prototypia epanalipsi katsoularis

Του Κώστα Κουτσουρέλη

Σ’ ένα αξιολάτρευτο ποιηματάκι του ο Χάινε σατιρίζει μια ευσυγκίνητη νεαρά που την παίρνουν τα δάκρυα στη θέα του ηλιοβασιλέματος.

Μια κόρη παρά θίν’ αλός,
όλο και στέναζε βαθιά.
Την συγκινούσε ασφαλώς
το γέρμα του ήλιου στα νερά.
 
«Ω δεσποινίς ! προς τί οι λυγμοί!
Το έργο αυτό είναι παλιό·
νά : πάντα ο ήλιος δύει εκεί —
και ξαναβγαίνει από δω.»

Όμως η δεσποινίς είναι που έχει εδώ το δίκιο κι όχι το φοβερό εκείνο πειραχτήρι που υπήρξε στα ευρωπαϊκά γράμματα ο Ερρίκος. Η μοναδικότητα ή η σπανιότητα ενός θεάματος δεν είναι προϋπόθεση ουσιαστική για να μας συγκινήσει. Ειδάλλως τα μνημεία και οι εξοχές μας θα ξεχείλιζαν στις σπάνιες εκλείψεις κι όχι στις ρομαντικές, και τακτά επαναλαμβανόμενες, πανσελήνους.

Όπως και στην τέχνη, η "πρωτοτυπία" στα φυσικά φαινόμενα είναι αλήθεια ότι εντυπωσιάζει, ότι ηλεκτρίζει. Όμως η μεγάλη συγκίνηση (που είναι έννοια ευρύτερη της απλής διανοητικής έξαψης που γεννάει το πρωτόφαντο) προϋποθέτει κάτι άλλο, εντελώς διαφορετικό: την οικειότητα, πάει να πει την επανάληψη. Το ηλιοβασίλεμα μας συγκινεί βαθύτατα, ακριβώς επειδή το έχουμε ζήσει αναρίθμητες φορές, επειδή είναι κομμάτι της ζωής και της μνήμης μας. Δεν περιμένουμε να δούμε κάτι καινούργιο, ούτε το επιθυμούμε. Θέλουμε να δούμε μια παραλλαγή του ήδη γνωστού και αγαπημένου. Για τον ίδιο λόγο σπεύδουμε όλοι μας για νιοστή φορά σε μια παράσταση της Μήδειας ή του Αρχοντοχωριάτη. Την υπόθεση την ξέρουμε απέξω κι ανακατωτά, δεν είναι αυτή που μας θέλγει. Πάμε να την ξαναζήσουμε και να τη ξαναθυμηθούμε.

Μια ξαφνική καλοκαιρινή μπόρα, το κελάρυσμα ενός ρυακιού, η ορμή ενός καταρράκτη, το θρόισμα του δάσους το καταμεσήμερο, η άψογη συμμετρία ενός ρόδου, το λαμπύρισμα της άμμου στην ακρογιαλιά, η φαντασμαγορία μιας πεταλούδας, μια ωραία γυναίκα, ένα χαριτωμένο παιδί, όλα αυτά παρότι χιλιοϊδωμένα μάς τέρπουν και μας συνεπαίρνουν κάθε φορά από την αρχή. Πολύ περισσότερο: μας εθίζουν, με τον τρόπο που ένα αγαπημένο μας τραγούδι μάς εθίζει τόσο ώστε να θέλουμε να το ακούμε διαρκώς.

Το μεγάλο αυτό αισθητικό δίδαγμα, της επανάληψης, οι μεγάλοι καλλιτέχνες το ήξεραν ανέκαθεν. Γι' αυτό και το έργο τους περισσότερο απ' ό,τι στην καινή επίνοια το βασίζουν στην κοινή σ' όλους μας περιουσία: στους μύθους, στις σταθερές επαναλαμβανόμενες μορφές, στα συχνόχρηστα μοτίβα και θέματα που μας συνοδεύουν αιώνες.

Το μεγάλο αυτό αισθητικό δίδαγμα, της επανάληψης, οι μεγάλοι καλλιτέχνες το ήξεραν ανέκαθεν. Γι' αυτό και το έργο τους περισσότερο απ' ό,τι στην καινή επίνοια το βασίζουν στην κοινή σ' όλους μας περιουσία: στους μύθους, στις σταθερές επαναλαμβανόμενες μορφές, στα συχνόχρηστα μοτίβα και θέματα που μας συνοδεύουν αιώνες. Η μορφή του τραγουδιού λ.χ., αυτό το ολιγόλεπτο, απλούστατο στη δομή του και ακαριαία εύληπτο μουσικολεκτικό ακρόαμα, είναι η κοινότερη και γι' αυτό οικουμενικότερη και δημοφιλέστερη αισθητική φόρμα που διαθέτουμε. Δεν υπάρχει πολιτισμός και εποχή που το αγνοεί.

