΣ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ
ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΚΑΙ ΤΡΟΜΟΚΡΑΤΙΑ
ROY OLIVIER
Μτφρ. Νίκος Ζαρταμόπουλος
Εκδ. Εστία

Εμβληματικός διανοούμενος της Γαλλίας, ο Ολιβιέ Ρουά δεν αμφιβάλει για την ύπαρξη της πραγματικότητας. Είναι γνωστός για τις αναλύσεις του για το φανατικό Ισλάμ, ειδικά μετά και τα χτυπήματα στη Γαλλία το 2015. Η έκφρασή του για την «Ισλαμοποίηση του ριζοσπαστισμού», σε απάντηση της άποψης για «ριζοσπαστικοποίηση του Ισλάμ» για την οποία μιλάει ο βασικός του «αντίπαλος» στη γαλλική διανόηση, ο καθηγητής πολιτικών επιστημών Ζιλ Κεπέλ, δίνει το στίγμα της σκέψης του.

«Η τρομοκρατική επίθεση της 11ης Σεπτεμβρίου εγκαινίασε πράγματι μια νέα ιστορική περίοδο, όπως ισχυρίζονται πολλοί; Αναδιαμόρφωσε την παγκόσμια πολιτική σκηνή; Δημιούργησε ένα νέο γεωστρατηγικό πεδίο; Μια προσεκτική και λεπτή ανάλυση των σχέσεων των Ηνωμένων Πολιτειών με τον ισλαμικό κόσμο φανερώνει ότι πολλές από τις εξελίξεις που θεωρούνται σήμερα απότοκες της 11ης Σεπτεμβρίου είχαν τεθεί σε κίνηση πολύ πριν από αυτήν. Το γεγονός της 11/9 έχει ωστόσο ιδιαίτερη σημασία, γιατί έδωσε τη δυνατότητα να διατυπωθούν αυτές οι εξελίξεις σε καινούργια γλώσσα («πόλεμος κατά της τρομοκρατίας», «άξονας του κακού»), να επιταχυνθεί η λήψη ορισμένων πολιτικών αποφάσεων, να αναδειχθεί η πολυπλοκότητα των σχέσεων Αμερικής, Ευρώπης, Ισλάμ και να οριστούν με μεγαλύτερη σαφήνεια τα νέα διακυβεύματα, στην αυγή της τρίτης χιλιετίας».

Η ΑΛ ΚΑΙΝΤΑ ΚΑΙ Η ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑ
JOHN Ν. GRAY
Μτφρ. Κωνσταντίνος Δ. Γεώρμας
Εκδ. Μεταίχμιο

Ένας από τους οξυδερκέστερους διανοητές της Μεγάλης Βρετανίας, ο Τζον Γκρέι (δείτε, ενδεικτικά, το «Αχυρένια σκυλιά», μτφρ. Γιώργος Λαμπράκος, εκδ. Οκτώ), υπονομευτής της έννοιας της προόδου και της γενικής συναίνεσης περί «νεωτερικότητας». Καχύποπτος και απαισιόδοξος για την ικανότητα του ανθρώπου να τιθασεύσει τις σκοτεινές πλευρές του, επικριτικός απέναντι στην επιβολή του στη φύση και στα άλλα ζώα, είναι από τους σταθερότερους πολέμιους του θετικισμού και του επιστημονισμού.

«Οι καμικάζι που επιτέθηκαν στην Ουάσινγκτον και τη Νέα Υόρκη στις 11 Σεπτεμβρίου 2001 κατέστρεψαν τον κυρίαρχο δυτικό μύθο, ότι δηλαδή, καθώς οι κοινωνίες θα εκσυγχρονίζονται, θα μοιάζουν όλο και περισσότερο και θα συμμερίζονται τις ίδιες αξίες, και ότι ο δρόμος προς τη νεωτερικότητα είναι μόνο ένας. Η Αλ Κάιντα, προϊόν κι αυτή της νεωτερικότητας και της παγκοσμιοποίησης, δεν πρόκειται να είναι η τελευταία ομάδα που θα χρησιμοποιήσει τα προϊόντα του μοντέρνου κόσμου για την εξυπηρέτηση των δικών της στόχων».

