Με αφορμή τη νέα έκδοση των περίφημων ομιλιών της Βιρτζίνια Γουλφ για τις γυναίκες λογοτέχνες, δέκα ελληνίδες συγγραφείς απαντούν: Πώς βλέπετε τη θέση των γυναικών συγγραφέων σήμερα;
Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός
Πολύς λόγος έχει γίνει τα τελευταία χρόνια και στη χώρα μας για το δίπολο λογοτεχνία και γυναίκες και τη σχέση που αναπτύσσουν με τον γραπτό λόγο είτε ως συγγραφείς είτε ως αναγνώστριες. Ο όρος «γυναικεία γραφή» χρησιμοποιείται τις περισσότερες φορές υποτιμητικά για να σηματοδοτήσει μια λογοτεχνία «ροζ», «αισθηματική» και χωρίς ιδιαίτερες γλωσσικές και αφηγηματικές απαιτήσεις και άλλες φορές για να τονίσει τα έμφυλα στοιχεία της εκάστοτε συγγραφέως, τα οποία προσδίδουν στο κείμενο ποιότητες που δεν θα μπορούσε να έχει μια αντίστοιχη «ανδρική γραφή».
Με τη θέση της γυναίκας στη λογοτεχνία ασχολείται η Βιρτζίνια Γουλφ στο εμβληματικό της βιβλίο Ένα δικό της δωμάτιο (εκδ. Μεταίχμιο), το οποίο κυκλοφόρησε πρόσφατα σε νέα μετάφραση και σχόλια της Βάσιας Τζανακάρη. Το βιβλίο βασίζεται σε δύο ομιλίες της Γουλφ το 1928 και τα ζητήματα που θίγονται σ’ αυτό παραμένουν ακόμα και σήμερα, με πολλούς τρόπους, επίκαιρα. Γιατί οι γυναίκες συγγραφείς δεν αντιμετωπίζονται ισότιμα με τους άντρες, παρόλο που χρησιμοποιούν ακριβώς τα ίδια υλικά (τις λέξεις) για το έργο τους; Πόσο καλά ξέρουν να χρησιμοποιούν αυτά τα υλικά, τι ευκαιρίες είχαν ως προς την εκπαίδευσή τους, και προχωρώντας τον συλλογισμό, μέσα σε ένα πλαίσιο κοινωνικών στερεοτύπων (οικογένεια, μητρότητα, εργασία, εξωτερική εμφάνιση), πώς καταφέρνει μια γυναίκα να εξασφαλίσει το δικαίωμά της να ασχολείται με ό,τι θέλει, τοποθετώντας το σε όποια θέση του αξιακού της συστήματος επιθυμεί;
Σίγουρα έχουν γίνει πολλά, σίγουρα χρειάζονται κι άλλα. Ζητήσαμε από δέκα γυναίκες συγγραφείς να απαντήσουν στο ερώτημα: Πώς βλέπετε τη θέση των γυναικών συγγραφέων σήμερα; Το γεγονός ότι είστε γυναίκα πιστεύετε ότι επηρεάζει με κάποιο τρόπο τη θέση σας στον χώρο των γραμμάτων ή και τη σχέση σας με την ίδια τη γραφή;
Μάρω Δούκα: «Αρνούμαι κατηγορηματικά την ετικέτα "γυναικεία λογοτεχνία"»
Όταν η Βιρτζίνια Γουλφ διεκδικεί, πριν από ενενήντα χρόνια, για λογαριασμό της γυναίκας και των δικαιωμάτων της, ένα δικό της δωμάτιο, ουσιαστικά διεκδικεί τη δυνατότητά της να σχετιστεί αλλιώς με τον κόσμο της πραγματικότητας και μέσα από τον κόσμο της πραγματικότητας να οριστεί αλλιώς η σχέση ανδρών και γυναικών. Το ερώτημα επομένως είναι ως ποιο βαθμό, και μέσα από ποιες οπτικές, έχει γίνει αντιληπτή στα χρόνια που πέρασαν η εμβληματική Βιρτζίνια Γουλφ. Διότι, βέβαια, το θέμα δεν είναι μόνο όσα είπε σ’ εκείνη την ιστορική διάλεξή της αλλά και το πώς τα εννοούμε σήμερα, πώς τα συζητούμε, πώς τα αναζητούμε όλα αυτά.
Σχολιάζοντας «ξερά» το ερώτημά σας, θα έλεγα ότι μια χαρά τη βλέπω τη θέση των γυναικών συγγραφέων σήμερα. Και αναγνώριση έχουν και ζήτηση. Και δεν αστειεύομαι.