Αυτά τα πάγια και τα σταθερά αγαπάμε βεβαίως να τα ανανεώνουμε, να τα παραλλάσσουμε, να τα φέρνουμε κοντύτερα στις δικές μας συνθήκες και δοξασίες. Έτσι ο θρύλος του Ορέστη γίνεται το δράμα του Άμλετ, ο Προμηθέας βαφτίζεται Φάουστ, το αρχαίο επίγραμμα σε άλλους πολιτισμούς απαντά ως γνωμικός στίχος, μαντινάδα ή χαϊκού, το ομοιοτέλευτον και οι παρηχήσεις αναπτύσσονται και γίνονται aliteration ή terza rima. Όμως κι εδώ, πρόκειται για Variationen στην ουσία, για μετατονισμούς, για φαντασίες πάνω σε δοσμένο θέμα.

Ακόμη και τα μεγάλα έργα του μοντερνισμού, η Γκερνίκα του Πικάσσο λ.χ., πραγματικά δημοφιλή μάς έγιναν όταν πια τα συνηθίσαμε, όταν οι φαινομενικά ανίδωτες ώς τότε μορφές τους, μπήκαν στην κοίτη της μακράς παράδοσης, όταν συγκρίθηκαν ας πούμε με τις "εξπρεσσιονιστικές" απεικονίσεις του Θείου Πάθους ή του μαρτυρίου του Βαπτιστή που μας κληροδότησε ο Μεσαίωνας ή όταν στάθηκαν πλάι πλάι στις αποτρόπαιες μάσκες των μαύρων της Αφρικής και των Αμερινδών της προκολομβιανής εποχής. Τότε μόνο, χωρίς να χάσουν τίποτε από την επιθετική τους φρεσκάδα, αναδύθηκαν ως καταποντισμένα νησιά από την αρχέγονη μνήμη και μας έγιναν, οι αρχαϊκές εκείνες, εκ νέου οικείες.

Στον αέναο κύκλο που θέλει την τέχνη να ακολουθεί μέσες άκρες την ίδια πορεία και από την αρχαϊκή φάση της λιτότητας να περνά πρώτα στην κλασσική περίοδο της ισορροπίας και κατόπιν στην ρομαντική εποχή της υπερβολής, για να ξαναγυρίσει και πάλι στην αρχαϊκή της αφετηρία, κ.ο.κ. ad infinitum, πρωτόφαντο φαίνεται το εκάστοτε επίκαιρο. Πρόκειται όμως για οφθαλμαπάτη, για εντύπωση προκαλούμενη από την αβάθεια της μνήμης. Οι γλύπτες της ελληνιστικής εποχής δεν θα ξαφνιάζονταν από τον μανιερισμό ενός Μικελάντζελο, ούτε οι δημιουργοί των κυκλαδίτικων ειδωλίων από τις καθιστές φιγούρες ενός Χένρυ Μουρ. Το πολύ να έβλεπαν έναν ομότεχνο που, πατώντας πάνω στα δικά τους βήματα, ανοίχτηκε πιο πέρα.

Όπου αυτό δεν συνέβη, όπου δηλαδή η καλλιτεχνική καινοτομία είναι ausderLuft, όπως έλεγε ο Γκαίτε, φρέσκος αέρας, όταν δεν έχει καταβολές βιωματικές, αλλά είναι άσκηση απλώς του εγκεφάλου, τότε μένει συναισθηματικά αναπόδοτη, μουσειακή παραδοξότητα ανήμπορη να πιάσει ρίζες στο συλλογικό μας θυμικό. Η περίπτωση του καθαρού υπερρεαλισμού ή του ντανταϊσμού στην ποίηση, οι εξτραβαγκάντσες τύπου Ξενάκη ή Στοκχάουζεν στη μουσική, οι σοφιστείες του κονσεπτουαλισμού στα εικαστικά κ.ο.κ., είναι τέτοιες, εξωκαλλιτεχνικές εντέλει, παραδοξότητες.

