Χρήστος Τσαγγάλης: «Ομηρικά έπη, ένας κόσμος εν πολλοίς άγνωστος»

Η πρώτη μου επαφή με τη σκέψη και το έργο του Χρήστου Τσαγγάλη έγινε πριν από δυόμιση χρόνια, όταν έπεσε στα χέρια μου το βιβλίο του Ομηρικές μελέτες – Προφορικότητα, Διακειμενικότητα, Νεοανάλυση (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη), που περιλαμβάνει μεταφρασμένα στα ελληνικά άρθρα του που είχαν δημοσιευτεί τα προηγούμενα χρόνια στα πλέον έγκριτα διεθνή επιστημονικά περιοδικά. Έχοντας μέχρι εκείνη τη στιγμή μια σχολική αντίληψη για το λεγόμενο ομηρικό ζήτημα, και τις δεκάδες παραφυάδες του, είχα την αίσθηση ότι λίγο πολύ διέθετα μια, γενική έστω, εποπτεία των ζητημάτων, έχοντας αν μη τι άλλο διαβάσει ή διατρέξει ένα μέρος, επαρκές νόμιζα, της σχετικής ελληνικής βιβλιογραφίας. Αν και η προσέγγισή μου ήταν περισσότερο πρακτική, μάλλον χρησιμοθηρική, μια κι αφορούσε τη συγγραφή ενός μυθιστορήματος με «ιλιαδικές αντηχήσεις», κι όχι εκπόνηση κάποιας μελέτης ή διατριβής, δεν θα ήταν υπερβολή να πω ότι μου αποκαλύφτηκε μια νέα ήπειρος που άλλαξε άρδην τη θεώρησή μου για την ομηρική ποίηση και τη σημασία της για μας σήμερα. Μέσα από τα άρθρα του Χρήστου Τσαγγάλη ο κόσμος των Επών δεν εμφανιζόταν πλέον στατικός κι αναλλοίωτος, αλλά δυναμικός, σε διαρκή κίνηση, ανοιχτός σε φωνές, συνομιλίες κι επιρροές, ένα σύνθετο πολυκείμενο που αντανακλούσε πολλαπλές προφορικές παραδόσεις, ένα παλίμψηστο πολιτισμών που εκτίνονταν πέραν της Μεσογείου, σε βάθος πολλών αιώνων.

Το συνολικό αποτέλεσμα είναι μια συνεκτική παρουσίαση για πρώτη φορά σε ελληνική γλώσσα των πιο πρόσφατων ερευνητικών πορισμάτων της διεθνούς ομηρολογίας, στην οποία ο συγγραφέας του παρόντος τόμου πρωταγωνιστεί με ισχυρή και διακριτή φωνή. (Αντώνης Ρεγκάκος)

Ιδιαίτερα διαφωτιστικά, πυκνά σε γνώση και ίσως ακόμη πιο χρήσιμα για τους μη ειδικούς, αποδείχτηκαν τα δύο Παραρτήματα του βιβλίου, το Α΄για το Ομηρικό Ζήτημα και τις ποικίλες θεωρίες πραγμάτευσής του μέχρι και σήμερα, και το Β' για την Επική Διάλεκτο, όπου δίνεται έμφαση στην παρουσίαση της τεχνητής γλώσσας των ομηρικών επών. Ο πλούτος αυτών των δύο Παραρτημάτων, και βέβαια των δώδεκα άρθρων που προηγούνται, είναι τόσο μεγάλος που είναι αδύνατον να συνοψιστεί σε μερικές αράδες. Με τα λόγια του ακαδημαϊκού και καθηγητή στο ΑΠΘ Αντώνη Ρεγκάκου: «Στην αιχμή της έρευνας βρίσκεται εδώ και μερικά χρόνια το έργο του Χρήστου Τσαγγάλη, που συνεχίζει έτσι στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης τη λαμπρή ομηρολογική παράδοση του Ι.Θ. Κακριδή και του Δ.Ν. Μαρωνίτη. [...] Ο Χρήστος Τσαγγάλης αναπτύσσει τη συνθετική προσέγγιση Προφορικής Θεωρίας και Νεοανάλυσης με τρόπο συστηματικό, τόσο σε μεθοδολογικό-θεωρητικό επίπεδο όσο και στο επίπεδο ερμηνείας επιμέρους ομηρικών χωρίων ή μεμονωμένων στοιχείων του επικού κώδικα. Το συνολικό αποτέλεσμα είναι μια συνεκτική παρουσίαση για πρώτη φορά σε ελληνική γλώσσα των πιο πρόσφατων ερευνητικών πορισμάτων της διεθνούς ομηρολογίας, στην οποία ο συγγραφέας του παρόντος τόμου πρωταγωνιστεί με ισχυρή και διακριτή φωνή».

