Περί της φύσης του ανθρώπου, του Τόμας Χομπς

O Τόμας Χομπς περιέγραψε τον άνθρωπο-πολίτη στην πρώιμη νεωτερικότητα, μια εποχή ανεξέλεγκτης βίας κατά την οποία ο Άγγλος φιλόσοφος έγραψε τρεις εκδοχές της πολιτικής του θεωρίας: την πρώτη το 1640 («Στοιχεία του νόμου») λίγο πριν από την έναρξη του εμφυλίου πολέμου· τη δεύτερη το 1642 («De Cive») η οποία επανεκδόθηκε το 1647 ενώ ο πόλεμος συνεχιζόταν και την τρίτη το 1651 («Λεβιάθαν») όταν ο πόλεμος είχε πια τελειώσει.[1] Στην ηπειρωτική Ευρώπη, υποτιμάμε την ιστορική σημασία των αγγλικών εμφυλίων πολέμων, ενώ, αντιθέτως, υπερτονίζουμε εκείνη της γαλλικής επανάστασης: η πολιτική και η ηθική της ηπειρωτικής Ευρώπης είναι προϊόν του γαλλικού διαφωτισμού και, αναπόφευκτα, των σκοτεινών του ζωνών. Έτσι κι αλλιώς, στην πορεία της ιστορίας, η επανάσταση της μιας πλευράς είναι ο εμφύλιος πόλεμος της άλλης – και τα αποτελέσματα αμφοτέρων είναι η βία. 

Η φυσική κατάσταση της ανθρωπότητας είναι ο πόλεμος. Τα εκ φύσεως ανταγωνιστικά, ευάλωτα άτομα θα προσπαθούν πάντοτε να υπερισχύουν το ένα έναντι του άλλου.

Στην περίοδο των εμφυλίων πολέμων ο Χομπς ζούσε στο Παρίσι – και καθώς φρόντιζε να κρατά απόσταση από οτιδήποτε μπορούσε να τον βλάψει, έζησε σχεδόν έναν αιώνα: γεννήθηκε το 1588, τη χρονιά που η ισπανική αρμάδα επετέθη εναντίον της Αγγλίας, και πέθανε το 1679 όταν η αγγλική πολιτική ετοιμαζόταν για την επόμενη επανάσταση, τη λεγόμενη «Ένδοξη» του 1688, η οποία εγκαινίασε τον κοινοβουλευτισμό. Μολονότι ο Χομπς εκπόνησε την πολιτική του φιλοσοφία σε τρεις χρόνους και τρεις διαφορετικές συνθήκες –στην αρχή η Αγγλία είχε βασιλιά, ύστερα υπήρχε ακυβερνησία, στη συνέχεια είχε συσταθεί κοινοβούλιο– η σκέψη του δεν άλλαξε. Θεωρούσε ότι ο εμφύλιος πόλεμος ήταν μια συμφορά κι ότι το πρωταρχικό καθήκον της πολιτικής ήταν η αποφυγή του. Γι’ αυτόν τον σκοπό, ο Χομπς έκανε ένα πείραμα συλλογιστικής: φαντάστηκε έναν κόσμο χωρίς πολιτική. Οι άνθρωποι, σκέφτηκε, είναι εκ φύσεως ανταγωνιστικοί: θέλουν να φαίνονται καλύτεροι και ισχυρότεροι από τους άλλους. Επίσης, είναι εκ φύσεως ευάλωτοι: ακόμα και τα δυνατότερα άτομα μπορούν να ηττηθούν από τα ασθενέστερα αν δεν είναι σωστά προετοιμασμένα. Συνεπώς, η φυσική κατάσταση της ανθρωπότητας είναι ο πόλεμος. Τα εκ φύσεως ανταγωνιστικά, ευάλωτα άτομα θα προσπαθούν πάντοτε να υπερισχύουν το ένα έναντι του άλλου.

Αυτό είναι, περίπου, το περιεχόμενο του βιβλίου Περί της φύσης του ανθρώπου: σύμφωνα με τον Χομπς, ο ανελέητος ανταγωνισμός δεν συμβαίνει επειδή οι περισσότεροι άνθρωποι είναι εκ φύσεως κακοί ή επειδή απολαμβάνουν τη βία (παρότι μερικοί όντως την απολαμβάνουν) – συμβαίνει επειδή δεν μπορούν να εμπιστευτούν ο ένας τον άλλον, επειδή είναι εκ φύσεως καχύποπτοι. «Από αυτή την ατολμία τού ενός προς τον άλλον», γράφει, «κανείς δεν μπορεί να εξασφαλιστεί –μια εύλογη απαίτηση– γι’ αυτό προσπαθεί να εξουσιάσει με τη βία ή την πανουργία τον μεγαλύτερο δυνατό αριθμό ατόμων». Ακόμα κι αν ξέρουμε ότι ζούμε καλύτερα σε καιρό ειρήνης, ακόμα κι αν ξέρουμε ότι συμφωνούν όλοι σ’ αυτό, αναρωτιόμαστε μήπως οι άλλοι μας βλέπουν σαν απειλή. Όποιος μας βλέπει σαν απειλή αντιδρά με απειλή – κυρίως όταν έχουμε την πλάτη μας γυρισμένη. Γι’ αυτό, καλό είναι να επιτεθούμε πρώτοι. Ένας κόσμος χωρίς πολιτική είναι επιρρεπής σε ανεξέλεγκτη βία, σε μια ατέλειωτη σειρά επιθέσεων.

