Μήνας pride o Ιούνιος, αλλά αυτά τα ζητήματα που μας απασχολούν όλους πρέπει να τα συζητάμε και να τα προβάλλουμε όλον τον χρόνο. Το Τζούντιθ Μπάτλερ είναι από τις σημαντικότερες προσωπικότητες στο χώρο των σπουδών φύλου στις μέρες μας. Στο τελευταίο του βιβλίο «Who's Afraid of Gender» γράφει ότι οι άνθρωποι έχουν το δικαίωμα να κινούνται, να αναπνέουν και να αγαπούν ή να περπατούν στο δρόμο χωρίς να φοβούνται τη βία. Φωτογραφία: Maria Baranova
Γράφει η Φανή Χατζή
Το Τζούντιθ Μπάτλερ (they/them)* είναι από τις πιο σημαντικές προσωπικότητες στο χώρο της φιλοσοφίας και των σπουδών φύλου σήμερα. Έχοντας ενταχθεί πλήρως στον ακαδημαϊκό κανόνα, διδάσκεται σε όλα τα πανεπιστημιακά προγράμματα ανθρωπιστικών σπουδών και συνεχίζει να εμπνέει δεκάδες σπουδαστές αλλά και ακτιβιστές του φύλου. Διατηρεί, ωστόσο, και μια αύρα φιλοσόφου-celebrity, με το πρόσωπό του να κοσμεί δεκάδες memes που κυκλοφορούν στο διαδίκτυο.
Το Μπάτλερ αναστοχάζεται διαρκώς επάνω στη βασική θεωρία της επιτελεστικότητας, επαναπροσδιορίζοντάς την. Για πολλά χρόνια είχε παραμερίσει το φύλο, εστιάζοντας στο πένθος, την επισφάλεια, τον χώρο και τη συνάθροιση. Πρόσφατα, με αφορμή ορισμένα περιστατικά έκφρασης μίσους, αποφάσισε να επιστρέψει στο φύλο με το βιβλίο Who’s afraid of gender?. Γιατί, άραγε, να φοβάται κανείς το φύλο;
Αναταραχή φύλου
Ας πάρουμε, όμως, τα πράγματα από την αρχή. Το 1990, το Τζούντιθ Μπάτλερ γράφει την Αναταραχή Φύλου (μτφρ: Γιώργος Θ. Καράμπελας, εκδ. Αλεξάνδρεια) ως υπότροφος ενός ακαδημαϊκού προγράμματος για το φύλο. Ένα κείμενο που προοριζόταν για μερικές εκατοντάδες άτομα εντός της Ακαδημίας, έμελλε τελικά τα πουλήσει πάνω από εκατό χιλιάδες αντίτυπα σε όλο τον κόσμο και να αναχθεί σε πολιτιστικό προϊόν, σήμα κατατεθέν για τις σπουδές φύλου έκτοτε.
Το βιβλίο πήρε μέρος σε έναν ενεργό τότε θεωρητικό διάλογο για τον ορισμό της «γυναίκας» και άλλων ταυτοτήτων, αμφισβητώντας τις παραδοσιακές κατηγοριοποιήσεις σεξουαλικότητας (ομοφυλόφιλος-ετεροφυλόφιλος) αλλά και φύλου (άνδρας-γυναίκα).
Το Μπάτλερ παρατήρησε ότι η απόκλιση από την στερεοτυπική «θηλυκή» ή «αρσενική» συμπεριφορά όταν είσαι γυναίκα ή άνδρας αντίστοιχα σε καθιστά βορρά σχολίων, περιθωριοποίησης ή και βίας. Κατήγγειλε, μάλιστα, την «ετεροφυλόφιλη κυριαρχία» που κατατάσσει όλα τα μη ετεροφυλόφιλα σώματα ως μη κανονικά.
Κοινωνικό και βιολογικό φύλο
Πολλές φορές η θεωρία του Μπάτλερ ταυτίζεται με αυτή της κοινωνικής κατασκευής του φύλου. Το κοινωνικό φύλο (gender), ως διαφορετικό από το βιολογικό (sex), είναι πολύ παλαιότερο θεωρητικό εύρημα, που αναπτύχθηκε από ερευνητές των προηγούμενων δεκαετιών, με βασικότερη «προάγγελο» του Μπάτλερ τη Γκέιλ Ρούμπιν. Η θεωρία που ανέπτυξε, όμως, το Μπάτλερ τέμνει και τις δύο αυτές κατηγορίες και μάλιστα ορά και το βιολογικό φύλο ως μια κατασκευή.