Ο Γκρέι ολοκληρώνει το βιβλίο του με μια ρήση του Βιτγκενστάιν: «Όταν όλα τα πιθανά επιστημονικά ερωτήματα θα έχουν απαντηθεί, τα προβλήματα του βίου θα παραμείνουν τελείως ανέγγιχτα...».

ΤΟ ΓΕΓΟΝΟΣ
ΒΑΝΑΥΣΟΤΗΤΑ, ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΜΕΤΑ ΤΗΝ 11Η ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ
ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ ΠΑΝΑΓΗΣ
Εκδ. Βιβλιόραμα

Ο επίκουρος καθηγητής κοινωνιολογίας Παναγής Παναγιωτόπουλος είναι από τους λίγους Έλληνες διανοούμενους που επιχείρησαν να αναμετρηθούν ευθέως με το «αδιανόητο γεγονός» της 11ης Σεπτεμβρίου, συνδέοντάς το με πολιτισμικές, οικονομικές και πολιτικές διεργασίες της εποχής μας. Πώς η 11η Σεπτεμβρίου άλλαξε τον κόσμο μας;

«Σε αντίθεση με την κυριαρχία ενός αστυνομικού και ελεγκτικού μοντέλου ζωής που συνόδευσε την κατάρρευση του πλανητικού διπολισμού του 1989, οι κοινωνίες του σήμερα μοιάζουν να παίρνουν έναν εμπόλεμο χαρακτήρα. Οι πολίτες που συμπεριφέρονται ως ιδιώτες-καταναλωτές, σήμερα μοιάζουν περισσότερο με στρατιώτες. Οι άλλοτε λάτρεις της ιδιωτικής ελευθερίας στρέφουν τώρα το βλέμμα και τις προσδοκίες τους στις πιο σκληρές μορφές της πολιτικής εξουσίας και του Κράτους. Με σχεδόν «φυσικό τρόπο» δέχονται τη μείωση των ατομικών και συλλογικών τους ελευθεριών. Οι πόλεμοι της Νέας Τάξης ήταν η σκληρή και ένοπλη πτυχή του νεοφιλελεύθερου θριάμβου. Ήταν οι πόλεμοι που επισφράγισαν την αγοραία λογική. Οι πόλεμοι του σήμερα είναι αρκετά διαφορετικοί: βασίζονται στην ιδεολογία της ασφάλειας και στο συναίσθημα του φόβου, ανυψώνουν το Κράτος σε απόλυτο προστάτη και χωρίζουν ξανά τον κόσμο. Από τη μία οι απειλούμενοι, από την άλλη οι απειλητικοί. Τέλος, η ίδια η πολιτική, που εδώ και δεκαετίες έμοιαζε να συρρικνώνεται σε ζητήματα διαχείρισης,, ασκείται και πάλι με τρόπο ανταγωνιστικό από τους στρατούς, τα κράτη και τις μάζες. Όλα αυτά σε ένα περιβάλλον που γεμίζει βία, μια βία συχνά ανεξήγητη, ιδιωτική και ενίοτε βάναυση. Οι μεταβολές αυτές οφείλονται σίγουρα σε πολλούς παράγοντες. Ένας από αυτούς είναι το Γεγονός της 11ης Σεπτεμβρίου 2001. Το βιβλίο αυτό προσπαθεί να φωτίσει τους λόγους που τον καθιστούν καθοριστικό. Αναζητά τις ρίζες του σημερινού φόβου και ψάχνει τους μηχανισμούς με τους οποίους η επίθεση στο Μανχάταν και τη Ουάσιγκτον έθιξε τα θεμέλια της ασφάλειας του Δυτικού πολίτη και διέλυσε τις πιο οικείες παραστάσεις του. Τι μιμείται το Γεγονός της 11ης Σεπτεμβρίου; Ποια χαρακτηριστικά της 11ης Σεπτεμβρίου εγκαινιάζουν μια μορφή επιθετικότητας που υπερφαλαγγίζει τον πόλεμο; Ποια στοιχεία του αμερικανικού πολιτικού πολιτισμού επέτρεψαν τη δημιουργία ενός νέου κοινωνικού συμβολαίου που προβλέπει περισσότερη επιθετικότητα του Κράτους, πιο σκληρούς διαχωρισμούς στο πλανήτη και λιγότερη ελευθερία;» 