Συχνά η «φυσική κατάσταση» που περιγράφει ο Χομπς –κατά την οποία η ζωή είναι «μοναχική, φτωχή, κακοήθης, κτηνώδης και σύντομη»– θεωρείται ότι αντιστοιχεί στην κατάσταση του εμφυλίου πολέμου. Αλλά δεν είναι αλήθεια. Για τον Χομπς υπάρχει μεγάλη διαφορά ανάμεσα σ’ έναν κόσμο χωρίς πολιτική κι έναν κόσμο όπου η πολιτική έχει αποτύχει. Ο αγγλικός εμφύλιος ήταν αποτέλεσμα μιας τρομακτικής αποτυχίας της πολιτικής έναντι ανθρώπων που δεν μπορούσαν να συμφωνήσουν τι έπρεπε να είναι η πολιτική και ποιος έπρεπε να την ασκεί. Έπρεπε να την ασκεί η βασιλική αρχή ή ένα κοινοβούλιο; Έπρεπε να υπάρχει θρησκευτική ελευθερία ή θρησκευτική συμμόρφωση και ομοιομορφία; Έπρεπε να προστατευθούν τα προνόμια ή να καταργηθούν;[2] Η απάντηση του Χομπς σε όλα αυτά τα ερωτήματα ήταν ότι δεν είχαν και πολύ νόημα. Η πολιτική για τον Χομπς έχει στόχο τη διατήρηση της ειρήνης μέσω του ελέγχου των ανθρώπινων ενστίκτων, μέσω του ελέγχου της ανταγωνιστικής ανθρώπινης φύσης. Ο αγγλικός εμφύλιος πόλεμος δεν ήταν κατάσταση αναρχίας: ήταν μια πολυαίμακτη σύγκρουση ανάμεσα σε άκρως πολιτικοποιημένες ομάδες που κατείχαν επαρκή ισχύ ώστε να τροφοδοτούν τη σύγκρουση (μια ισχνή παρηγοριά της «φυσικής κατάστασης» είναι ότι η δυσπιστία ανάμεσα στα άτομα καθιστά δυσχερή τον πόλεμο σε τέτοια κλίμακα). Ο σκοπός του θεωρητικού πειράματος του Χομπς περί «κόσμου χωρίς πολιτική» ήταν να υπερβεί τον κόσμο της αποτυχημένης πολιτικής: αναζητώντας κάτι για το οποίο αμφότερες οι αντιμαχόμενες πλευρές του πολέμου θα συμφωνούσαν, τους πρότεινε να διαλέξουν μεταξύ πολιτικής και μη πολιτικής. Μπροστά σ’ αυτό το δίλημμα, όποιος έχει μυαλό στο κεφάλι του επιλέγει την πολιτική[3].

Για τον Χομπς, η μοναδική δυνατή λύση στο πρόβλημα της βίας στη «φυσική κατάσταση» ήταν να τοποθετηθεί η ισχύς του ελέγχου της βίας στα χέρια μιας αρχής.

Τι σημαίνει η επιλογή της πολιτικής; Μεταξύ άλλων σημαίνει ένα σταθερό πλαίσιο στο οποίο θα κινείται η ανθρώπινη φύση. Για τον Χομπς, η μοναδική δυνατή λύση στο πρόβλημα της βίας στη «φυσική κατάσταση» ήταν να τοποθετηθεί η ισχύς του ελέγχου της βίας στα χέρια μιας αρχής που να λαμβάνει αποφάσεις. Αυτή την αρχή ο Χομπς την ονόμασε «ηγεμόνα»: δεν εννοούσε ένα και μοναδικό άτομο, αλλά τη βασιλεία ή το κοινοβούλιο που θα μιλούσε μια και μοναδική φωνή. Όλοι θέλουμε ειρήνη αλλά δεν θα την επιτύχουμε εφόσον δεν συμφωνήσουμε ποιος από μας εγείρει τη σοβαρότερη απειλή για την ασφάλειά μας. Η δουλειά του ηγεμόνα είναι να πάρει αυτή την απόφαση για λογαριασμό μας: να αποφασίσει αποτελεσματικά ποιος ή τι απειλεί την ειρήνη. Αν συμφωνήσουμε όλοι σ’ αυτό, ο ηγεμόνας θα έχει την ισχύ να διατηρήσει την ειρήνη, διότι ουδείς θα έχει την ισχύ να αμφισβητήσει την απόφαση του ηγεμόνα. Η ηγεμονία είναι λοιπόν ένα είδος μονοπωλίου. Δεν είναι μονοπώλιο στη βία εφόσον θα υπάρχουν πάντοτε θύλακες εγχώριας και εγκληματικής βίας ακόμα και στις πιο ειρηνικές κοινωνίες. Η ηγεμονία είναι μονοπώλιο στο δικαίωμα χρήσης καταναγκαστικής βίας ως λύση στις ανθρώπινες συγκρούσεις. Είναι η ισχύς δημιουργίας και επιβολής νόμων. Μόνον στους ηγεμόνες επιτρέπεται να βλάπτουν ανθρώπους χωρίς αντίποινα.