Παρόμοιο είναι το δέος που καταλαμβάνει τον φιλομαθή αναγνώστη στην επαφή του με το δεύτερο βιβλίο του Χρήστου Τσαγγάλη που κυκλοφόρησε στα ελληνικά πρόσφατα. Στο Τέχνη Ραψωδική (University Studio Press), ο Τσαγγάλης περνάει από τη μελέτη των ομηρικών κειμένων στους τρόπους και τους τόπους επιτέλεσής τους στην αρχαιότητα, καλύπτοντας μια περίοδο πολλών αιώνων, έως την αυτοκρατορική εποχή. Και πάλι, πέρα από την πυκνή και διαυγή παρουσίαση του έργου σε πρόσφατο άρθρο της Αλεξάνδρας Λιανέρη στην Book Press, θα δανειστώ επιπλέον τα λόγια του Άγγελου Χανιώτη, επιφανούς Καθηγητή Ιστορικών Μελετών στο Πρίνστον: «Ο Χρήστος Τσαγγάλης εξηγεί μεταξύ άλλων την αλληλεπίδραση ανάμεσα στον αοιδό και το ακροατήριό του, τη σημασία ενδυματολογικών κωδίκων, σκηνικής εμφάνισης και υποκριτικής ερμηνείας, το πλαίσιο στο οποίο γίνονταν εκτελέσεις επικής ποίησης, τις δραματικές αλλαγές που φέρνει η ελληνιστική εποχή ως προς την οργάνωση των εκδηλώσεων, την κινητικότητα και επαγγελματική εξειδίκευση των ραψωδών, τη συμμετοχή επικών ποιητών και ραψωδών σε μουσικούς αγώνες και τη συνέχεια αυτών των τάσεων στους αυτοκρατορικούς χρόνους. Η εικόνα που προκύπτει είναι ενός δημοφιλούς, δυναμικού και διαρκώς εξελισσόμενου λογοτεχνικού είδους. Η μελέτη αυτή αποτελεί έτσι πρωτότυπη και σημαντική συμβολή και στην αποτίμηση της επικής ποίησης ως παράστασης, από τους αρχαϊκούς ήδη χρόνους, αλλά και στην κατανόηση των εορτών και αγώνων της ελληνιστικής και αυτοκρατορικής εποχής».

Στις ερωτήσεις που ακολουθούν, προσπάθησα να καλύψω ορισμένα εύλογα ζητήματα που προκύπτουν από σύγχρονες όψεις των ομηρικών μελετών, μαζί με ορισμένες πιο προσωπικές (κι ίσως πιο αφελείς) απορίες. Σε κάθε περίπτωση, ας θεωρηθεί η παρακάτω συνομιλία μια αφορμή για εμβάθυνση και μελέτη, σε ένα πεδίο που και στη χώρα μας διακονείται στο υψηλότερο δυνατό επίπεδο, με κέντρο το Τμήμα Φιλολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. 

Τα τελευταία χρόνια υπάρχει μια σημαντική διεύρυνση των ομηρικών μελετών προς την κατεύθυνση της μελέτης των ανατολικών παραδόσεων. Πώς έχουν αλλάξει τα νέα αυτά γνωστικά πεδία την αντίληψή μας για τη διαμόρφωση της ομηρικής ποίησης;

Η μελέτη των ανατολικών παραδόσεων μέχρι πρόσφατα περιοριζόταν κυρίως στον χώρο της αρχαιολογικής έρευνας, καθώς τα υλικά κατάλοιπα είτε αναφορικά με την ίδια την Τροία είτε ευρύτερα σε σχέση με άλλους ανατολικούς πολιτισμούς της περιοχής (π.χ. Χετταίοι) έδιναν μια σαφέστερη εικόνα για το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο πρέπει να εντάσσεται κάθε σοβαρή αποτίμηση των σχέσεων ανάμεσα στους Μυκηναίους Έλληνες και τους πολιτισμούς της Μικράς Ασίας. Η ερευνητική πρόοδος που συντελέστηκε τις τελευταίες δεκαετίες στη μελέτη και ερμηνεία πλήθους γραπτών λογοτεχνικών και λατρευτικών κειμένων από την Εγγύς Ανατολή και την Αίγυπτο, ο εντοπισμός κοινών στοιχείων με την ελληνική μυθολογική και ποιητική παράδοση τόσο σε θεματικό όσο και γλωσσικό επίπεδο άνοιξε νέους ορίζοντες στην ερμηνεία όχι μόνο της ομηρικής ποίησης αλλά και του αρχαϊκού έπους εν γένει και της ελληνικής ποίησης στο σύνολό της. Οι ενδελεχείς μελέτες που έχουν γίνει αναφορικά με το έπος του Γκιλγαμές (το οποίο μας σώζεται μερικώς στην παλαιότερη σουμεριακή αλλά σχεδόν πλήρως στη νεότερη βαβυλωνιακή εκδοχή του) αποτελεί ένα μόνο, αλλά ιδιαίτερα εντυπωσιακό παράδειγμα, για τη σταδιακή εξέλιξη ενός έπους ακόμα και όταν αυτό είναι καταγεγραμμένο, έχει δηλαδή σταθερή μορφή. Θα μπορούσε κανείς να αναφέρει πολλά σχετικά παραδείγματα, τα οποία δείχνουν ότι οι ποιητικές παραδόσεις εξελίσσονται γύρω από σταθερούς πυρήνες με προσθήκες στοιχείων σε ήδη υπάρχοντα επεισόδια ή με εντελώς νέα επεισόδια, με τροποποιήσεις θεματικές, αφηγηματικές αυξομειώσεις κ.τ.λ. Το ανατολικό παράδειγμα μας διδάσκει ότι μια ποιητική παράδοση λειτουργεί δυναμικά στο πέρασμα του χρόνου, ότι εξελίσσεται και πως η χρήση της γραφής δεν εμποδίζει αυτή την εξέλιξη. Από την άλλη μεριά, θα πρέπει να διευκρινιστεί ο κίνδυνος της άκριτης αποδοχής μιας post hoc ergo propter hoc αντίληψης. Αυτό σημαίνει ότι η χρονική προτεραιότητα δεν συνεπάγεται υποχρεωτικά και αιτιακή σύνδεση. Με απλά λόγια: επειδή το Α προηγείται χρονικά του Β, αυτό δεν σημαίνει ότι το Α έχει προκαλέσει το Β. Ένα τέτοιο caveat πρέπει πάντα να λαμβάνεται υπόψιν. Οι αιτιακές συνδέσεις γίνονται πειστικές όταν συνοδεύονται όχι μόνο από την ύπαρξη κοινών στοιχείων που μοιάζουν πρωτογενή στη μία περίπτωση και δευτερογενή στην άλλη, αλλά και όταν αυτός που τις προτείνει είναι σε θέση να εξηγήσει την πορεία και τον τρόπο της επίδρασης. Δύο πρόσφατες μελέτες υποστηρίζουν δύο εντελώς διαφορετικές ερμηνείες του τρόπου διαμόρφωσης της Ιλιάδας υπό την επίδραση ανατολικών παραδόσεων. Η M. Bachvarova υποστηρίζει ότι ένα χεττικό κείμενο κρύβεται πίσω από τον ιλιαδικό μύθο, ενώ ο M. L. West θεωρεί ότι το έπος του Γκιλγαμές οδήγησε στη δημιουργία ενός (υποθετικού) έπους για τον Ηρακλή, το οποίο με τη σειρά του έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της Ιλιάδας. Μπορεί κανείς να δει ότι ακόμα και η χρήση ανατολικών κειμένων οδηγεί σε εκ διαμέτρου αντίθετες και αντιφατικές θεωρίες για την επίδρασή τους στη διαμόρφωση της ομηρικής ποίησης. Καταλήγοντας θα έλεγα πως το ανατολικό υλικό είναι σαφώς χρήσιμο αλλά πιο καθοριστικό είναι να αποφασίσουμε για τον τρόπο και τον βαθμό που θα το αξιοποιήσουμε.