Κατά τα άλλα, σχολιάζοντας «ξερά» το ερώτημά σας, θα έλεγα ότι μια χαρά τη βλέπω τη θέση των γυναικών συγγραφέων σήμερα. Και αναγνώριση έχουν και ζήτηση. Και δεν αστειεύομαι.
Σε ό,τι με αφορά: Αρχή, αρχή, στα πρώτα μου βιβλία, υπήρξαν κάποιοι που για να με επαινέσουν είπαν ότι γράφω σαν άντρας. Κι εγώ, έπειτα από 45 χρόνια, επιμένοντας πάντα να γράφω σαν αυτή που είμαι, σαν γυναίκα δηλαδή που φιλοδόξησε να «σταθεί» κριτικά απέναντι στις «έμφυλες» διακρίσεις, αρνούμαι κατηγορηματικά την ετικέτα «γυναικεία λογοτεχνία», όσο αυτή (η ετικέτα) χρησιμοποιείται απλώς για να ορίσει το «ροζ», το «λάιτ», το «σοφτ». Όπου πληθώρα γυναικών αλλά και ανδρών, της εποχής, διαπρέπουν.
Όσο για τη γραφή μου, εφόσον είμαι γυναίκα, σίγουρα, συνειδητά ή όχι, στερεότυπα ή όχι, και κάτι το «θηλυκό» θα εμπεριέχει. Σίγουρα, επίσης, η θέση μου στον χώρο των γραμμάτων, πέρα από την όποια διευκόλυνση στην κατάταξη και αρίθμηση των γραμματολόγων, θα ορίζεται και από κάποιον επιθετικό ή κατηγορηματικό προσδιορισμό που θα παραπέμπει στο (βιολογικό ή κοινωνικό) φύλο μου. Πώς αλλιώς;
* Τελευταίο βιβλίο της Μάρως Δούκα, η ανθολογία κειμένων «Τίποτα δεν χαρίζεται» (εκδ. Πατάκη).
Έρση Σωτηροπούλου: «Προσδοκίες μιας ενδόμυχης θηλυκότητας της γραφής δεν με αφορούν»
Εκείνα που δύσκολα συμβιβάζονται για μια γυναίκα συγγραφέα είναι το γράψιμο και η οικογένεια.
Ίσως υπάρχουν ακόμα κάποιοι που περιμένουν από μια γυναίκα να γράψει ως «γυναίκα» και να επαναλάβει τα γνωστά στερεότυπα. Δεν το ξέρω, δεν το έχω αντιμετωπίσει. Και ίσως να μην το έχω αντιμετωπίσει, επειδή όντας αυτή που είμαι, τέτοιες προσδοκίες μιας ενδόμυχης θηλυκότητας της γραφής δεν με αφορούν. Όταν αρχίζω ένα βιβλίο, δεν έχω ιδέα με τι μπλέκω, ούτε πόσο χρόνο θα μου πάρει. Υπάρχει μια πνοή μέσα μου, μια δύναμη που νιώθω ότι με παρασύρει. Από το πρώτο μου βιβλίο, το Διακοπές χωρίς πτώμα, υπήρχε μια ελευθερία που σοκάρισε πολλούς, είναι μια ελευθερία για μένα αυτονόητη, μια προϋπόθεση, αλλιώς η γραφή αναιρείται. Το ζήτημα «πρόκληση» δεν υφίσταται ποτέ.
Εκείνα που δύσκολα συμβιβάζονται για μια γυναίκα συγγραφέα είναι το γράψιμο και η οικογένεια. Συχνά πρέπει να κάνει τον ζογκλέρ ανάμεσα σε δύο κόσμους αντικρουόμενους κι εκεί υπάρχουν αμοιβαίες αβαρίες.
* Τελευταίο βιβλίο της Έρσης Σωτηροπούλου, η ποιητική σύνθεση «Άνθρωπος στη θάλασσα» (εκδ. Πατάκη).
Σώτη Τριανταφύλλου: «Δεν σκέφτομαι με όρους φύλου, η ταυτότητά μου είναι πολλαπλή»
Το ότι είμαι γυναίκα παίζει ρόλο σε μερικές όψεις της ζωής και δεν παίζει σε άλλες: μιλάω από τη θέση του υποκειμένου, δεν με ενδιαφέρει πώς με βλέπουν οι άλλοι, αν δηλαδή προσδίδουν στο φύλο μια σημασία που δεν αναγνωρίζω εγώ η ίδια.
