Τα πολλαπλά είδωλα του Φρανκ Άντεργουντ

Υψηλή αισθητική και αυταρχισμός

Ο πρωταγωνιστής μιλά σαν τον Μάκβεθ ή τον σαιξπηρικό Ερρίκο τον Τέταρτο, η σύζυγός του ντύνεται σαν φωτομοντέλο με αυστηρά ιβουάρ και μαύρα σύνολα, οι ομιλίες του «προεδρικού ζεύγους» είναι κατασκεύασμα συγγραφικής ρητορικής, η δημόσια εικόνα τους είναι προκατασκευασμένη.

Η περίφημη τηλεοπτική σειρά της Netflix σχεδόν ταυτίζει την πολιτική με τη θεατρικότητα και την υψηλή αισθητική, ενώ επιστρατεύει την τέχνη σε όλες της τις δημόσιες εκδηλώσεις. Ο πρωταγωνιστής μιλά σαν τον Μάκβεθ ή τον σαιξπηρικό Ερρίκο τον Τέταρτο, η σύζυγός του ντύνεται σαν φωτομοντέλο με αυστηρά ιβουάρ και μαύρα σύνολα, οι ομιλίες του «προεδρικού ζεύγους» είναι κατασκεύασμα συγγραφικής ρητορικής, η δημόσια εικόνα τους είναι προκατασκευασμένη: «Είμαστε ό,τι αποκαλύπτουμε», δηλώνει ο χαρακτήρας Φρανκ Άντεργουντ, του οποίου η κοινωνική παθολογία συνίσταται στην παντελή έλλειψη ειλικρίνειας και τη συχνή χρήση απάτης σε ό,τι αφορά κορυφαία ζητήματα, π.χ. την ηθική ή τη θρησκεία. Με άλλα λόγια, είναι η επιτομή της υποκρισίας και του συγκεντρωτισμού. Η μακιαβελική εκδοχή της επιτυχίας απαιτεί ειλικρινή αντιμετώπιση των περιστάσεων και ευελιξία. Ο πόνος, λέει αυτή η προσέγγιση, μπορεί να σε κάνει ισχυρότερο. Πρέπει να πρωταγωνιστείς στη ζωή σου. Μην ξεχνάς πως οι φίλοι σου είναι οι χειρότεροι εχθροί σου. Δεν απαντάς στις επιθέσεις των αντιπάλων, εάν δεν μπορείς να τις χρησιμοποιήσεις προς όφελός σου. Δεν υπάρχει λόγος να είσαι μονογαμικός, διότι η μονογαμικότητα είναι γνώρισμα του απλού ανθρώπου. Μην ξεχνάς πως η εξουσία μοιάζει με κτηματομεσιτικό γραφείο: αφορά την τοποθέτησή σου στον χώρο: όσο πιο κοντά βρίσκεσαι στην πηγή της, τόσο μεγαλύτερο ποσοστό της σού αντιστοιχεί. Το μυστικό της διατήρησης της εξουσίας βρίσκεται στην επιμονή σου, στον ψυχρό υπολογισμό και στην έλλειψη οίκτου για τον αντίπαλο. Ο ηγέτης δεν σταματά όταν κουράζεται, παρά μόνον όταν πετυχαίνει τον στόχο του. Εάν θέλεις να είσαι ηγέτης γίνε γενναιόδωρος και κέρδισε την εμπιστοσύνη των άλλων προσφέροντάς τους, μέχρι του σημείου όπου αυτό αρχίζει να σε βλάπτει. Το επόμενο βήμα είναι να τους αφανίσεις.