Ο Όμηρος βέβαια δεν προέκυψε «εν κενώ», αποτελεί τη συνέχεια μακρόχρονων παραδόσεων. Πώς κατανοούμε σήμερα αυτές τις προ-ομηρικές επικές παραδόσεις;

Οι προομηρικές παραδόσεις αφορούν την ύπαρξη αμάρτυρων επικών συνθέσεων, προφανώς σε προφορική μορφή, που σχετίζονταν τόσο με τον τρωικό μυθικό κύκλο όσο και με άλλους κύκλους. Ο καλοπροαίρετος και προσεκτικός αναγνώστης φυσικά θα αναρωτηθεί για τη νομιμοποίηση μιας τέτοιας διευρυμένης υπόθεσης. Αυτός όμως είναι ο οικονομικότερος και αποτελεσματικότερος τρόπος με τον οποίο μπορούμε να ερμηνεύσουμε τις ποικίλες αναφορές σε γεγονότα, επεισόδια, ιστορίες τις οποίες βρίσκουμε στην πρώιμη ελληνική ποίηση, ομηρική και άλλη. Ενδεικτικά αναφέρω την ύπαρξη ενός προφορικού αργοναυτικού έπους, τη Μελεαγρίδα, τη Μεμνονίδα, προφορικά έπη που αφορούν τους θηβαϊκούς πολέμους των Επτά και των Επιγόνων, ένα έπος σχετικά με τα πρώιμα, προ-τρωικά κατορθώματα του Νέστορα είτε ως τμήμα μιας αυτόνομης επικής δημιουργίας είτε ενταγμένο σε ένα έπος για τον Ηρακλή, εναλλακτικές εκδοχές της επιστροφής του Οδυσσέα κ.τ.λ. Η ομηρική ποίηση δεν γεννιέται από το μηδέν. Αναπτύσσεται και διαμορφώνεται μέσα σε ένα σύνολο επικών ποιητικών παραδόσεων τροποποιώντας, επιλέγοντας, δραματοποιώντας το μυθικό υλικό. Πρόκειται για μια μακρόχρονη διαδικασία διαμόρφωσης που αξιοποιεί την προγενέστερη επική παράδοση.

Αν τα ομηρικά έπη ήταν, καταρχάς, όπως λέγεται, γεννήματα θρέμματα μιας μεγάλης προφορικής παράδοσης, πώς εξηγείται η ιδιαίτερη, τεχνητή γλώσσα τους; Σε τι οφείλεται ο ξεχωριστός χαρακτήρας της ομηρικής διαλέκτου;

Το ζήτημα της τεχνητής ομηρικής γλώσσας, τεχνητής με την έννοια ότι δεν ομιλήθηκε ποτέ, είναι ανεξάρτητο από το ζήτημα της προφορικότητας των επών. Αυτό γίνεται καλύτερα κατανοητό, αν λάβουμε υπόψιν ένα (ενδεικτικά το αναφέρω) παράδειγμα. Η διάλεκτος στην οποία είναι γραμμένες οι πινδαρικές επινίκιες ωδές είναι επίσης τεχνητή, δεν ομιλήθηκε ποτέ και από κανέναν έτσι. Είναι μια λογοτεχνική, όχι μια ομιλούμενη διάλεκτος. Η πινδαρική διάλεκτος είναι ένα γλωσσικό μείγμα που περιλαμβάνει δωρικά στοιχεία, ιωνικό-επικό υπόστρωμα, όπως και αιολικούς διαλεκτικούς τύπους. Κανένας αρχαίος Έλληνας δεν μιλούσε έτσι. Το ίδιο συμβαίνει και με την Kunstsprache, την τεχνητή ομηρική διάλεκτο, η οποία αποτελείται από ένα κυρίαρχο ιωνικό στρώμα, με αιολικές προσμείξεις, αττικισμούς αλλά ακόμα και ορισμένα αρκαδο-κυπριακά στοιχεία. Η πολύ-διαλεκτική φύση μιας λογοτεχνικής γλώσσας δεν μπορεί να ερμηνευθεί ούτε με όρους εγγραμματοσύνης ούτε με όρους προφορικότητας. Στην περίπτωση της ομηρικής διαλέκτου η διαμόρφωση του εκφραστικού αυτού συστήματος είναι το αποτέλεσμα μιας μακροχρόνιας διαδικασίας που έχει διαρκέσει αιώνες.