Νομίζω ότι το ερώτημα δεν μπορεί να απαντηθεί. Κι αν απαντηθεί –ναι, το φύλο επηρεάζει τη θέση μας (ή δεν την επηρεάζει), επηρεάζει τη σχέση μας με τη συγγραφή (ή δεν την επηρεάζει)– ποιο θα ήταν το συμπέρασμα και ποιο το όφελος; Όταν δεν δυσφορούμε για το φύλο που μας έχει δοθεί τυχαία και για μια σειρά βιολογικές ιδιότητες που το συνοδεύουν, όλα όσα επισύρει αυτή η τύχη φαίνονται «φυσικά» και ταυτοχρόνως, ευέλικτα, ρευστά, πολυδιάστατα. Το ότι είμαι γυναίκα παίζει ρόλο σε μερικές όψεις της ζωής και δεν παίζει σε άλλες: μιλάω από τη θέση του υποκειμένου, δεν με ενδιαφέρει πώς με βλέπουν οι άλλοι, αν δηλαδή προσδίδουν στο φύλο μια σημασία που δεν αναγνωρίζω εγώ η ίδια. Με λίγα λόγια, δεν σκέφτομαι με όρους φύλου, η ταυτότητά μου είναι πολλαπλή. Είμαι συγγραφέας μεταξύ άλλων πραγμάτων και γυναίκα μεταξύ άλλων πραγμάτων. Το φύλο ίσως είναι η μικρότερη από τις κούκλες μιας ματριόσκα· ο εαυτός μας μοιάζει με mise en abyme. Όπως γράφει η Βιρτζίνια Γουλφ, αυτό που προέχει είναι να προσλαμβάνουμε την πραγματικότητα – αυτό είναι το υλικό της λογοτεχνίας· όχι ο φαντασιακός κόσμος των κοινωνικά κατασκευασμένων φυλετικών ρόλων.
* Τελευταίο βιβλίο της Σώτης Τριανταφύλλου, το δοκίμιο «Μόνοι στον κόσμο – Ευρωπαίοι συγγραφείς, αντιαμερικανισμός και αμερικανική μοναξιά» (εκδ. Πατάκη).
Αργυρώ Μαντόγλου: «Η γυναικεία γραφή μπορεί να εξελιχτεί, να αγκαλιάσει και άλλους κόσμους»
Η γυναίκα που υπήρξες και η γυναίκα που γίνεσαι καθημερινά ζώντας και γράφοντας, καθώς και η σχέση με την πραγματικότητα αλλά και την ίδια τη γλώσσα δεν μένει ποτέ στατική. Έρχεται η στιγμή που η θεωρία και η κάθε εδραιωμένη πεποίθηση υπολείπεται των εξελίξεων και αναγκάζεσαι να επινοήσεις εκ νέου τόσο τον εαυτό σου όσο και το μέσον σου.
Όταν ξεκίνησα να δημοσιεύω, ήταν μια αποκοτιά να λες ότι γράφεις έχοντας συνείδηση του φύλου σου, καθώς όλες σχεδόν οι Ελληνίδες που έγραφαν δήλωναν πως γράφουν ως άνθρωποι.
Το γεγονός ότι είσαι γυναίκα και δεν αποποιείσαι το φύλο σου κοστίζει: χρόνια πριν, όταν ξεκίνησα να δημοσιεύω, ήταν μια αποκοτιά να λες ότι γράφεις έχοντας συνείδηση του φύλου σου, καθώς όλες σχεδόν οι ελληνίδες που έγραφαν δήλωναν πως γράφουν ως άνθρωποι, μη τυχόν και τις περάσουν για ροζ συγγραφείς. Νομίζω πως ο καθένας προσδιορίζεται τόσο από τις εμπειρίες του όσο και από τις προδιαγραφές του – το σώμα του, η φυσική του κατασκευή, οι προδιαγραφές του και το βιολογικό του φύλο αναπόφευκτα περνούν στο κείμενο κι αυτό μπορεί να εντοπιστεί ακόμα και από τις επιλογές των λέξεων.