Ο Νικολό Μακιαβέλλι

Οι σημερινοί αναγνώστες βρίσκουν τον Χομπς μάλλον σκανδαλώδη. «Χομπσική» αντίληψη της ανθρώπινης φύσης σημαίνει μαύρη και άραχλη – σαν να είμαστε όλοι τόσο παρανοϊκοί και αιμοχαρείς ώστε χρειαζόμαστε μια πανίσχυρη εξουσία ώστε να μην αλληλοσκοτωθούμε. Ωστόσο, ο Χομπς ήταν μάλλον αισιόδοξος: πίστευε ότι οι άνθρωποι αλληλοσκοτώνονται διότι δεν έθεσαν το βασικό ερώτημα για την πολιτική: σε τι χρησιμεύει; Αν μπορούσαν να συγκεντρωθούν σ’ αυτό, οι αιτίες των συρράξεων θα αίρονταν. Η περίφημη, πλην όμως αποκαρδιωτική, περιγραφή της «φυσικής κατάστασης» είναι μόνο μια πλευρά της σκέψης του Χομπς. Στόχος της ήταν να τονίσει πόσο διαφορετική θα ήταν η ζωή με σταθερή κυβέρνηση, χωρίς θρησκευτικές και ταξικές διαμάχες: αντί για «μοναχική, φτωχή, κακοήθης, κτηνώδης και σύντομη» θα γινόταν «εύθυμη, πλούσια, ευγενής, πολιτισμένη και μακρά». Ο Χομπς θα αναγνώριζε φυσικά τη σκληρότητα και τις τρέλες που δεν λείπουν ακόμα κι από τις πιο προηγμένες κοινωνίες: δεδομένης της ανθρώπινης φύσης, φονικά ένστικτα ανιχνεύονται ακόμα και στην ειδυλλιακή Ελβετία· ίντριγκες και συνωμοσίες συμβαίνουν και στις καλύτερες οικογένειες. Αλλά θα ήταν ανοησία να υποθέσουμε ότι η «φυσική κατάσταση» είναι ο κανόνας σε όλες τις ανθρώπινες σχέσεις ή ότι ο πολιτισμός δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια λεπτή επιφάνεια που συγκαλύπτει την κακοήθεια. Η σταθερή πολιτική δίνει στους ανθρώπους τη δυνατότητα να αποφύγουν τη βία. Αν μερικοί αρνηθούν να αξιοποιήσουν αυτή την ευκαιρία, κακό του κεφαλιού τους. Οι περισσότεροι από μας αξιοποιούμε την ευκαιρία για να φτιάξουμε σχέσεις βασισμένες στην εμπιστοσύνη και στο κοινό όφελος. Ο Χομπς χαρακτήρισε αυτή την πολιτισμένη συμπεριφορά «τεχνητή», διότι είναι ανθρώπινο δημιούργημα – όχι δημιούργημα της φύσης. Αλλά στο δεδομένο κοινωνικό συγκείμενο, «τεχνητή» δεν σημαίνει ψεύτικη όπως πιστεύουν πολλοί: σημαίνει στέρεη, αξιόπιστη, ανθεκτική – σαν ένα καλοφτιαγμένο μηχάνημα. Σημαίνει πραγματική. Ο πολιτισμός δεν είναι προσωπείο αλλά πλαίσιο που ενεργεί παιδαγωγικά πάνω στον άνθρωπο: η civility δεν είναι υποκρισία, είναι σύστημα ηθικής.

Η πολιτική σταθερότητα δίνει στον πολίτη χρόνο και χώρο να κάνει όλα όσα θέλει να κάνει. 