Από τον Τρωικό Επικό Κύκλο σώθηκαν ολόκληρα τα δύο ομηρικά έπη και αποσπάσματα ή περιλήψεις από άλλα, άλλων «δημιουργών», τα οποία όμως δεν φαίνεται να διαθέτουν την ποιητική πνοή των ομηρικών. Αν τα έπη είναι «συλλογικές δημιουργίες», σμιλευμένες από πολλούς αοιδούς, αρχικά, και ραψωδούς, στη συνέχεια, σε τι οφείλεται η ιδιαίτερη λογοτεχνική αξία που αποδίδεται στα ομηρικά έπη σε σχέση με τα άλλα;

Οι λόγοι της επιβίωσης ενός ή περισσότερων ποιητικών έργων δεν σχετίζονται αποκλειστικά με την ποιότητα του εν λόγω ή των εν λόγω έργων. Τα Ἔργα καὶ Ἡμέραι του Ησιόδου δεν είναι ένα επικό ποίημα που ξεχωρίζει για την ποιότητά του. Παρά ταύτα μας έχει σωθεί σε πλήρη μορφή. Η ποίηση της Σαπφούς είναι εξαιρετική αλλά έχουμε μόνο αποσπάσματα. Το ίδιο ισχύει και για ορισμένες τραγωδίες. Δεν είναι όλες του ίδιου επιπέδου και κανείς δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι οι εκατοντάδες τραγωδίες που έχουν χαθεί (γνωρίζουμε τίτλους και λίγους στίχους από κάποιες από αυτές) δεν διέθεταν ποιοτικά χαρακτηριστικά. Το ίδιο συμβαίνει και με την κωμική παραγωγή. Υπήρχαν εκατοντάδες κωμικοί ποιητές, ορισμένοι από τους οποίους ιδιαίτερα αξιόλογοι, με συμβολή καθοριστική στην εξέλιξη του κωμικού είδους. Δεν μας έχουν όμως σωθεί ακέραια έργα τους. Τα παραδείγματα θα μπορούσαν να πολλαπλασιαστούν. Οι λόγοι που καθόρισαν την επιβίωση κάποιων έργων είναι πολλοί και χρήσιμο είναι να αποφύγουμε ένα είδος αιτιακής σύνδεσης ποιότητας και επιβίωσης. Είναι σφάλμα σημαντικό να εξισώνουμε τους αοιδούς (και ακόμα περισσότερο τους ραψωδούς) με διαφορετικούς προφορικούς ποιητές. Αυτή είναι μια προσέγγιση που οφείλεται στο ότι ζούμε σε έναν κόσμο εγγραμματοσύνης, σε έναν κόσμο στον οποίο μαθαίνουμε διαβάζοντας και γράφοντας. Οι αοιδοί είναι η φωνή της παράδοσης μέσα στον χρόνο. Η παράδοση είναι το επικό συνεχές, ο μεγάλος ποιητικός αγωγός μέσα στον οποίο χωνεύεται και διαμορφώνεται αυτή η ποίηση. Δεν έχουμε να κάνουμε με ένα λογοτεχνικό bingbang, μια μεγάλη έκρηξη που προέρχεται από την ιδιοφυία ενός και μόνο προσώπου. Οι αοιδοί είναι τμήμα της παράδοσης, όπως είναι η ομηρική διάλεκτος, η εκτέλεση-απαγγελία των επών μπροστά σε ζωντανό κοινό, σε συνθήκες που δεν είναι πάντοτε οι ίδιες. Διαμόρφωση λοιπόν, όχι δημιουργία, παράσταση-εκτέλεση, όχι ανάγνωση, αοιδοί, όχι ένας ποιητής που χρησιμοποιεί τη γραφή στη σύνθεση, ζωντανό ακροατήριο, όχι αναγνωστικό κοινό. Ωστόσο, το ερώτημά σας είναι σημαντικό, με την έννοια ότι οφείλουμε να εξηγήσουμε την εντυπωσιακή κατίσχυση της ομηρικής ποίησης ήδη από την ύστερη αρχαϊκή και κλασική περίοδο. Τα ομηρικά έπη ξεχώρισαν νωρίς για την μη-επεισοδική δομή τους, καθώς η πλοκή τους οργανώθηκε όχι ως συρραφή μιας σειράς επεισοδίων αλλά ως ενιαία και συνεκτική σύνθεση γύρω από ένα θέμα, την οργή του Αχιλλέα (Ιλιάδα) και τον νόστο του Οδυσσέα (Οδύσσεια). Την παρατήρηση αυτή την έχει, σε κάποιο βαθμό, κάνει ήδη ο Αριστοτέλης στην Ποιητική του. Στα ιδιαίτερα ποιοτικά χαρακτηριστικά των δύο αυτών επικών συνθέσεων θα μπορούσαμε να προσθέσουμε τη δραματικότητα, την εξελιγμένη αφηγηματική τεχνική, την απορρόφηση, διήθηση και δημιουργική αξιοποίηση της λοιπής επικής παράδοσης, τις ποιητολογικές αναφορές, την ένταση της πλοκής, τη βαθιά κατανόηση της ανθρώπινης φύσης και των συγκλονιστικών ερωτημάτων που την απασχολούν.