Προεκτείνοντας αυτές τις σκέψεις, θα έλεγα ότι η ίδια η αισθητική δεκτικότητα του ανθρώπου, όπως και κάθε τι άλλο πάνω του άλλωστε, είναι εξ αρχής πεπερασμένη. Η πρωτοτυπία ως αίτημα καλαισθητικό συνιστά αδιέξοδο, όχι επειδή είναι δύσκολο να επιτευχθεί (δεν είναι – ο τελευταίος αιώνας το απέδειξε). Αλλά επειδή δεν τη χρειαζόμαστε. Οι λιγοστές μορφές που έφτιαξε για μας το παρελθόν, με την απειρία των δυνατών εκδοχών τους, μας φτάνουν και μας περισσεύουν.

* Ο ΚΩΣΤΑΣ ΚΟΥΤΣΟΥΡΕΛΗΣ είναι ποιητής και μεταφραστής.

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Αυτός ήταν ο Κώστας...» – Λίγα λόγια για τον Κώστα Παπαϊωάννου από τον Άγγελο Στάγκο

«Αυτός ήταν ο Κώστας...» – Λίγα λόγια για τον Κώστα Παπαϊωάννου από τον Άγγελο Στάγκο

Το βράδυ της Δευτέρας 11 Μαρτίου, δύο χρόνια από τον θάνατο του δημοσιογράφου και εκδότη της εφημερίδας «Το Ποντίκι» (1979-2005), Κώστα Παπαϊωάννου (1938-2022), διοργανώθηκε στην Ένωση Συντακτών τιμητική εκδήλωση στη μνήμη του. Βασικοί ομιλητές ήταν οι (από αριστερά στη φωτογραφία) Μιχάλης Ιγνατίου, Αλέξης Παπαχελάς...

Η θεραπευτική και σωτηριακή διάσταση της Αισθητικής

Η θεραπευτική και σωτηριακή διάσταση της Αισθητικής

Η ικανότητα της Αισθητικής είναι να αποδιώχνει το κακό και μέσω της εμπειρίας του ωραίου να οδηγεί τους ανθρώπους σε αυτοαποκαλύψεις, σε γνωστικές περιπέτειες, αλλά και σε ιατρικές θεραπείες. Κεντρική εικόνα: O Δαβίδ του Μιχαήλ Άγγελου ©Wikipedia. 

Γράφει ο Δημο...

«Λογοτεχνικά περιοδικά»: Ποια είναι, ποιο το στίγμα τους, ποιοι τα βγάζουν – Μια απόπειρα καταγραφής των λογοτεχνικών περιοδικών που κυκλοφορούν σήμερα σε έντυπη μορφή

«Λογοτεχνικά περιοδικά»: Ποια είναι, ποιο το στίγμα τους, ποιοι τα βγάζουν – Μια απόπειρα καταγραφής των λογοτεχνικών περιοδικών που κυκλοφορούν σήμερα σε έντυπη μορφή

Σαράντα πέντε λογοτεχνικά περιοδικά: Τα μακροβιότερα, τα καινούργια, τα σπάνια. Μια απόπειρα καταγραφής των λογοτεχνικών και βιβλιολογικών περιοδικών που κυκλοφορούν σήμερα σε έντυπη μορφή, παρουσιάζοντας το πρώτο και το τελευταίο τεύχος από το καθένα. Μια αναδρομή, επίσης, σε ορισμένα από τα σημαντικότερα, που...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

«Γυναικεία Βραβεία non fiction 2024»: Ανακοινώθηκε η βραχεία λίστα

«Γυναικεία Βραβεία non fiction 2024»: Ανακοινώθηκε η βραχεία λίστα

Η νικήτρια του βραβείου Women's Prize για non-fiction βιβλία θα ανακοινωθεί στις 13 Ιουνίου. Κεντρική εικόνα, μια από τις υποψήφιες για το βραβείο: η συγγραφέας και αρθρογράφος Ναόμι Κλάιν © The University of British Columbia.

Επιμέλεια: Book Press

...
Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Για τα μυθιστορήματα «Strangers in the Night» (μτφρ. Μυρσίνη Γκανά) της Χέδερ Γουέμπ [Heather Webb], «Τα Μυστήρια της Μις Μόρτον Μόρτον» (μτφρ. Χρήστος Μπαρουξής) της Κάθριν Λόιντ [Catherine Lloyd] και «Κωδικός Coco» (μτφρ. Γιάννης Σπανδωνής) της Τζιόια Ντιλιμπέρτο [Gioia Diliberto]. Τρία μυθιστορήματα που μας μεταφ...