Για το Μπάτλερ, τα άτομα δεν βασίζονται στο βιολογικό τους φύλο για να υιοθετήσουν τις συμπεριφορές που αντιστοιχούν κοινωνικά σε αυτό.
Πιο συγκεκριμένα, στην Αναταραχή Φύλου αμφισβητείται η φυσική σύνδεση ανάμεσα στο βιολογικό φύλο και την «ανδρική» ή «γυναικεία» συμπεριφορά. Για το Μπάτλερ, τα άτομα δεν βασίζονται στο βιολογικό τους φύλο για να υιοθετήσουν τις συμπεριφορές που αντιστοιχούν κοινωνικά σε αυτό, αλλά αντίθετα η υποταγή στις κοινωνικές επιταγές που αναμένονται από αυτούς δημιουργούν την αίσθηση του φύλου. Άρα, δεν υπάρχουν εγγενώς ανδρικά ή γυναικεία σώματα, αλλά αυτά καθίστανται έμφυλα μέσω των επαναλαμβανόμενων πράξεων, εκφράσεων και χειρονομιών που έχουν ταυτιστεί κοινωνικά με την «θηλυπρέπεια» ή την «αρρενωπότητα». Με λίγα λόγια, οι άνθρωποι «παράγουν» το φύλο τους!
Το φύλο ως επιτέλεση
Για να καταλάβουμε τη θεωρία αυτή πρέπει να κατανοήσουμε αυτή πάνω στην οποία βασίστηκε. Ο Τζ. Λ. Ώστιν (J. L. Austin) στο Πώς να κάνουμε πράγματα με τις λέξεις (μτφρ: Αλέξανδρος Μπίστης, Εστία, εξαντλ.) εισήγαγε την έννοια της επιτελεστικότητας της γλώσσας, διακρίνοντας τις επιτελεστικές εκφορές της γλώσσας από τις διαπιστωτικές, γιατί οι πρώτες δεν απεικονίζουν απλά την πραγματικότητα αλλά την ενεργοποιούν (πχ «υπόσχομαι», «σας ονομάζω συζύγους», «αθώος ο κατηγορούμενος»). Αντίστοιχα, για το Μπάτλερ, το φύλο παράγεται μέσα από μια σειρά επαναλαμβανόμενων επιτελεστικών πράξεων και λέξεων.
Το χαρακτηριστικό παράδειγμα που συνοδεύει τη διδασκαλία της θεωρίας του Μπάτλερ είναι η χειραψία. Δεν υπάρχει τίποτα βιολογικά ανδρικό στην δυνατή, σταθερή χειραψία.
Η έννοια της επιτέλεσης, ειδικά λόγω των αγγλικών όρων performance/performativity (επιτέλεση/ επιτελεστικότητα) παρερμηνεύτηκε ποικιλοτρόπως, δημιούργησε την ψευδή εντύπωση ότι το φύλο είναι ένας ρόλος που κάποιος επιλέγει ή υποκρίνεται. Ωστόσο το Μπάτλερ διευκρινίζει ότι το άτομο εκτελεί ασυνείδητα, ή ακόμη και εξαναγκαστικά πολλές φορές ορισμένες ενέργειες «πραγματοποιώντας» το φύλο του. Το χαρακτηριστικό παράδειγμα που συνοδεύει τη διδασκαλία της θεωρίας του Μπάτλερ είναι η χειραψία. Δεν υπάρχει τίποτα βιολογικά ανδρικό στην δυνατή, σταθερή χειραψία. Όταν όμως δύο άνδρες σφίγγουν δυνατά τα χέρια επειδή κοινωνικά αναμένεται από αυτούς να το πράξουν, «επιτελούν» το ανδρικό φύλο.
Αστυνόμευση φύλου
Το Μπάτλερ έχει δηλώσει επανειλημμένα ότι με την εργασία του πάνω στο φύλο τη δεκαετία του 1990, συμπεριλαμβανομένου και του έργου Σώματα με σημασία (μτφρ: Πελαγία Μαρκέτου, Εκκρεμές) δεν θέλησε να υποδείξει έναν συγκεκριμένο τρόπο ζωής, πόσο μάλλον να επιβάλει συγκεκριμένες έμφυλες ταυτότητες. Ήθελε, ωστόσο, να διευρύνει τις υπάρχουσες δυνατότητες σε σχέση με το πόσο αυστηρά και δυαδικά βλέπουμε το φύλο.