Και λέγοντας αυτό θέλω να τονίσω πως ούτε η γυναικεία εμπειρία παραμένει στατική, είναι διαφορετικό να είσαι γυναίκα στα είκοσι και άλλο στην ωριμότητα, αλλιώς προσλαμβάνεις τον ρέοντα κόσμο σου στα είκοσι και αλλιώς τις επόμενες δεκαετίες. Όσο μεγαλώνεις και αν σταθείς τυχερή και αντέξεις, η γυναικεία γραφή (αυτός ο τόσο παρεξηγημένος όρος!) μπορεί να εξελιχτεί, να αγκαλιάσει και άλλους κόσμους, να επεκτείνεις τη θεωρία, να δοκιμάσεις άλλες οπτικές και κυρίως να εξελίξεις την ίδια τη γλώσσα και το ύφος σου. Εξάλλου, η ίδια η Γουλφ περιέγραψε την κυρία Νταλαγουέι ως μια ώριμη γυναίκα που περνώντας απαρατήρητη στους δρόμους μπορεί να παρατηρήσει ανενόχλητη τους άλλους, να βρει τις μυστικές συνδέσεις μεταξύ τους αλλά και με την ακόμα αδιαμόρφωτη πραγματικότητα.
Η πραγματικότητα ήταν και είναι ρευστή, συνεπώς και το υποκείμενο που την παρατηρεί –η γυναίκα που γράφει– μεταβάλλεται αδιάκοπα και επινοεί εκ νέου τον εαυτό της καθημερινά, το ίδιο συμβαίνει και με τη γραφή της. Ευτυχώς!
* Τελευταίο βιβλίο της Αργυρώς Μαντόγλου, το μυθιστόρημα «Σώμα στη βιτρίνα» (εκδ. Μεταίχμιο).
Χίλντα Παπαδημητρίου: «Οι γυναίκες γράφουν και εκδίδουν, παρά τις προσωπικές δυσκολίες, κάθε λογής βιβλία»
Περισσότερο από ποτέ, ο διεθνής εκδοτικός χώρος κατακλύζεται σήμερα από βιβλία γυναικών συγγραφέων. Με δεδομένο ότι «τα επίμονα ευρήματα μιας τεράστιας γκάμας ερευνών δείχνουν πως η ίδια η πράξη της ανάγνωσης έχει καταχωρηθεί στη συνείδηση μεγάλων τμημάτων της κοινωνίας ως δραστηριότητα περισσότερο ταιριαστή στις γυναίκες»1, δεν είναι παράξενο αυτό. Οι γυναίκες γράφουν περισσότερο, επειδή οι γυναίκες διαβάζουν περισσότερο.
Κι ενώ σήμερα είναι πιο εύκολο για μια γυναίκα να εκδώσει τα γραπτά της, δεν παύει να προηγείται η συνθήκη «αφού πρώτα καταφέρει να εξασφαλίσει ένα δικό της δωμάτιο». Και τον χρόνο που είναι απαραίτητος για να συγκεντρωθεί στο γράψιμο, απερίσπαστη από οικογενειακές κι επαγγελματικές υποχρεώσεις.
Αναμφίβολα, ένα από τα πράγματα που έμαθα από το γυναικείο κίνημα ήταν η αξία της γραφής ως μέσου ουσιαστικής χειραφέτησης.
Άρα το αίτημα παραμένει περίπου το ίδιο όπως την εποχή της Βιρτζίνια Γουλφ. Κι όσον αφορά τις επαγγελματικές υποχρεώσεις που κάνουν δυνατή την επιβίωση (αφού ελάχιστοι συγγραφείς ζουν από τα βιβλία τους), το ίδιο ισχύει και για τους άντρες, φυσικά. Όσο όμως η γυναίκα είναι «εκ φύσεως» επιβαρυμένη με την αποκλειστική φροντίδα της ευρύτερης οικογένειας (στην οποία και εντάσσονται οι ηλικιωμένοι γονείς), το δοκίμιο της Βιρτζίνια Γουλφ παραμένει επίκαιρο.
Εγώ υπήρξα τυχερή γιατί ως μεταφράστρια ήμουν συνδεδεμένη ήδη με τον εκδοτικό χώρο και ο δρόμος για την έκδοση ήταν πιο εύκολος. Επιπλέον, ως late bloomer, είχα κερδίσει τον σεβασμό που ίσως θα έπρεπε να παλέψει για να αποκτήσει μια νεότερη γυναίκα.
Ωστόσο, οφείλω να παραδεχτώ ότι ο εκδοτικός χώρος στην Ελλάδα είναι ένας θύλακας ισότητας στην Ελληνική κοινωνία. Οι γυναίκες γράφουν και εκδίδουν, παρά τις προσωπικές δυσκολίες, κάθε λογής βιβλία: μυθιστορήματα, ποίηση και δοκίμια, αστυνομικά και παιδικά, εύπεπτα ή δύσκολα, πειραματικά και μη.