ΚΑΛΩΣΟΡΙΣΑΤΕ ΣΤΗΝ ΕΡΗΜΟ ΤΟΥ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΥ!
ΠΕΝΤΕ ΔΟΚΙΜΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ 11Η ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ ΚΑΙ ΓΙΑ ΑΛΛΕΣ ΣΥΝΑΦΕΙΣ ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΕΣ
SLAVOJ ZIZEK
Μτφρ. Βίκυ Ιακώβου
Εκδ. Printa

Βάζοντας στον αβανταδόρικο τίτλο μια φράση του Ζαν Μπωτριγιάρ, που έγινε διάσημη μέσα από τη χρήση της στην εμβληματικότερη ταινία επιστημονικής φαντασίας των 90ς, το Matrix, ο διάσημος Σλοβένος φιλόσοφος κάνει εξαρχής ξεκάθαρες τις προθέσεις του: δεν πρόκειται για ένα βιβλίο που θα ακολουθήσει την πεπατημένη. Έτσι, «σερφάροντας» μεταξύ λακανικής ψυχανάλυσης, ομοιωμάτων, προσομοιώσεων και ποπ κουλτούρας, ο Ζίζεκ έγραψε ένα ιδιαίτερο βιβλίο που, αν μη τι άλλο, διαβάζεται με ενδιαφέρον και μας προκαλεί να σκεφτούμε ακόμη και τις πιο σκληρές πλευρές της πραγματικότητας μέσα από ένα πολιτισμικό και πιο διαχρονικό πρίσμα. Τούτων λεχθέντων, τίθεται πάντα ένα ζήτημα για το πόσο είναι κανείς διατεθειμένος να αγνοήσει τα λογικά άλματα του φιλοσόφου καθώς επιχειρεί να δώσει μια εναλλακτική «νεο-κομμουνιστική» απάντηση στα διλήμματα της εποχής. 

ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ ΕΠΙΘΕΣΗΣ
ΠΩΣ ΟΡΓΑΝΩΘΗΚΕ Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΤΟ ΙΡΑΚ
BOB WOODWARD
Μτφρ. Ερίκος Μπαρτζινόπουλος
Εκδ. Παπαζήση

Ο συγγραφέας αυτού του βιβλίου δεν είναι άλλος από τον Μπομπ Γούντγουορντ, έναν εκ των δύο δημοσιογράφων που αποκάλυψαν το Watergate το 1972. Αξιοποιώντας πληροφορίες 75 και πλέον ατόμων, που είχαν άμεση ανάμιξη στα γεγονότα (μελών του πολεμικού συμβουλίου, επιτελών του Λευκού Οίκου και αξιωματούχων στα υπουργεία Εξωτερικών και Άμυνας και της Κεντρικής Υπηρεσίας Πληροφοριών), συνεντεύξεις με τον πρόεδρο Μπους και τον υπουργό Άμυνας Ράμσφελντ, αλλά και έγγραφα, προσωπικές σημειώσεις, επίσημα και ανεπίσημα αρχεία, τηλεφωνικές καταγραφές και μνημόνια, ο συγγραφέας φωτίζει βήμα προς βήμα την πορεία προς τη λήψη της απόφασης για τον πόλεμο ενάντια στο Ιράκ. Τα αποτελέσματα τα είδαμε: διάλυση του Ιράκ, εμφάνιση και γιγάντωση του Ισλαμικούς Κράτους, επιστροφή μετά βαΐων και κλάδων των Ταλιμπάν στην εξουσία του Αφγανιστάν. Το κόστος σε ζωές, μεγάλο. Σε δολάρια; Δυσθεώρητο. 

ΕΞΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΤΡΟΜΟΚΡΑΤΙΑ
ΟΜΙΛΙΕΣ ΚΑΙ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ ΜΕΤΑ ΤΗΝ 11Η ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ
CHOMSKY NOAM
Μτφρ. Σώτη Τριανταφύλλου
Εκδ. Πατάκη

Από τον Νόαμ Τσόμσκυ ξέρεις τι να περιμένεις. Έχει ένα μεγάλο εύρος γνώσεων, και τα λεγόμενά του στηρίζονται σε μια ηθική βάση: έχει στο νου του τους πολλούς, νοιάζεται για τους αδύναμους. Από τη στιγμή μάλιστα που ο Μπόνο των U2 τον έχει αποκαλέσει «επαναστάτη χωρίς διάλειμμα», δεν τον αμφισβητείς εύκολα. Ωστόσο, η ανάλυσή του για τα περίπλοκα προβλήματα του κόσμου μας βασίζεται σε σχήματα από τα πριν δεδομένα, «προμαγειρεμένα», στα οποία οι ΗΠΑ διαπρέπουν πάντοτε στον ρόλο του κακού, ενώ ουδέν ελαφρυντικό τους αναγνωρίζεται. Αντίθετα, και στους επαχθέστερους αντιπάλους τους (π.χ. όσους οργάνωσαν και εκτέλεσαν τις επιθέσεις στους Πύργους) διαβλέπει λογικά κίνητρα. Ακόμη και για την 11η Σεπτεμβρίου, ο Τσόμσκυ καταφεύγει σε αποκαρδιωτικούς συμψηφισμούς.

Το συγκεκριμένο βιβλίο, σε κάθε περίπτωση, αποτελείται από ομιλίες και συνεντεύξεις που έγιναν όλες, όπως το λέει και ο υπότιτλος, μετά την 11η Σεπτεμβρίου.

ΧΑΟΣ ΚΑΙ ΒΙΑ
Η ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ, ΤΑ ΚΑΤΑΡΡΕΟΝΤΑ ΚΡΑΤΗ, Η ΤΡΟΜΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ Η ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΗ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ
HOFFMANN STANLEY
Μτφρ. Ερίκος Μπαρτζινόπουλος
Εκδ. Παπαζήση

Ένα από τα σοβαρότερα βιβλία για την Προεδρία Μπους και για τη μετά την 11η Σεπτεμβρίου εποχή.

Γράφει ο Χρήστος Ροζάκης στον πρόλογό του: «Το βιβλίο που έχετε στα χέρια σας γράφτηκε, αποσπασματικά, στις σκοτεινές στιγμές των τελευταίων χρόνων. Όταν οι ΗΠΑ του Προέδρου Bush είχαν επιστρατεύσει όλα τα υλικά και άϋλα αποθέματα της χώρας σε ένα υπερδυναμικό ρόλο που οδήγησε τη χώρα στην παρακμή κι, ως ένα σημείο, στη διεθνή απομόνωση. Η μετωπικότητα κι ο επιφανειακός χαρακτήρας των αντιδράσεων στο φαινόμενο της τρομοκρατίας, μετά την τραγική 11η Σεπτεμβρίου 2001, η έλλειψη προοπτικού σχεδιασμού για τις μετα-επεμβατικές επιπτώσεις στις περιοχές των αμερικανικών παρεμβάσεων (Αφγανιστάν, Ιράκ), ο αποκλεισμός κάθε ουσιαστικής προσπάθειας διπλωματικής διαχείρισης των σχέσεων των ΗΠΑ με ριζοσπαστικά καθεστώτα, όπως του Ιράν και της Βόρειας Κορέας, και η μοναχικότητα της διεθνούς συμπεριφοράς, με πλήρη άγνοια των φυσικών συμμάχων της, χαρακτήρισαν αυτή την εποχή της έκλειψης του αμερικανικού ηλίου. Κι ο Hoffmann βρίσκεται, σε αυτά τα γραπτά του, απέναντι και ενάντια σε αυτή τη νοσηρή πραγματικότητα, που φανερώνει μια όψη των ΗΠΑ, δύσκολα αναγνωρίσιμη, ιδιαίτερα για την μετά-Βιετνάμ γενιά».