Παρεκκλίνοντας από την «αστυνόμευση», την επιβολή συγκεκριμένων κανονιστικών προτύπων για τα φύλα, το Μπάτλερ ανέκαθεν φώτιζε το «κάτι άλλο». Με βάση τη θεωρία της επιτέλεσης, τα κουήρ, τρανς και μη δυαδικά άτομα μπορούν να επιτελέσουν με τις πράξεις τους ένα διαφορετικό φύλο. Η πραγματικότητα θα αλλάξει μόνο εάν οι επιτελέσεις αυτές φυσικοποιήσουν άλλα φύλα που μπορεί να μην τα έχουμε φανταστεί ή η γλώσσα δεν τα έχει συμπεριλάβει.
Όπως χαρακτηριστικά γράφει στην εισαγωγή του νέου του βιβλίου το Μπάτλερ:
«Καλούμαστε να τσεκάρουμε το κουτί του φύλου μας σε ένα επίσημο έντυπο και οι περισσότεροι από εμάς το πράττουμε χωρίς να το σκεφτούμε παραπάνω, υπάρχουν, όμως, πολλά από εμάς που δε μας αρέσει να τσεκάρουμε αυτό το κουτί και πιστεύουμε ότι είτε θα έπρεπε να υπάρχουν πολλά περισσότερα κουτιά ή ίσως κανένα».
Είναι, ωστόσο, το φύλο σήμερα απλά το τσεκάρισμα ενός κουτιού; Στο ίδιο βιβλίο το Μπάτλερ απαντά αρνητικά. Το φύλο πλέον έχει μετουσιωθεί σε «φάντασμα».
Καθολικές γυναίκες διαδηλώνουν ενάντια... στο φύλο. Ακριβέστερα, ενάντιο στο «κοινωνικό φύλο». Photo by Silar | Wikimedia Commons |
Ποιος φοβάται το φύλο;
Μολονότι το Μπάτλερ είχε, όπως είπαμε, αρκετά χρόνια να ασχοληθεί ερευνητικά με το φύλο, την τελευταία δεκαετία έστρεψε πάνω του οργίλα πλήθη του ακροδεξιού φάσματος, κυρίως, που παλεύουν σθεναρά εναντίον του φύλου ως έννοιας. Αποκορύφωμα των εκφράσεων μίσους που έχει δεχτεί σε συνέδρια και ομιλίες, ήταν το περιστατικό που βίωσε στη Βραζιλία όταν ένα πλήθος διαδηλωτών έκαψαν ένα ομοίωμά του, το «τέρας του φύλου». Προσπαθώντας να δει το φύλο μέσα από τον διαστρεβλωμένο φακό αυτών των ανθρώπων, το Μπάτλερ είδε όλο το φόβο, το μίσος αλλά και την άγνοια που περιβάλλει την έννοια αυτή.
Στο νέο του βιβλίο δίνει παραδείγματα ανθρώπων που «φοβούνται» το φύλο και είναι πολλά. Κάποιοι θεωρούν ότι ταυτίζεται με τον όρο «γυναίκα» ή με την «ομοφυλοφιλία».
Στο νέο του βιβλίο δίνει παραδείγματα ανθρώπων που «φοβούνται» το φύλο και είναι πολλά. Κάποιοι θεωρούν ότι ταυτίζεται με τον όρο «γυναίκα» ή με την «ομοφυλοφιλία», ενώ άλλοι θεωρούν ότι η δύναμη του αυτοπροσδιορισμού κάποιων ανθρώπων αποσταθεροποιεί τη δική τους υπόσταση. Επίσης, κάποιοι πιστεύουν ότι αν νομιμοποιηθεί παντού ο γάμος μεταξύ ομόφυλων ή αν «κανονικοποιηθεί» η φυλομετάβαση, η απομάκρυνση από τους «νόμους της φύσης» θα σημάνει και την απόκλιση από τους «νόμους της ηθικής». Η θεωρία φύλου αντιμετωπίζεται στην καλύτερη περίπτωση σαν κατήχηση και στη χειρότερη σαν μια συνωμοσία της ελίτ για επιβολή συγκεκριμένων πολιτισμικών αξιών.