Παράδοση και πολιτική δυστοπία

Για τον Φρανκ Άντεργουντ η εξουσία συνιστά το θεμέλιο για τη μακρόβια παράδοση που προσπαθεί να δημιουργήσει. Και ενώ η Πρώτη Κυρία (ο χαρακτήρας Κλαιρ Άντεργουντ) μπορεί να εκτιμήσει τον πτητικό και εφήμερο χαρακτήρα αυτής της εξουσίας, ο ίδιος ο πλανητάρχης δεν είναι σε θέση να δεχτεί πως αυτό που οικοδομεί είναι ένας χάρτινος πύργος («ahouseofcards»). Η πολιτική που ασκεί είναι πλήρως βασισμένη στο θέαμα, και το θέαμα αυτό είναι οργανωμένο βάσει των προσλαμβανουσών του κοινού του, δηλαδή των ψηφοφόρων του. Το αξιοσημείωτο είναι πως αυτός ο τόσο διεφθαρμένος χαρακτήρας επισύρει την ταύτιση των τηλεθεατών ακριβώς για τον ίδιο λόγο: οι δικές μας προσλαμβάνουσες είναι, καλώς ή κακώς, ταυτόσημες με αυτές των ψηφοφόρων, ενός πλανητικού ποιμνίου που ακολουθεί την πολιτική ως τηλεοπτικό show, με όλα τα γνωρίσματα εξαπάτησης που φέρει δυνάμει το show αυτό. Με άλλα λόγια, η τηλεοπτική σειρά House of Cards ευφυώς μάς φέρνει αντιμέτωπους με την ίδια μας την ευπιστία, παράλληλα υποσκάπτοντας και δυναμιτίζοντας τις βεβαιότητές μας. Η στρατηγική της εξουσίας θεμελιώνεται στη βάση της παθητικότητάς μας και της εθελούσιας σιωπής μας μπροστά στην εφιαλτική δυστοπία που υλοποιείται στις οθόνες μας.

Το ζήτημα είναι κατά πόσον αυτή η δημόσια προβολή της ιδιωτικότητας ενέχει επίσης- και σε ποιον βαθμό- το στοιχείο της εξαπάτησης. 

Η χρήση των μαζικών μέσων ενημέρωσης και της ρητορικής ενός συγγραφέα για τη δημόσια πειθώ παρουσιάζεται στη σειρά αυτήν ως ο μοναδικός αποτελεσματικός τρόπος χαλιναγώγησης της διαφωνίας και χειραγώγησης της κοινής γνώμης: σε αυτά τα πλαίσια, ο ηγέτης πρέπει να φαίνεται «διαφανής», με την προσωπική του ζωή ανοικτή στην κρίση του κοινού. Το ζήτημα είναι κατά πόσον αυτή η δημόσια προβολή της ιδιωτικότητας ενέχει επίσης- και σε ποιον βαθμό- το στοιχείο της εξαπάτησης. Ο Καρλ Σμιτ αποκαλύπτει τον απατηλό χαρακτήρα της ανοικτής, διαφανούς πολιτικής, ενώ ο Ζαν Μπωντριγιάρ εντοπίζει το αποκορύφωμα της προσποίησης μιας «ανοικτής» ιδιωτικότητας του πολιτικού κυρίως κατά την προεκλογική περίοδο.

Η προσομοίωση του πολιτικού

Ένα «ομοίωμα» πολιτικού όντος δημοσιοποιείται από τα media, που κατά τον Μπωντριγιάρ επ’ουδενί πρέπει να συγχέεται με τη σκηνοθεσία και το γκροτέσκο του πολιτικού «θεάτρου», ούτε με το παιχνίδι «μήτιδος» και τη στρατηγική της ψευδούς ιδεολογίας που διαχέεται στον εκφωνούμενο πολιτικό λόγο. Βάσει ενός εγγενούς, γενικευμένου συσχετισμού, που αφορά τόσο τον τρόπο λειτουργίας του διεθνούς χρηματιστηρίου αξιών όσο και τη σημειολογία των σύγχρονων αφηγηματικών τεχνικών, κύριο γνώρισμα αυτού του «ομοιώματος» πολιτικού είναι η ρευστότητα: οι έννοιες συγχέονται, η Δεξιά είναι μια έννοια που αλληλοπεριχωρείται με την Αριστερά, ο πραγματισμός εκπίπτει εννοιολογικά σε αρριβισμό, η ισοπεδωτική και ποσοτικά μετρήσιμη κοινή γνώμη ταυτίζεται με τη δύσκολα ελέγξιμη έκφραση της ατομικής γνώμης, που θα μπορούσε να σταθμισθεί ποιοτικά και μόνον. Ο Άντεργουντ παραπέμπει στην περίφημη φράση του Τσώρτσιλ: «Βελτιώνεσαι όταν αλλάζεις. Είσαι τέλειος όταν αλλάζεις συχνά» (“To improve is to change; to be perfect is to change often).