Εξάλλου, ο Χομπς συνέβαλε στην επινόηση αυτού που ονομάζουμε σήμερα ιδιωτική ζωή: τον χώρο στον οποίον οι άνθρωποι είναι ελεύθεροι να κάνουν ό,τι θέλουν. Η θεμελίωση των βασικών επιχειρημάτων περί πολιτικής προοριζόταν στο να τους απαλλάξει από ατέρμονες πολιτικές διαφωνίες ώστε να μπορούν να ζήσουν τη ζωή τους. Πράγματι, η πολιτική σταθερότητα δίνει στον πολίτη χρόνο και χώρο να κάνει όλα όσα θέλει να κάνει, μεταξύ των οποίων είναι, για τον Χομπς, οι προσωπικές αντιπαραθέσεις, ο ανταγωνισμός, η προσπάθεια αναρρίχησης στην κορυφή. Όλα αυτά αποτελούν δημιουργικές δραστηριότητες, υπό τον όρο να μην αποβούν θανατηφόρες. Γεννούν εφευρέσεις, ειδύλλιο, ενθουσιασμό, ποικιλία και γνώση. Επιπλέον, είναι συμβατές με την αγάπη και τη χάρη – όχι μόνο με την πολιτική μονομανία. Οι ολοκληρωτικές πολιτικές θεωρίες, φασισμός, κομμουνισμός, καταργούν το δικαίωμα στην privacy, προτείνοντας, εκτός από την υπερπολιτικοποίηση και τη διαρκή συμμετοχή «στα κοινά», την παρέμβαση του κράτους στην καθημερινότητα. Παραλλήλως, εγείρουν υπερβολικές ηθικές απαιτήσεις: φιλοπονία, προθυμία για θυσίες, αυταπάρνηση – δηλαδή τη «δημιουργία ενός νέου ανθρώπου».

Sebastiaan Vrancx, Τοπίο με ταξιδιώτες που πέφτουν σε ενέδρα έξω από μικρή πόλη.

Εν κατακλείδι, ο Χομπς, κάνοντας λόγο για την ανθρώπινη φύση μέσα στο περιβάλλον της πολιτικής θεωρεί την πολιτική προστασία προϋπόθεση της ατομικής ολοκλήρωσης. Όσο για τη «φύση» και το ήθος των πολιτικών, τοποθέτησε το θεμελιώδες ερώτημα της σύγχρονης πολιτικής: πώς να είσαι ταυτοχρόνως «κακός» και «καλός». Το «κακό» είναι η απειλή της βίας, ενώ το «καλό» είναι η καλή της χρήση ώστε τα πράγματα να βελτιώνονται. Αλλά πώς οι απειλές βίας μπορούν να βελτιώνουν τα πράγματα; Ο Χομπς έδωσε μιαν απάντηση. Μια άλλου τύπου απάντηση είχε δώσει, νωρίτερα, ο Μακιαβέλλι με τον «Ηγεμόνα», που στοίχειωσε την πολιτική φαντασία στη Δύση. Αν η σκέψη του Χομπς συνδέεται με τη βία, η σκέψη του Μακιαβέλλι συνδέεται με την ανενδοίαστη και δόλια επιδίωξη της εξουσίας για χάρη της ίδιας της εξουσίας.[4] Ο Μακιαβέλλι θεωρείται ο φιλόσοφος της Realpolitik, δηλαδή, κατά μια ερμηνεία, της ιδέας ότι κάθε πολιτική πράξη είναι δικαιολογημένη αν λειτουργεί υπέρ του προσώπου που την εκτελεί. Με αυτούς τους όρους, είναι εύκολο να δούμε πώς η απειλή της βίας μπορεί να ωφελήσει: μπορεί να βελτιώσει τη θέση εκείνου που την ασκεί έναντι της θέσης εκείνου που τη δέχεται. Συμπεραίνουμε απλούστατα ότι οποιαδήποτε άλλη ιδέα περί «καλού» είναι για τους losers.

Αλλά, αν δούμε έτσι τα πράγματα υπεραπλουστεύουμε τον Μακιαβέλλι όπως και τον Χομπς[5]. Ο Μακιαβέλλι ήταν, με τον τρόπο του, ένας ηθικολόγος. Μόνο που η ηθική του ήταν αποκλειστικά πολιτικής φύσεως. Σύμφωνα με τον Χομπς, ο ηγεμόνας δικαιολογεί την εξουσία του με όρους πολιτικής· όσο για τις αιτίες των πολέμων πρέπει να αναζητηθούν στην ανθρώπινη φύση, στον φθόνο και στα πάθη τα οποία μόνο η πολιτική –η κοινωνική οργάνωση, οι κοινωνικοί θεσμοί, ο φόβος της τιμωρίας– μπορεί να συγκρατήσει.

* Η ΣΩΤΗ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ είναι ιστορικός και συγγραφέας.

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ THOMAS HOBBES