Κάποιοι μελετητές ισχυρίζονταν/ισχυρίζονται ότι η Ιλιάδα «δημιουργήθηκε» πρώτη και ακολούθησε η Οδύσσεια. Υπάρχουν όντως αποδείξεις ότι η Ιλιάδα είναι προγενέστερη της Οδύσσειας; Πώς πρέπει να κατανοούμε σήμερα την έννοια της «χρονολόγησης» αναφορικά με τα έπη, μια και υπήρξαν για πολλά χρόνια μέρος ευρύτερων προφορικών παραδόσεων;

Ο Greg Nagy έχει διατυπώσει ένα εξελικτικό μοντέλο διαμόρφωσης των ομηρικών επών με πέντε στάδια. Το μοντέλο αυτό προτείνει να αντιληφθούμε τη διαδικασία της αποκρυστάλλωσης της ομηρικής ποίησης μέσα σε ένα εκτεταμένο χρονικό συνεχές από την αρχαϊκή έως την ελληνιστική εποχή, με καθοριστική τη συμβολή του Αριστάρχου

Και αυτό, όπως και άλλα ερωτήματα του ίδιου τύπου, προϋποθέτουν μια παραδοχή, την οποία δεν συμμερίζεται σήμερα μια μεγάλη ομάδα ομηριστών. Αναφέρομαι στη γραπτή σύνθεση των ομηρικών επών. Καθώς το όλο ζήτημα είναι εξαιρετικά ακανθώδες, θα επιχειρήσω εν συντομία να περιγράψω πώς έχουν τα πράγματα. Σύμφωνα με μια σχολή σκέψης, αυτήν που αποδέχεται τη γραπτή σύνθεση των ομηρικών επών, η Ιλιάδα προηγείται χρονικά της Οδύσσειας. Τα κριτήρια είναι γλωσσικά, πραγματολογικά και ερμηνευτικά (π.χ. σχέση θεών-ανθρώπων). Η αποτίμηση, ωστόσο, αυτών των κριτηρίων (που αφορούν μερικώς και τη λοιπή επική δημιουργία) και το βάρος που τους αποδίδεται δεν είναι τα ίδια για όλους τους μελετητές, ακόμα και αυτούς που υποστηρίζουν τη γραπτή σύνθεση των επών. Ο πρόσφατα εκλιπών Martin West υποστήριζε ότι ο Ησίοδος είναι προγενέστερος του ποιητή της Ιλιάδας και του ποιητή της Οδύσσειας (ο West, όπως και άλλοι, θεωρούν ότι πρόκειται για δύο διαφορετικά πρόσωπα). Σύμφωνα με μια άλλη σχολή σκέψης, ακόμα και η έννοια της σχετικής χρονολόγησης είναι προβληματική. Οι υποστηρικτές αυτής της προσέγγισης θεωρούν ότι έχουμε να κάνουμε με ποιητικές παραδόσεις που διαμορφώνονται για μια εκτεταμένη χρονική περίοδο, στη συνέχεια καταγράφονται αλλά συνεχίζουν να απαγγέλλονται και μετά από την καταγραφή τους, η οποία με τη σειρά της περνάει από διάφορα στάδια. Ο Greg Nagy έχει διατυπώσει ένα εξελικτικό μοντέλο διαμόρφωσης των ομηρικών επών με πέντε στάδια. Το μοντέλο αυτό προτείνει να αντιληφθούμε τη διαδικασία της αποκρυστάλλωσης της ομηρικής ποίησης μέσα σε ένα εκτεταμένο χρονικό συνεχές από την αρχαϊκή έως την ελληνιστική εποχή, με καθοριστική τη συμβολή του Αριστάρχου.

Παρομοίως, κάποιοι θεωρούσαν/θεωρούν ότι τα δύο έπη δεν είναι δημιουργήματα του ίδιου «ποιητή». Πώς μπορούμε να διαπραγματευτούμε σήμερα αυτά τα ζητήματα, μια και εμμέσως θίγουν το θέμα του «ποιητή» των επών, το στενό πυρήνα του «ομηρικού ζητήματος», δηλαδή;

Το ερώτημα αυτό έχει νόημα μόνο εφόσον θεωρούμε ότι η Ιλιάδα και η Οδύσσεια είναι δημιουργίες ενός ή δύο ποιητών. Υπ᾽ αυτήν την έννοια, ένας τέτοιος προβληματισμός προϋποθέτει μια αμφισβητήσιμη απάντηση σε ένα προηγούμενο ερώτημα, πράγμα που καθιστά μεθοδολογικά έωλο αυτόν τον τρόπο σκέψης. Επιπλέον τα κριτήρια που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε για μια τέτοιου είδους συζήτηση δεν αντιμετωπίζονται από όλους με τον ίδιο τρόπο. Έχουμε λοιπόν να κάνουμε και με ένα δεύτερο μεθοδολογικό πρόβλημα. Το θέμα πάντως δεν υφίσταται καν για τους υποστηρικτές της θεωρίας της προφορικής σύνθεσης των ομηρικών επών. Σε κάθε περίπτωση, το ζήτημα αυτό είναι δευτερεύον αναφορικά τόσο με την ερμηνεία όσο και την αξία της Ιλιάδας και της Οδύσσειας. Τα έπη παραμένουν αυτά που είναι, αυτά που λατρεύτηκαν από την αρχαϊκή εποχή, όποια στάση και να κρατήσουμε αναφορικά με το συγκεκριμένο ζήτημα.

Σε τι βαθμό τα ομηρικά κείμενα που έχουμε και διαβάζουμε και μελετούμε είναι πιστά σε αυτό που πραγματικά υπήρξαν; Με άλλα λόγια: αν μπαίναμε σε μια χρονομηχανή και βρισκόμασταν σε μια μεγάλη γιορτή της αρχαιότητας, π.χ. στα Παναθήναια, το «κείμενο» που τυχόν θα απάγγειλε ο ραψωδός πόσο κοντά θα ήταν στο κείμενο που γνωρίζουμε σήμερα;

Σε ορισμένες περιπτώσεις, το κείμενο που μας παραδίδει η παπυρική και η χειρόγραφη (μεσαιωνική) παράδοση διαφέρει λίγο από το κείμενο που τυχαίνει να μας παραθέτει μια πρώιμη πηγή της αρχαιότητας.