Η ένταξή μου στο γυναικείο κίνημα της μεταπολιτευτικής περιόδου διαμόρφωσε τον τρόπο σκέψης και την ιδεολογική σκευή μου. Οι ιδέες μου νομίζω ότι αναδύονται στη γραφή μου, ασυνείδητα και συνειδητά. Αναμφίβολα, ένα από τα πράγματα που έμαθα από το γυναικείο κίνημα ήταν η αξία της γραφής ως μέσου ουσιαστικής χειραφέτησης. Το γράψιμο υπήρξε για μένα η οριστική απελευθέρωση, ένας καθαρά δικός μου εκφραστικός δρόμος που μου επέτρεψε να ολοκληρωθώ ως άτομο και ως προσωπικότητα.
1. Βενετία Αποστολίδου, «Γιατί οι άνδρες διαβάζουν λιγότερο από τις γυναίκες;» [24/8/2015), oanagnostis.gr
* Τελευταίο βιβλίο της Χίλντας Παπαδημητρίου, το αστυνομικό μυθιστόρημα «Η συχνότητα του θανάτου» (εκδ. Μεταίχμιο).
Αμάντα Μιχαλοπούλου: «Αν κοπάσει η έμφυλη ευαισθησία, θα κοπάσει και το ενδιαφέρον για τις γυναίκες που γράφουν»
Το φύλο καθορίζει – όπως επίσης καθορίζει η οικογένεια, ο τόπος γέννησης, η τάξη. Ευτυχώς οι καλοί συγγραφείς είναι ερμαφρόδιτα πλάσματα. Η Βιρτζίνια Γουλφ έχει διεκπεραιώσει υποδειγματικά αυτή την υπόθεση στο Ορλάντο.
Στη σημερινή λογοτεχνική σκηνή παρατηρούμε έκρηξη της λογοτεχνίας που γράφεται από γυναίκες, ή μάλλον της συζήτησης γύρω από τη λογοτεχνία που γράφεται από γυναίκες, στην Αμερική κυρίως. Όμως αυτή η έκρηξη περιγράφεται ως πάθος μιας μειονότητας που θέλει να ακουστεί, ως κοινωνική μόδα, ως κίνημα. Φοβάμαι πως αν κοπάσει η έμφυλη ευαισθησία, θα κοπάσει και το ενδιαφέρον για τις γυναίκες που γράφουν.
Γράφουμε και με το σώμα μας, κουβαλώντας την ιστορία του φύλου μας, κάτι παρόμοιο με αυτό που κάνει ο Χέμινγουεϊ όταν περιγράφει ταυρομαχίες.
Στη νεοελληνική λογοτεχνική κοινότητα παρατηρώ δείγματα απίστευτου μισογυνισμού. Αυτό είναι έκδηλο όχι μόνο σε συμπεριφορές αλλά και σε κείμενα της σύγχρονης πεζογραφίας και της πεζογραφικής μας παράδοσης – η γλώσσα όπως ξέρουμε είναι και ήθος. Γι’ αυτό και είναι αξεπέραστα έργα σαν την Μαντάμ Μποβαρύ, έργα υπεράνω φύλου – ή μάλλον έργα που χρησιμοποιούν το φύλο για να μιλήσουν για την πλήξη και τον μικροαστισμό και την ανθρώπινη επιθυμία.
Όσο για μένα γράφω και ως γυναίκα. Δεν νομίζω πως Η Γυναίκα του Θεού θα μπορούσε να έχει γραφτεί από έναν άντρα: γράφουμε και με το σώμα μας, κουβαλώντας την ιστορία του φύλου μας, κάτι παρόμοιο με αυτό που κάνει ο Χέμινγουεϊ όταν περιγράφει ταυρομαχίες. Για να γίνω πιο ακριβής, Η Γυναίκα του Θεού γράφει κρυφά από τον άντρα της και κρύβει το μολύβι στον κόλπο της σαν να είναι ταμπόν. Χρειάζεται να προσθέσω κάτι για την εσωστρέφεια των γυναικείων γεννητικών οργάνων και τον συμβολισμό τους; Ή να επισημάνω πως η πράξη της συνομιλεί απευθείας με τις συγγραφείς που έγραψαν πριν από τη Γουλφ;
Έκρυβαν το χειρόγραφο στο σεκρετέρ για να ασχοληθούν με το εργόχειρό τους. Θα μου πείτε δεν συμβαίνουν τέτοια πράγματα σήμερα. Κι όμως συμβαίνουν. Απλώς χρησιμοποιούμε άλλες λέξεις αντί για σεκρετέρ και εργόχειρο.