ΘΕΩΡΙΕΣ ΣΥΝΩΜΟΣΙΑΣ 'Η ΘΕΣΜΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ: ΜΕΤΑ ΤΗΝ 11Η ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ
SHALOM R. STEPHEN, ALBERT MICHAEL, STREET PAUL, κ.ά.
Μτφρ. Ελεάνα Πανάγου
Εκδ. Futura

Από τα βιβλία που έχουν στον τίτλο τους τη λέξη «συνωμοσία» είναι ίσως το μόνο άξιο λόγου. Πρόκειται για συλλογή άρθρων που ως συλλογικό στόχο έχει να μας βοηθήσει να δούμε πέρα από τα πρόσωπα, πέρα από τις ατομικές ενέργειες και προθέσεις, τον βαθύτερο ορίζοντα.

«Μια θεσμική θεωρία δίνει έμφαση στους ρόλους, στα κίνητρα, και στις υπόλοιπες δυναμικές των θεσμών που προάγουν ή επιβάλλουν σημαντικές εξελίξεις και, κυρίως, έχουν παρεμφερή αποτελέσματα κατ’ επανάληψη. Βεβαίως, οι θεωρητικοί των θεσμών παρατηρούν τις ατομικές ενέργειες, όμως δεν τις εξυψώνουν ως πρωταρχικές αιτίες. Η ουσία μιας θεσμικής ερμηνείας είναι να προχωρήσει πέρα από του άμεσους προσωπικούς παράγοντες στις θεμελιώδεις θεσμικές συντεταγμένες. Ο στόχος είναι να μάθουμε κάτι για την κοινωνία ή την ιστορία, σε αντιδιαστολή με το να μάθουμε για συγκεκριμένους, ένοχους δράστες. Αν οι συγκεκριμένοι άνθρωποι δεν βρίσκονται εκεί για να πράξουν, κατά πάσα πιθανότητα κάποιος άλλος θα βρισκόταν...»

Ο ΦΟΒΟΣ ΤΩΝ ΒΑΡΒΑΡΩΝ
ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΗ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
TODOROV TZVETAN
Μτφρ. Γιώργος Θ. Καράμπελας
Εκδ. Πόλις

Ο κορυφαίος Γάλλος διανοητής «έσπευσε βραδέως» πάνω στο ζήτημα, γράφοντας ένα βιβλίο βαθύ και πρωτότυπο. 

«Η σύγκρουση των πολιτισμών σημαίνει: οι δυτικές δημοκρατίες από τη μία πλευρά, το ισλάμ από την άλλη. Δυο κόσμοι, παγιωμένοι στις ιστορικές, πολιτισμικές, θρησκευτικές διαφορές τους και καταδικασμένοι ως εκ τούτου να συγκρουστούν. Μπροστά στην απειλή δεν υπάρχει πια θέση για διάλογο ή για μείξη. Και δεν μένει άλλη λύση από την αδιαλλαξία - ή και τον πόλεμο. Με όλα τα μέσα. [...] Αν είναι επιτακτικό να υπερασπιστούμε τη δημοκρατία, είναι εξίσου κρίσιμο να μην αφήσουμε να μας κυριεύσει ο φόβος και να μας παρασύρει σε καταχρηστικές αντιδράσεις. Ο φόβος των βαρβάρων είναι αυτό που απειλεί να μας κάνει βάρβαρους. Και το κακό που θα κάνουμε στον εαυτό μας θα ξεπερνά το κακό που φοβόμασταν αρχικά. Η ιστορία μας το διδάσκει: το φάρμακο μπορεί να είναι χειρότερο από την αρρώστια».