Το φύλο ως φάντασμα
Οι φόβοι όμως που το Μπάτλερ θέλει να αποκρούσει είναι πιο συστηματικοί και εξαπολύονται από ένα «παγκόσμιο ιδεολογικό κίνημα κατά του φύλου» που αντιμετωπίζει το φύλο ως απειλή. Στη Ρωσία ή το Βατικανό το φύλο είναι ένας εχθρός της δημόσιας τάξης και ασφάλειας, ενώ οι ισχυρές συντηρητικές θρησκευτικές κοινότητες έχουν ταυτίσει το φύλο με μια πολιτική ατζέντα που αποζητά την καταστροφή της παραδοσιακής οικογένειας. Στη Βραζιλία επί Μπολσονάρο το φύλο παρουσιάστηκε σαν ένα κουτί της Πανδώρας που θα αποκαλύψει διαστροφές όπως η κτηνοβασία ή η παιδοφιλία.
Το φύλο, προειδοποιεί το Μπάτλερ, δεν είναι πλέον ένα κοινότυπο κουτάκι που πρέπει να τσεκαριστεί σε επίσημα έντυπα.
Το φύλο, προειδοποιεί το Μπάτλερ, δεν είναι πλέον ένα κοινότυπο κουτάκι που πρέπει να τσεκαριστεί σε επίσημα έντυπα και σίγουρα δεν είναι ένας από εκείνους τους σκοτεινούς ακαδημαϊκούς κλάδους η επίδραση των οποίων περιορίζεται στις αίθουσες. Δανειζόμενο από τον Φρόιντ αυτή τη φορά, το Μπάτλερ αντιμετωπίζει το φύλο σαν ένα «φάντασμα», μια φαντασίωση, δηλαδή, που συμπυκνώνει και απορροφά μια σειρά φόβων ακόμα και άσχετων με αυτό. Αυτοί που το αντιπαλεύουν τόσο σθεναρά του εμφυσούν οι ίδιοι μια εξουσία που, μόνο του, σαν μια αόριστη έννοια, δε διαθέτει.
Γραφή ως Υποχρέωση
Σύμφωνα με το ίδιο και τη συνέντευξη που παραχώρησε στην Αμερικανίδα κριτικό Παρούλ Σεγκάλ για το New Yorker, η συγγραφή αυτού του βιβλίου ήταν καταναγκαστική. «Δεν υπήρχε ευχαρίστηση στο γράψιμο», δήλωσε το Μπάτλερ, «είχα την αίσθηση μιας κοινωφελούς προσφοράς, και μάλιστα υποχρεωτικής, επειδή είχα απορροφήσει αυτή τη βία». Η επιστροφή στο θέμα του φύλου βιώνεται από το Μπάτλερ σαν μια επιτακτική ανάγκη, σαν εξυπηρέτηση μιας δημόσιας υποχρέωσης που έχουν οι συγγραφείς, κατά τη γνώμη του, να προσφέρουν ιδέες για βιώσιμες λύσεις συνύπαρξης.
Η συγγραφή διήρκησε δύο χρόνια και το τελικό αποτέλεσμα είναι μεν το λιγότερο θεωρητικό του συγγραφέα, αλλά ταυτόχρονα το πιο απλό και προσβάσιμο στο ευρύ κοινό. Παρά την ψυχραιμία που διατήρησε, υπήρχαν κριτικές που το έψεξαν για θυμό ή ερμήνευσαν την νηφαλιότητά του για μετριοπάθεια.
Το Μπάτλερ, πάντως, μετά από χρόνια ενασχόλησης με το φύλο σε απομόνωση, νιώθει ότι επιτέλους βρήκε την κοινότητα και το λεξιλόγιο να εκφραστεί:
«Είναι σημαντικό για μένα να είμαι μέρος αυτού του λεξιλογίου και της κοινότητας και να πω αυτό που λέω σε όλο το Who's Afraid of Gender?, ότι οι άνθρωποι έχουν το δικαίωμα να κινούνται και να αναπνέουν και να αγαπούν ή να περπατούν στο δρόμο χωρίς να φοβούνται τη βία».
*Το Τζούντιθ Μπάτλερ αυτοπροσδιορίζεται ως non-binary (μη δυαδικό) άτομο και χρησιμοποιεί τις αντωνυμίες «they/them», η ελληνική μετάφραση των οποίων έχει καθιερωθεί ως «το/του».
*Η ΦΑΝΗ ΧΑΤΖΗ είναι μεταφράστρια, απόφοιτος του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Αγγλικών και Αμερικανικών Σπουδών.