Ο «Νευρομάντης» του Ουίλιαμ Γκίμπσον μεταφέρεται στην οθόνη: μεγάλο συνδρομητικό κανάλι ανακοίνωσε ότι αγόρασε τα δικαιώματα

Ο «Νευρομάντης» του Ουίλιαμ Γκίμπσον μεταφέρεται στην οθόνη: μεγάλο συνδρομητικό κανάλι ανακοίνωσε ότι αγόρασε τα δικαιώματα

Το πασίγνωστο μυθιστόρημα του «πατέρα» του Cyberpunk Ουίλιαμ Γκίμπσον [William Gibson] «Νευρομάντης» αναμένεται να γίνει σειρά 10 επεισοδίων από το συνδρομητικό κανάλι Apple TV. Κεντρική εικόνα: ο συγγραφέας Ουίλιαμ Γκίμπσον © Wikipedia. 

Επιμέλεια: Book Press

...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Μακγκάφιν» του Βαγγέλη Γιαννίση (προδημοσίευση)

«Μακγκάφιν» του Βαγγέλη Γιαννίση (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Βαγγέλη Γιαννίση «Μακγκάφιν», το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 21 Μαρτίου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

ΤΟΥΡΙΣΤΑΣ
37.947408, 23.641584

 «Αφού σου ...


«Το μποστάνι του Μποστ» του Κωνσταντίνου Κυριακού (προδημοσίευση)

«Το μποστάνι του Μποστ» του Κωνσταντίνου Κυριακού (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο του Κωνσταντίνου Κυριακού «Το μποστάνι του Μποστ – Μια σύνθεση / συμπλήρωση / διασκευή κειμένων του Μποστ», το οποίο κυκλοφορεί σε λίγες μέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...

«Όλα μαύρα» της Δήμητρας Παπαδήμα (προδημοσίευση)

«Όλα μαύρα» της Δήμητρας Παπαδήμα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Δήμητρας Παπαδήμα «Όλα μαύρα», το οποίο θα κυκλοφορήσει την επόμενη εβδομάδα από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Τι είμαστε εμείς μπροστά σε αυτά τα κτήνη, ρε; Τι είμαστε; Άγιοι. Και φόνο να...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Για τα μυθιστορήματα «Strangers in the Night» (μτφρ. Μυρσίνη Γκανά) της Χέδερ Γουέμπ [Heather Webb], «Τα Μυστήρια της Μις Μόρτον Μόρτον» (μτφρ. Χρήστος Μπαρουξής) της Κάθριν Λόιντ [Catherine Lloyd] και «Κωδικός Coco» (μτφρ. Γιάννης Σπανδωνής) της Τζιόια Ντιλιμπέρτο [Gioia Diliberto]. Τρία μυθιστορήματα που μας μεταφ...

Επανάσταση 1821: 11 βιβλία για τον Αγώνα των Ελλήνων

Επανάσταση 1821: 11 βιβλία για τον Αγώνα των Ελλήνων

Ενόψει της 25ης Μαρτίου, επιλέγουμε έντεκα βιβλία που μας βοηθούν να κατανοήσουμε τα περίπλοκλη όσο και μοναδική διαδοχή γεγονότων που ήταν η Ελληνική Επανάσταση. Kεντρική εικόνα: έργο του Λουντοβίκο Λιπαρίνι «Ο όρκος του λόρδου Βύρωνα στο Μεσολόγγι» (περίπου 1850), μουσείο Μπενάκη.

...
Ιστορίες από τη Χώρα των Χρυσανθέμων: 10 λογοτεχνικά έργα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ανοίγουν παράθυρα στον κόσμο της Ιαπωνίας

Ιστορίες από τη Χώρα των Χρυσανθέμων: 10 λογοτεχνικά έργα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ανοίγουν παράθυρα στον κόσμο της Ιαπωνίας

Όσο μακρινή κι αν φαντάζει η Ιαπωνία, δεν παύει να μας ελκύει, μεταξύ άλλων και για την ιδιαίτερη και τολμηρή λογοτεχνία της. Από τον κλασικό Καουαμπάτα έως τον ευφάνταστο Μουρακάμι, επιλέγουμε δέκα βιβλία που κυκλοφόρησαν σχετικά πρόσφατα και μπορούν να μας ανοίξουν νέα παράθυρα στον κόσμο του Ανατέλλοντος Ήλιου. K...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

02 Απριλίου 2023 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα μεγαλύτερα μυθιστορήματα όλων των εποχών: 20 έργα-ποταμοί από την παγκόσμια λογοτεχνία

Πολύτομα λογοτεχνικά έργα, μυθιστορήματα-ποταμοί, βιβλία που η ανάγνωσή τους μοιάζει με άθλο. Έργα-ορόσημα της παγκόσμιας πεζογραφίας, επικές αφηγήσεις από την Άπω Ανατ

ΦΑΚΕΛΟΙ