Στη θέση του πολιτικού σώματος του λαού περιέρχονται οι σύγχρονες «μάζες», ως σιωπηρή πλειοψηφία, συνιστώντας ένα φαντασιωσικό και μόνον σημείο αναφοράς του πολιτικού (référent imaginaire) του οποίου η αντίρρηση δεν εισακούεται: το διαρκές «δημοψήφισμα» που διενεργούν τα Μ.Μ.Ε. με τα ερωτηματολόγιά τους δεν αποκαλύπτει παρά μια κατά προσέγγισιν αποτίμηση της γνώμης των μαζών, μια προσομοίωση, δηλαδή, της διάχυτης και χειραγωγήσιμης ψήφου τους. 

Η επιστράτευση του τρόμου

Καθώς στη σφαίρα της πολιτικής ρητορείας επιβιώνει μόνο όποιος προσποιείται, ο πολιτικός προσποιείται πως «αφουγκράζεται» τη γνώμη των μαζών μέσω των δημοψηφισμάτων και της υποτιθέμενης συμμετοχικότητας: φυσικά, έτσι διευθύνει μια καλοκουρδισμένη ορχήστρα φερεφώνων δίνοντάς μας την ψευδαίσθηση της συμμετοχής στα κοινά. Τα media, με τη σειρά τους, «καταβροχθίζουν» το νόημα της κάθε πληροφορίας που υποτίθεται πως παρέχουν, διαμορφώνοντας αυτό το τεράστιο θέατρο πληροφοριών σε παράδεισο της παραπληροφόρησης. Ένα παράδειγμα είναι η υπόθεση Ουώτεργκέιτ, που για τους Αμερικανούς υπήρξε πρωτίστως σκάνδαλο αλλά και, δευτερευόντως, προσομοίωση σκανδάλου: στο σενάριο της γνωστής ταινίας του Άλαν Πάκουλα «Όλοι οι άνθρωποι του Προέδρου» (1976), ο χαρακτήρας του ρεπουμπλικάνου «Deep Throat» χειραγωγεί τους αριστερούς δημοσιογράφους για να απαλλαγεί από τον Νίξον. Όλες οι υποθέσεις είναι πιθανές, αλλά η υπόθεση ότι η Αριστερά κάνει πολύ αποτελεσματικά τη δουλειά της Δεξιάς είναι πρωτοφανής στην ιστορία της πολιτικής ρητορικής. Το ίδιο αποτέλεσμα έχει στη συνείδηση του δυτικού ανθρώπου και η χρήση του όρου «τρομοκρατία»: οι ρίζες του φασισμού μπορούν να ανιχνευτούν στη μελαγχολία των μαζών που δεν διακρίνουν στον ορίζοντα την πραγματική εξουσία, όπως βεβαίως αυτές την αντιλαμβάνονται. Ελλείψει άλλου ερείσματος, το περίφημο «αφήγημα» της σύγχρονης πολιτικής μπορεί κάλλιστα να βασιστεί στην παθογένεια και στον τρόμο που προκαλεί ο αφανισμός της πολιτικής εξουσίας. «Δεν φοβόμαστε την τρομοκρατία», δηλώνει ο Φρανκ Άντεργουντ, «παράγουμε την τρομοκρατία!».