ΚΑΛΟΣ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΣ, ΚΑΚΟΣ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΣ
ΟΙ ΗΝΩΜΕΝΕΣ ΠΟΛΙΤΕΙΕΣ, Ο ΨΥΧΡΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ ΤΑ ΑΙΤΙΑ ΤΗΣ ΤΡΟΜΟΚΡΑΤΙΑΣ
MAHMOOD MAMDANI
Μτφρ. Ιωάννης Παπαδήμος
Εκδ. Μελάνι

Ένα βιβλίο light αντιαμερικανισμού που σε ό,τι αφορά τις ευθύνες για όσα συνέβησαν δείχνει μονόπλευρα προς τις ΗΠΑ και την πολιτική τους. Κι ενώ οι αναλύσεις του γνωστού κοινωνιολόγου από την Ουγκάντα, σπουδασμένου στις ΗΠΑ ειρήσθω εν παρόδω, έχουν αξία και βάθος, γιατί συνδέουν τα γεγονότα με ό,τι προηγήθηκε, με τον Ψυχρό Πόλεμο και παλιότερες διεργασίες, φαίνεται να αγνοούν το ίδιο το γεγονός της 11ης Σεπτεμβρίου, τη μοναδικότητά του, και να το αντιμετωπίζουν σαν μια ακόμη (δικαιολογημένη;) πράξη αντεκδίκησης απέναντι στην υπερδύναμη. Είναι αυτό που ο Μπωντριγιάρ είδε, που επίσης πολλοί λογοτέχνες είδαν, τη μοναδικότητα του συμβάντος δηλαδή, μα που πολλοί κοινωνικοί επιστήμονες δεν φαίνεται να συναισθάνονται...

«Μέσα στον πατριωτικό ζήλο που κατέλαβε τις Ηνωμένες Πολιτείες μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου υπήρξαν και κάποιες φωνές που υποστήριξαν ότι η Αμερική είχε προκαλέσει τη μοίρα της. Ότι δεν μπορούμε να διαχωρίζουμε τους μουσουλμάνους σε καλούς (με δυτικούς τρόπους και απόψεις, υποστηρικτές της Αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής) και κακούς (τρομοκράτες), ότι η τρομοκρατία δεν είναι θέμα πολιτισμού, αλλά πολιτικής». 

ΕΙΜΑΣΤΕ ΟΛΟΙ ΑΜΕΡΙΚΑΝΟΙ;
Ο ΚΟΣΜΟΣ ΜΕΤΑ ΤΗΝ 11Η ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2001
JEAN-MARIE COLOMBANI
Μτφρ. Σήφης Πολυμίλης
Εκδ. Πόλις

Άφησα για το τέλος δύο βιβλία κάπως διαφορετικά, που μιλούν για το θέμα πιο ιδιοσυγκρασιακά, όχι όμως χωρίς πολιτικό υπόβαθρο. Το πρώτο, το βιβλίο του γεννημένου στην Αλγερία δημοσιογράφου Ζαν-Μαρί Κολομπανί, διευθυντή του Μοντ για πολλά χρόνια, επιχειρεί την υπέρβαση από τη συγκυρία και μας καλεί να συμπορευτούμε και να νιώσουμε αλληλεγγύη με τον αμερικανικό λαό, υπερασπιζόμενοι τις αξίες της φιλελεύθερης δημοκρατίας (κι ας τις καταπατούσε πλέον η κυβέρνηση Μπους, όταν γράφτηκε το βιβλίο, όπως σημειώνει κι ο ίδιος).