* Τελευταίο βιβλίο της Αμάντας Μιχαλοπούλου, το μυθιστόρημα «Μπαρόκ» (εκδ. Καστανιώτη).
Λένα Διβάνη: «Τα λεγόμενα παραδοσιακά γυναικεία καθήκοντα ουσιαστικά δεν άλλαξαν χέρια»
Ο ρόλος της γυναίκας παραμένει μεταμφιεσμένα απαράλλακτος: Το μεγάλωμα των παιδιών με όλα τα χρονοβόρα παραφερνάλια, η περιποίηση των ασθενών, η φροντίδα των γερόντων, οι κοινωνικές σχέσεις και φυσικά οι συζυγικές σχέσεις τις οποίες εμείς κυρίως πρέπει να φέρνουμε στα ίσα τους όταν μπατάρουν.
Φοβάμαι πως η Βιρτζίνια θα μας βλέπει από ψηλά και θα γελάει τώρα. Γιατί τα πράγματα δεν άλλαξαν πολύ έναν αιώνα μετά, παρά τα φαινόμενα. Βεβαίως, σήμερα πολλές από εμάς έχουμε ένα δικό μας δωμάτιο – μερικές και ένα δικό μας διαμέρισμα. Το πρόβλημα είναι ότι εξακολουθούμε να έχουμε πάρα πολλές δουλειές. Τα λεγόμενα παραδοσιακά γυναικεία καθήκοντα ουσιαστικά δεν άλλαξαν χέρια, ούτε καν μοιράστηκαν ικανοποιητικά αφού ο ρόλος της γυναίκας παραμένει μεταμφιεσμένα απαράλλακτος: Το μεγάλωμα των παιδιών με όλα τα χρονοβόρα παραφερνάλια, η περιποίηση των ασθενών, η φροντίδα των γερόντων, οι κοινωνικές σχέσεις και φυσικά οι συζυγικές σχέσεις τις οποίες εμείς κυρίως πρέπει να φέρνουμε στα ίσα τους όταν μπατάρουν, όλα παραμένουν κυρίως δικά μας καθήκοντα. Απλώς πρέπει και να δουλεύουμε και έξω από το σπίτι πλέον, δηλαδή διπλάσια.
Θυμάμαι στα δεκαοχτώ δούλεψα ως μπέιμπι σίτερ, για ένα εξάμηνο κάθε μέρα 8 π.μ.-7 μ.μ. Μετά τις επτά συναντούσα τους φίλους μου σ΄ ένα καφενείο δίπλα στη σχολή. Αυτοί συζητούσαν για τις αιτίες αυτοκτονίας του Μαγιακόφσκι κι εγώ ένιωθα εντελώς εξωγήινη αφού στο μυαλό μου αντηχούσε μόνο το «αχ, κουνελάκι κουνελάκι». Φυσικά συνερχόμουν σε μια δυο ώρες αλλά τα παιδάκια δεν ήταν δικά μου και η δουλειά ήταν προσωρινή. Αν ήταν δικά μου, αν είχα να τα μεταφέρω σε γυμναστική, γερμανικά, πιάνο, φροντιστήριο, παιδίατρο, πάρτι Αντζελίνας, σπίτι, δεν νομίζω να είχα χρόνο να διαβάσω τα εκατοντάδες βιβλία που έχω διαβάσει, ούτε θα είχα γράψει τα πάνω από δεκαοχτώ βιβλία που έχω γράψει μέχρι σήμερα. Ζητείται Βιρτζίνια λοιπόν να γράψει την νέα βίβλο-έκκληση με τίτλο «Για ένα δικό της τετράωρο».
* Τελευταίο βιβλίο της Λένας Διβάνη, το μυθιστόρημα «Τι έμαθα περπατώντας τον κόσμο» (εκδ. Καστανιώτη).
Βάσια Τζανακάρη: «Αποκτώ πλήρη συνείδησή του φύλου μου μόνο όταν φτιάχνω "φωνές" ανδρών ηρώων»
Κύριο μέλημά μου είναι να αφηγηθώ τις ιστορίες μου όσο καλύτερα μπορώ και δεν έχω μπει ποτέ στη διαδικασία να αυτολογοκριθώ ή να γράψω πιο «ανδρικά». Άλλωστε κάτι τέτοιο θα απέδιδε αυτομάτως θετικά χαρακτηριστικά στη γραφή των ανδρών και αρνητικά σε εκείνη των γυναικών.