Ο πρότυπος ρόλος στη λαϊκή κουλτούρα

Η πραγματικότητα που περνά στη λαϊκή κουλτούρα είναι απογοητευτική, οπότε στρεφόμαστε στην επίφασή της, αναζητώντας στοιχεία ανθρωπιάς πίσω από το προσωπείο της απόλυτης αλλοτρίωσης και διαφθοράς. 

Το γεγονός ότι ταυτιζόμαστε με ένα χαρακτήρα σαν τον Φρανκ Άντεργουντ δηλώνει συγκεκριμένα πράγματα για το πολιτικό μας σύστημα, ενώ ο κύριος παραγωγός της σειράς Μπο Ουίλιμον και ο σκηνοθέτης Ντέιβιντ Φίντσερ γνωρίζουν σε βάθος την παθογένειά του: στη θέση ενός «συμπαθητικού» χαρακτήρα, βάζουν τον αδίστακτο αντιήρωα Φράνσις Άντεργουντ να απευθύνεται πλαγίως (apart) στο κοινό, εκθέτοντάς του τις βαθύτερες σκέψεις του και τα κίνητρά του, καθιστώντας το, δηλαδή, συνένοχο. Σε επίπεδο σεναριακής γραφής, η αναζήτηση και έκθεση των κινήτρων τους μεταμορφώνει τους ηθοποιούς σε υποκριτές, τόσο με την αρχαιοελληνική, όσο και με τη σύγχρονη φόρτιση του όρου. Το ίδιο ισχύει και για τη συνωμοσία που συνιστά ο γάμος του Φρανκ Άντεργουντ με τη σύζυγό του Κλαιρ: πρόκειται για τη συνεργασία δύο κακοποιών, για μια μίνι συμμορία, δηλαδή, που ωστόσο διατηρεί την επαφή της με την ανθρωπιά, την υψηλή αισθητική, τη φιλοσοφία και τον πολιτικό ρεαλισμό, με τον τρόπο όμως που προαναφέραμε, δηλαδή της προσομοίωσης όλων αυτών. Όπως είπε η γερμανίδα φιλόσοφος Χάνα Άρεντ, για τον σύγχρονο άνθρωπο «η εμφάνιση συγκροτεί την πραγματικότητα». Η πραγματικότητα που περνά στη λαϊκή κουλτούρα είναι απογοητευτική, οπότε στρεφόμαστε στην επίφασή της, αναζητώντας στοιχεία ανθρωπιάς πίσω από το προσωπείο της απόλυτης αλλοτρίωσης και διαφθοράς. 

Η πεποίθηση πως η εξουσία είναι πιο σημαντική από τον πλούτο προπαγανδίζεται ως αξία και συνιστά το βασικό κίνητρο του κεντρικού χαρακτήρα, ενώ η εξουσία συνδέεται άρρηκτα με το εύθραυστο αξιακό σύστημα των ηγετών μας, ακόμη και στη σφαίρα του σεξ. Η πειθώ που ενέχεται στο είδωλο της πραγματικότητας συγχέεται με την πειθώ της ίδιας της πραγματικότητας. Νομίζω πως θα’ πρεπε να μας προβληματίζει σοβαρά το γεγονός ότι ο πρωταγωνιστής (ο οιονεί πολιτικός) Κέβιν Σπέισι διατηρεί επαφή στο twitter με τονπραγματικό Γάλλο πρόεδρο και του ασκεί κριτική για την πολιτική του, ενώ εκείνος του απαντά με χιούμορ, καταργώντας τα όρια μεταξύ της πραγματικότητας και του ειδώλου της.

 * Ο ΝΙΚΟΣ ΞΕΝΙΟΣ είναι εκπαιδευτικός και συγγραφέας.