«Γιατί λοιπόν είμαστε -έπρεπε να είμαστε- με τους Αμερικανούς, που δέχτηκαν τη θεοκρατική βαρβαρότητα του Μπιν Λάντεν; Για τον ίδιο λόγο που έπρεπε να είμαστε με τους Παλαιστίνιους όταν ισοπεδωνόταν η Τζενίν, για τον ίδιο λόγο που έπρεπε να είμαστε με τους Ισραηλινούς όταν ένας καμικάζι ανατιναζόταν σ’ ένα σχολικό λεωφορείο. Για να θυμηθούμε τον Διογένη τον Κυνικό, ο οποίος πριν από 24 αιώνες τολμούσε να διακηρύσσει ότι «είμαι, είμαστε, πολίτες του κόσμου». Εννοώντας προφανώς ότι αυτό που μας καθορίζει, δεν είναι ούτε η καταγωγή ούτε η ένταξη σε κάποια κοινωνική ομάδα, αλλά κυρίως η αποδοχή κάποιων ευρύτερων αξιών, κάποιων καθολικότερων φιλοδοξιών. Η δαιμονοποίηση της Αμερικής που στηρίζεται στην αποδοχή του θρησκευτικού φονταμενταλισμόυ, με μέσο την τυφλή βία, όχι μόνο δεν οδηγεί σ’ ένα πιο δίκαιο κόσμο, αλλ’ αντιθέτως υπονομεύει θεμελιώδεις κατακτήσεις του πολιτισμού μας, ενός πολιτισμού, ας μην το ξεχνάμε, στηριγμένου στην αποδοχή της διαφορετικότητας και όχι της θρησκευτικής ομοιομορφίας. Με πολλά προβλήματα κι αντιφάσεις, είναι αλήθεια (ιδιαίτερα όταν την ιστορία τη διαμορφώνει μια ηγεσία, όπως αυτή του σημερινού Αμερικανού προέδρου, που κάνει ό,τι περνά από το χέρι της για να υπονομεύσει την αμερικανική φιλελεύθερη παράδοση, καταπατώντας στοιχειώδη δικαιώματα κρατουμένων ή προσπαθώντας να περιορίσει ακόμα και την ελευθερία του τύπου) που όμως μπορούν ν’ αντιμετωπιστούν και να ξεπεραστούν μόνο αν είμαστε στηριγμένοι στις αξίες του ορθολογισμού και της νεωτερικότητας, κι όχι επενδύοντας στον σκοταδισμό και τον φανατισμό».

ΕΝΑΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΧΩΡΙΣ ΠΑΤΡΙΔΑ
VONNEGUT KURT
ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ ΣΩΤΗ

Τέλος, ένας ιδιότυπος λογοτέχνης, με μεγάλη πείρα από καταστροφές και τραγωδίες, ο συγγραφέας του Σφαγείου Νο5 και της Φωλιάς της Γάτας, Κερτ Βόνεγκατ έγραψε ένα βιβλίο με καρδιά αλλά και με χιούμορ πάνω στη ζωή και στον θάνατο, στην ιστορία, στην τέχνη, στην πολιτική, στον ίδιο τον συγγραφέα και στην ψυχή της εποχής μας. Μια τρυφερή και την ίδια στιγμή καυστική ματιά που δεν χαρίζεται σε κανέναν.