Όσον αφορά τον «χώρο» της λογοτεχνίας δεν μπορώ να πω ότι δεν έχω δει κατά καιρούς, αν όχι διακρίσεις, τότε πιο σκληρές κρίσεις ή στερεοτυπικές αντιλήψεις με βάση το φύλο –το ίδιο, βέβαια, ισχύει δυστυχώς και στους περισσότερους επαγγελματικούς χώρους–, κι ας έχουμε πολλοί ακόμα την πλανημένη και ενδεχομένως επίσης στερεοτυπική πεποίθηση ότι κάποιος που ασχολείται με τη λογοτεχνία «λογικά» θα προσλαμβάνει και θα διαχειρίζεται τέτοια θέματα με μεγαλύτερη ευαισθησία.
* Τελευταίο βιβλίο της Βάσιας Τζανακάρη, η συλλογή διηγημάτων «Η καρέκλα του κυρίου Έκτορα» (εκδ. Μεταίχμιο).
Μυρσίνη Γκανά: «Οι άντρες αναγνώστες μοιάζουν, σε μεγάλο βαθμό, να θεωρούν πως ό,τι γράφεται από γυναίκες απευθύνεται μόνο σε άλλες γυναίκες»
Το μεγαλύτερο ζήτημα που αντιμετωπίζουμε σήμερα, στον δυτικό κόσμο τουλάχιστον, είναι αυτός ο διαχωρισμός μεταξύ «γυναικείας» γραφής και «λογοτεχνίας», η επιμονή να τονίζουμε και να συζητάμε το γεγονός ότι κάτι έχει γραφτεί από μια γυναίκα, υπονοώντας διαρκώς ότι το «φυσιολογικό» θα ήταν να έχει γραφτεί από άντρα.
Είναι βέβαιο ότι απέχουμε πολύ από την εποχή που περιγράφει η Γουλφ στο Ένα δικό της δωμάτιο. Ωστόσο η αναγκαιότητα ενός χώρου, εσωτερικού και εξωτερικού, που να επιτρέπει τη δημιουργία, αποτελεί πάντα αναγκαία συνθήκη για να γράψει κανείς, είτε είναι άντρας είτε γυναίκα και, δυστυχώς, για τις γυναίκες εξακολουθεί να είναι λίγο πιο δύσκολο, πρακτικά και ψυχολογικά. Το μεγαλύτερο ζήτημα που αντιμετωπίζουμε σήμερα, στον δυτικό κόσμο τουλάχιστον, είναι αυτός ο διαχωρισμός μεταξύ «γυναικείας» γραφής και «λογοτεχνίας», η επιμονή να τονίζουμε και να συζητάμε το γεγονός ότι κάτι έχει γραφτεί από μια γυναίκα, υπονοώντας διαρκώς ότι το «φυσιολογικό» θα ήταν να έχει γραφτεί από άντρα. Κι ενώ οι γυναίκες εδώ και πάρα πολλά χρόνια διαβάζουν για την αντρική εμπειρία του κόσμου αποδεχόμενες όλες τις πλευρές που την καθιστούν πανανθρώπινη και προσπαθώντας να κατανοήσουν όσα τους είναι ξένα, οι άντρες αναγνώστες μοιάζουν, σε μεγάλο βαθμό, να θεωρούν πως ό,τι γράφεται από γυναίκες απευθύνεται μόνο σε άλλες γυναίκες. Ίσως γι’ αυτό και να συνεχίζουν να απορούν και να ρωτούν «Τι θέλουν οι γυναίκες;» και «Πώς σκέφτονται οι γυναίκες;». Ζω με ένα γυναικείο σώμα και είμαι σίγουρη πως η σωματική μου εμπειρία επηρεάζει και τη γραφή μου σε έναν βαθμό, μια που, ακόμα κι αν δεν γράφουμε πάντα ακριβώς ό,τι έχουμε ζήσει, οι αναγωγές και τα άλματα της φαντασίας που μπορούμε να καταφέρουμε σχετίζονται άμεσα με το προσωπικό μας βίωμα. Ωστόσο το στοίχημα του συγγραφέα είναι πάντα να μπορεί να μετουσιώσει το προσωπικό σε καθολικό, να φτάσει στον πυρήνα της ύπαρξης, και του αναγνώστη να μπορεί να βάλει στην άκρη τις επιμέρους λεπτομέρειες και να καταφέρνει να κρίνει ένα κείμενο ως καλή, κακή ή μέτρια λογοτεχνία, πέρα από τον βαθμό άμεσης ταύτισης που μπορεί να του προσφέρει. Και για να φτάσουμε εκεί, έχουμε ακόμα δρόμο.