Για να απαντήσουμε στο ερώτημα αυτό θα πρέπει να θέσουμε ένα χρονικό όριο. Η αρχαιότητα δεν είναι μια στιγμή αλλά μια εκτεταμένη περίοδος με επιμέρους φάσεις. Αν μιλάμε για τα Παναθήναια του 522 π.Χ., όταν ο φιλόμουσος γιος του Πεισιστράτου Ίππαρχος καθιέρωσε την πρώτη ραψωδική σκυταλοδρομία (την συνεχόμενη απαγγελία της Ιλιάδας και της Οδύσσειας από πολλούς ραψωδούς που ο καθένας ξεκινούσε από το σημείο που σταματούσε ο προηγούμενος), η απάντηση είναι και θετική και αρνητική. Έχουμε σε εξαιρετικά μεγάλο βαθμό την ίδια Ιλιάδα και Οδύσσεια, αλλά όχι 100%. Ας μη λησμονούμε ότι κάποιες, γλωσσικές τουλάχιστον, διαφοροποιήσεις εμφανίζονται και μετά αυτήν την περίοδο. Σε ορισμένες περιπτώσεις, το κείμενο που μας παραδίδει η παπυρική και η χειρόγραφη (μεσαιωνική) παράδοση διαφέρει λίγο από το κείμενο που τυχαίνει να μας παραθέτει μια πρώιμη πηγή της αρχαιότητας. Δύο παραδείγματα: ο ρήτορας Αισχίνης (4ος αι. π.Χ.) παραθέτει στον λόγο του Κατὰ Τιμάρχου 149 ένα απόσπασμα από τη ραψωδία Ψ της Ιλιάδας, το οποίο περιλαμβάνει τρεις επιπρόσθετους στίχους καθώς και σημαντικές εσωτερικές διαφοροποιήσεις σε άλλους τρεις στίχους σε σχέση με το κείμενο της χειρόγραφης παράδοσης. Ο Πλούταρχος (2ος αι. μ.Χ.) μας παραδίδει 4 στίχους στην ένατη ραψωδία της Ιλιάδας (Ι 458-461), τους οποίους δεν παραθέτει η παπυρική και η χειρόγραφη παράδοση του κειμένου. Υπάρχουν πάμπολλες παρόμοιες περιπτώσεις που δείχνουν ότι ακόμα και πολύ αργότερα από τον 6o αιώνα π.Χ. και την επίσημη παρουσίαση της ομηρικής ποίησης στην Αθήνα, το κείμενο παρουσιάζει ελαφρές παραλλαγές.

Πώς και δεν έχουμε κανένα δείγμα ομηρικής ποίησης (ή άλλου έπους) που να αφορά τον έτερο μεγάλο Επικό Κύκλο της αρχαιότητας, τα τεκταινόμενα στη Θήβα; Είναι δηλαδή καθαρά θέμα τύχης που δεν διασώθηκαν Έπη από τον «θηβαϊκό επικό κύκλο»; Τι γνωρίζουμε γι’ αυτά τα «χαμένα» Έπη;

Η τύχη παίζει τον ρόλο της αλλά ενισχύεται και από άλλους παράγοντες: ο περιορισμός του ενδιαφέροντος που προκαλεί ένα λογοτεχνικό έργο, η μεγάλη διάδοση και κατίσχυση της ομηρικής ποίησης, το γεγονός ότι τα άλλα έπη δεν αξιοποιήθηκαν στη διδασκαλία των νέων και κατά συνέπεια δεν χρειαζόταν να αντιγραφούν εκτεταμένα κ.ά. Ας μη λησμονούμε ότι η δημιουργία ανθολογιών με αποσπάσματα της πρώιμης ποίησης αλλά και περιλήψεων των επών του Επικού Κύκλου, ενός συνόλου επικών συνθέσεων που αφηγούνταν την πρώιμη μυθική παράδοση του κόσμου των ηρώων από τη δημιουργία του κόσμου μέχρι και τον θάνατο του Οδυσσέα, αντικατοπτρίζει ακριβώς το γεγονός ότι τα έπη αυτά είχαν σταματήσει να προκαλούν το ενδιαφέρον και έχαναν με ραγδαίο ρυθμό το κοινό τους. Σήμερα διαθέτουμε τις περιλήψεις μόνο των τρωικών επών του Κύκλου, οι οποίες αντιγράφηκαν σε ορισμένα μεσαιωνικά χειρόγραφα της Ιλιάδας από το πρωτότυπο του νέο-πλατωνικού φιλοσόφου Πρόκλου (5ος αι. μ.Χ.). Έχουν χαθεί οι περιλήψεις μιας ορφικής Θεογονίας, της Τιτανομαχίας του Ευμήλου από την Κόρινθο και των τεσσάρων θηβαϊκών επών (Οἰδιπόδεια, Θηβαΐς, Ἐπίγονοι, Ἀλκμεωνίς) που επίσης περιλαμβάνονταν στον Επικό Κύκλο και προηγούνταν των τρωικών επών. Έχουμε επίσης ορισμένα αποσπάσματα και λίγους στίχους, που προέρχονται από άλλους αρχαίους συγγραφείς, οι οποίοι τα παραθέτουν. Επιπρόσθετα, διαθέτουμε αποσπάσματα (με λίγους στίχους) και από άλλα, εκτός Επικού Κύκλου, έπη της αρχαϊκής εποχής (έπη για τον Ηρακλή, τον Θησέα, γενεαλογικό και αρχαιοδιφικό έπος). 