«Το εθνικό θησαυροφυλάκιό μας αδειάζει, αλλά με τον πόλεμο στη Βαγδάτη κάποιοι εδώ γίνονται ολοένα και πιο πλούσιοι, πουλώντας πολεμικό υλικό στην κυβέρνηση. Και αυτό αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό του φασισμού». Ομως, γιατί οι άνθρωποι κάνουν πολέμους; «Γιατί ακούγεται πολύ εντυπωσιακό όταν το αναγγέλλεις. Ο Τζορτζ Μπους δήλωσε υπερήφανα ότι είναι "ο πρόεδρος του πολέμου". Αυτό βέβαια είναι σαν να λες "είμαι ο πρόεδρος της σύφιλης", αφού ο πόλεμος είναι η χειρότερη μεταδοτική ασθένεια».

ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΤΗΝ 11η ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2001

Τα λογοτεχνικά έργα που ενσωμάτωσαν με τον έναν ή τον άλλον τρόπο τα γεγονότα της 11ης Σεπτεμβρίου είναι πολλά, κι όχι όλα σπουδαία. Επιλέξαμε έξι καλά μυθιστορήματα, διαφορετικού ύφους και συγγραφικής προσέγγισης, τα δύο από συγγραφείς που ήταν ήδη ιδιαίτερα αναγνωρισμένοι (ΝτεΛίλλο και ΜακΓιούαν), και κάποιους που αναγνωρίστηκαν και έγιναν διάσημοι μέσα από το συγκεκριμένο τους βιβλίο (χαρακτηριστική περίπτωση ο Φόερ).

Υποσημείωση: Εδώ και λίγες μέρες προβάλλεται στο Netflix το 5άωρο ντοκιμαντέρ Σημείο καμπής - η 11η Σεπτεμβρίου και ο πόλεμος κατά της τρομοκρατίας [Turning point]. Χρησιμοποιώντας ένα τεράστιο υλικό από κάμερες καναλιών αλλά και απλών πολιτών μας μεταφέρει, λεπτό προς λεπτό, στα συμβάντα εκείνης της μέρας. Οι εικόνες παραμένουν και σήμερα συνταρακτικές. Δεν στέκεται όμως μονάχα στις επιθέσεις. Επιχειρεί μια αρκετά εμπεριστατωμένη αναδρομή από την εισβολή των Σοβιετικών στο Αφγανιστάν έως την εμφάνιση και την ενδυνάμωση του Μπιν Λάντεν, τα χτυπήματα ενάντια στις ΗΠΑ τη δεκαετία του 90 (και στο Παγκόσμιο Κέντρο Εμπορίου), τα χιλιάδες σημάδια ότι κάτι κακό και μεγάλο ερχόταν και την αδυναμία των διασπασμένων μυστικών υπηρεσιών να το αποσοβήσουν. Στη συνέχεια, εξακτινώνεται στις δυο επόμενες δεκαετίες, από την πρώτη επέμβαση στο Αφγανιστάν ενάντια στους Ταλιμπάν, μέχρι τη στηριγμένη σε εμφανή ψέματα απόφαση επίθεσης στο Ιράκ και ανατροπής του Σαντάμ, φτάνοντας μέχρι την πρόσφατη αποχώρηση των ΗΠΑ από το Αφγανιστάν, φιλοξενώντας εκτιμήσεις σημαντικών παραγόντων για το τι πήγε στραβά στον μακροβιότερο πόλεμο που διεξήγαγε ποτέ η Αμερική. Σημαντικό μέρος του ντοκιμαντέρ είναι αφιερωμένο στο Γκουαντάναμο, προβάλλοντας απόψεις ανθρώπων που πρωτοστάτησαν στη δημιουργία του αλλά έπαιξαν και σημαντικό ρόλο στη συνέχεια. Συνολικά, μια εντυπωσιακή δουλειά, που δίνει μια πανοραμική και, έχω την αίσθηση, ισορροπημένη εικόνα για το τι προηγήθηκε και τι ακολούθησε την 11η Σεπτεμβρίου.

* Ο Κ.Β. ΚΑΤΣΟΥΛΑΡΗΣ είναι συγγραφέας.