* Πρώτο βιβλίο της Μυρσίνης Γκανά, η ποιητική συλλογή «Τα πέρα μέρη» (εκδ. Μελάνι).
Καλλιρρόη Παρούση: «Ο αναγνώστης μπορεί να προσεγγίσει φεμινιστικά ένα κείμενο, εφόσον δεν το προσεγγίσει μόνο φεμινιστικά»
Με αφορμή την έκδοση του δοκιμίου Ένα δικό της δωμάτιο σκέφτηκα ότι η Γουλφ ήταν σε θέση να διατυπώσει τον δικό της ιδιότυπο φεμινιστικό λόγο, όχι μόνο σε κείμενα δοκιμιακής μορφής, όπως το εν λόγω, αλλά και στην πρόζα, διαμέσου μιας καινοτόμου αφηγηματικής τεχνικής, την οποία φαίνεται να υιοθετεί ήδη από το πρώτο πειραματικό της μυθιστόρημα, το Δωμάτιο του Γιακόμπ. Είναι δε χαρακτηριστικό πως όταν η Γουλφ προτάθηκε ως μέλος της επίτιμης επιτροπής της Eθνικής Βιβλιοθήκης του Λονδίνου από τον φίλο της E.M. Forster, απορρίφθηκε με το επιχείρημα «ladies are impossible»! Έτσι, αργότερα γράφει χαρακτηριστικά στην επιστολή της προς τον Foster ότι« […] see how my hand trembles […] for 2,000 years we have done things without being paid for doing them!»
Η γλώσσα, ως μέσο έκφρασης και επικοινωνίας, γίνεται το σκαλοπάτι για την πραγμάτωση μιας διαρκώς ανασυγκροτούμενης υποκειμενικότητας, η οποία έχει τη δύναμη ταυτοχρόνως να εξαλείφει και να επαναπροσδιορίζει τα διακριτά όρια της προσωπικότητας και του φύλου.
Για τον σημερινό αναγνώστη νομίζω ότι το ζήτημα δεν είναι να διαβάσει αυτά τα έργα ταξινομώντας τα στο φεμινιστικό κίνημα και τις περιόδους του. Είναι γνωστό πλέον ότι ο φεμινισμός δεν αποτελεί σχολή, ούτε καν ενιαίο κίνημα, αλλά εγκολπώθηκε διάφορες θεωρίες, συνομιλώντας με τον μαρξισμό, την ψυχανάλυση, τον μεταδομισμό, τη μεταποικιοκρατική θεωρία και πέρασε από στάδια που εντελώς σχηματικά αποδίδονται με τον όρο «κύμα». Έτσι μιλάμε για το πρώτο, το δεύτερο και το τρίτο κύμα του φεμινισμού, για να οδηγηθούμε στο συμπέρασμα ότι η φεμινιστική σκέψη είναι ένα δυναμικό και σύνθετο όλον που διαρκώς ανακαλύπτεται και μετασχηματίζεται, καθώς φιλτράρεται από τα δεδομένα της εκάστοτε εποχής.
Ως γυναίκα συγγραφέας και αναγνώστρια πιστεύω ότι ο αναγνώστης μπορεί να προσεγγίσει φεμινιστικά ένα κείμενο, εφόσον δεν το προσεγγίσει μόνο φεμινιστικά. Η γλώσσα, ως μέσο έκφρασης και επικοινωνίας, γίνεται το σκαλοπάτι για την πραγμάτωση μιας διαρκώς ανασυγκροτούμενης υποκειμενικότητας, η οποία έχει τη δύναμη ταυτοχρόνως να εξαλείφει και να επαναπροσδιορίζει τα διακριτά όρια της προσωπικότητας και του φύλου. Η αφήγηση και ο γραπτός λόγος αποκτούν, δηλαδή, μια δημιουργική δύναμη αποκανονικοποίησης και συστηματικής ανασυγκρότησης, μια αέναη συνθήκη άμπωτης και παλίρροιας, κατά την οποία το άτομο βιώνει την αυτοπραγμάτωση και την ματαίωση μέσα από μια διαρκή εναλλαγή παραστάσεων, εικόνων και βιωμάτων.
* Πρώτο βιβλίο της Καλλιρρόης Παρούση, η συλλογή διηγημάτων «Κανείς δε μιλάει για τα πεύκα» (εκδ. Κέδρος).
* Ο ΚΩΣΤΑΣ ΑΓΟΡΑΣΤΟΣ είναι δημοσιογράφος.