Στην Οδύσσεια, και συγκεκριμένα στην Νέκυια, έχουμε την «εισβολή» ενός σημαντικού προσώπου από τον Θηβαϊκό Κύκλο, του μάντη Τειρεσία, με τον οποίο συναντιέται ο Οδυσσέας στον Άδη, ο οποίος και του προφητεύει τα μελλούμενα. Πόσο συχνές είναι τέτοιες «ανταλλαγές» μεταξύ των διαφόρων Επικών Παραδόσεων και σε τι εξυπηρετούσαν; Απλοϊκά σκεπτόμενος, γιατί ο Οδυσσέας δεν συναντά τον μάντη που χαρακτηρίζει τον Τρωικό Κύκλο, τον Κάλχαντα; Ποια ανάγκη εξυπηρετεί αυτή η «διακειμενική» αναφορά;

Οι διακειμενικές αναφορές ή, αν θέλετε, οι διαπαραδοσιακές απηχήσεις είναι συχνές στην επική ποίηση και ειδικά στην ομηρική. Αποτελούν δείγμα της διαλογικής της διαμόρφωσης σε σχέση με τη λοιπή επική παράδοση.

Οι διακειμενικές αναφορές ή, αν θέλετε, οι διαπαραδοσιακές απηχήσεις είναι συχνές στην επική ποίηση και ειδικά στην ομηρική. Αποτελούν δείγμα της διαλογικής της διαμόρφωσης σε σχέση με τη λοιπή επική παράδοση. Αναφορικά με τη επιλογή του Τειρεσία αντί του Κάλχαντα, δηλαδή ενός μάντη που συνδέεται με τον θηβαϊκό και όχι τον τρωικό επικό κύκλο, θα μπορούσαμε να πούμε τα εξής: πρώτον, ο Τειρεσίας πρέπει να είχε μια σαφώς πιο κατοχυρωμένη και παλαιά επική ταυτότητα από τον Κάλχαντα. Το κύρος του ίσως να ήταν μεγαλύτερο και αυτό ακριβώς το κύρος θέλει να αξιοποιήσει η Οδύσσεια παρουσιάζοντας τον Οδυσσέα να ζητάει τη συμβουλή του. Ας μη ξεχνάμε ότι ο ήρωάς μας ακολουθεί εδώ τη συμβουλή της Κίρκης, μια θεότητας που προέρχεται από μια μη-τρωική και ομηρική παράδοση. Δεύτερον, ο Κάλχας πεθαίνει στο έπος των Νόστων, με το οποίο η ποιητική παράδοση της Οδύσσειας βρίσκεται σε διαρκή ανταγωνισμό, καθώς επιδιώκει να πείσει το ακροατήριό της ότι η δική της ιστορία, δηλαδή ο νόστος ενός και μόνου ήρωα στην πατρίδα του, του Οδυσσέα, είναι ποιοτικά και ηθικά ανώτερος από τους νόστους πολλών αρχηγών των Αχαιών που παρουσίαζαν οι Νόστοι. Η συστηματική προβολή της ανωτερότητας του Τηλέμαχου σε σχέση με τον Ορέστη και της Πηνελόπης σε σχέση με την Κλυταιμήστρα προβάλλεται στην υπεροχή του Οδυσσέα ως ήρωα του ευτυχούς και ευτυχισμένου νόστου σε σχέση με τον ευτυχή αλλά τραγικό νόστο του Αγαμέμνονα, ενός εμβληματικού ήρωα των Νόστων. Υπ᾽ αυτήν την έννοια, θα ήταν παράδοξο αν ο Οδυσσέας, το σύμβολο της ποιητικής ανωτερότητας της Οδύσσειας, αναζητούσε τον Κάλχαντα, έναν ήρωα των Νόστων, για να του υποδείξει τον δρόμο της επιστροφής στην Ιθάκη, δηλαδή για να τον βοηθήσει να πραγματοποιήσει τον νόστο του. Διαπιστώνουμε για άλλη μια φορά τον εξεζητημένο και βαθιά ώριμο τρόπο με τον οποίο η οδυσσειακή ποιητική παράδοση διαμορφώνεται σε σχέση με άλλες επικές ποιητικές παραδόσεις.

Οι ερμηνείες και οι θεωρίες γύρω από την ομηρική ποίηση γνωρίζουν τις τελευταίες δεκαετίες μεγάλη άνθιση. Μια κι είστε από τους λίγους Έλληνες μελετητές που βρίσκονται σε διαρκή επαφή με τη διεθνή βιβλιογραφία και τους σύγχρονους «μελετητές του Ομήρου», ποιες είναι σήμερα οι πιο σημαντικές θεωρίες και τι τις διακρίνει από τις παλιότερες;

Τρεις είναι σήμερα οι κύριες θεωρίες ερμηνείας της ομηρικής ποίησης: η νεοαναλυτική, η προφορική και αυτή της προφορικής, διακειμενικής νεοανάλυσης. Η νεοαναλυτική θεωρία αναζητεί (μέσω μοτίβων και της κατεύθυνσης της μεταφοράς τους από ένα έπος σε άλλο) να εντοπίσει τις πηγές και την πορεία γένεσης των δύο ομηρικών επών. Η προφορική θεωρία επικεντρώνεται στη μελέτη του ύφους και της ομηρικής διαλέκτου, στοιχεία τα οποία αντιμετωπίζει ως παραδοσιακά, ως τμήματα ενός ποιητικού συστήματος. Η προφορική, διακειμενική νεοανάλυση θεωρεί ότι η μεταφορά μοτίβων και η παραδοσιακή αναφορικότητα, η δυνατότητα δηλαδή της ομηρικής ποίησης για διακειμενικές (εκτός από ενδοκειμενικές) αναφορές μπορούν να φέρουν τις δύο προαναφερθείσες θεωρίες εγγύτερα τη μία με την άλλη. Ο ποιητικός υπαινιγμός, η αυτεπίγνωση μιας επικής παράδοσης, ο διαπαραδοσιακός της χαρακτήρας, η ποικιλόμορφη δυναμική του λογοτυπικού υλικού αποτελούν ορισμένες από τις πιο σημαντικές και καθοριστικές εκφάνσεις μιας εξελιγμένης και ώριμης μορφής προφορικότητας, το κορυφαίο στάδιο διαμόρφωσης της αρχαϊκής επικής ποίησης όπως εμβληματικά το αντιπροσωπεύει το ομηρικό έπος.

Μιλώντας για το δικό σας έργο, ποια θεωρείτε ότι είναι η βασική σας συνεισφορά στην ερμηνεία των ομηρικών επών, ειδικότερα με το βιβλίο σας Ομηρικές Μελέτες;

Η κύρια συνεισφορά μου έγκειται στην υποστήριξη της τρίτης ερμηνευτικής γραμμής, αυτής της προφορικής, διακειμενικής νεοανάλυσης, όπως την εξηγώ συνοπτικά στην απάντησή μου στη αμέσως προηγούμενη ερώτηση. Τα τελευταία χρόνια έχω αποδυθεί σε μια συστηματική προσπάθεια μελέτης τής αποσπασματικά σωζόμενης αρχαϊκής επικής ποίησης. Διήκουσα αρχή αυτής της προσέγγισης είναι η ανάγκη να βλέπουμε τους δύο μεγάλους πόλους της ομηρικής ποιητικής παραγωγής δίπλα σε ένα σύνολο άλλων επών της ίδιας ή συναφούς ειδολογικής ταξινόμησης. Δεν πρέπει ποτέ να χάνουμε από μπροστά μας τη μεγάλη εικόνα της διαμόρφωσης και ανάπτυξης της επικής ποίησης κατά τη διάρκεια της αρχαϊκής εποχής στην οποία και αυτά τα έπη έχουν διαδραματίσει τον ρόλο τους, όσο και αν είμαστε καταδικασμένοι να βλέπουμε το αρχαϊκό έπος per speculum et in aenigmate.

Τέχνη ραψωδική: τι γνωρίζουμε για την απαγγελία της επικής ποίησης στην αρχαιότητα; Πώς θα μπορούσε να συνοψιστεί αυτή η εξέλιξη από τον 7o π.Χ. αιώνα, μέχρι τον 3o μ.Χ. αιώνα, οπότε και σταματούν οι δημόσιες εκτελέσεις επικής ποίησης; 

Κατά την αρχαϊκή και κλασική περίοδο, η δημόσια εορτή αποτελεί το κύριο πλαίσιο ραψωδικής απαγγελίας της επικής ποίησης. Το συμπόσιο είναι σίγουρα μια νόμιμη πιθανότητα, η οποία όμως πρέπει να αντιμετωπισθεί με τη δέουσα επιφύλαξη. Στην περίπτωση αυτή είναι προτιμότερο να μη μιλάμε για ραψωδική εκτέλεση αλλά για απλή απαγγελία είτε μεμονωμένων στίχων είτε μικρών αποσπασμάτων επικής ποίησης, ειδικά σε εκείνο το μέρος του συμποσίου που είναι γνωστό ως λόγος συμποτικός και πιθανόν είχε τη μορφή ενός αγώνα. Μια άλλη δημόσια ευκαιρία που πιθανώς περιλάμβανε, αν και σε περιορισμένη κλίμακα, ραψωδικές απαγγελίες σε αγωνιστικό πλαίσιο ήταν αυτή των επιτάφιων αγώνων, ειδικά σε περιπτώσεις που η επικήδεια τελετή έπαιρνε τη μορφή ενός πολυτελούς, μεγάλης κλίμακας γεγονότος με παρελκόμενους αθλητικούς αγώνες και μουσικές εκτελέσεις. Οι ραψωδοί απήγγελλαν επική ποίηση σε εορτές που λάμβαναν χώρα σε ένα ευρύτατο γεωγραφικό άνυσμα που καλύπτει όλο σχεδόν τον ελληνόφωνο κόσμο. Τύραννοι επιχειρούσαν να ενισχύσουν την πολιτική τους εικόνα και να προωθήσουν τις επιδιώξεις τους απαγορεύοντας (Κλεισθένης στη Σικυώνα), υιοθετώντας, ενισχύοντας και επισημοποιώντας (Ίππαρχος στην Αθήνα) ή επιχορηγώντας πλουσιοπάροχα τη ραψωδική απαγγελία επικής ποίησης είτε στην πατρίδα τους είτε μακριά από αυτήν (Διονύσιος Α´ στην Ολυμπία). Αυτή η πτυχή της απαγγελίας επικής ποίησης καθοριζόταν σε σημαντικό βαθμό από το κύριο πλαίσιο υποδοχής της, τη δημόσια εορτή, όπου η παρακολούθηση των εκτελέσεων από διευρυμένα ακροατήρια παρείχε εξαιρετικά πρόσφορες δυνατότητες αύξησης και αξιοποίησης πολιτικού κεφαλαίου. 

Ραψωδικοί αγώνες πραγματοποιούνται σε όλες τις μεγάλες εορτές και σε όλο τον ελληνικό κόσμο: στη Βοιωτία, τη Δήλο, τους Δελφούς, την Εύβοια, την Κέα και τη Ρόδο. Υπό την επίδραση των θεατρικών εκτελέσεων, οι ραψωδοί ενέτειναν τις προσπάθειές τους να κάνουν τις απαγγελίες τους ζωντανότερες για το κοινό τους. Και αυτή η τάση, όπως μας πληροφορεί ο Πλάτωνας στον Ίωνα, υπήρχε ήδη από τον τέταρτο αιώνα π.Χ. αλλά εντάθηκε κατά την ελληνιστική εποχή.

Κατά τη διάρκεια της ελληνιστικής περιόδου, οι ραψωδοί δεν λειτουργούν ως ανεξάρτητοι επαγγελματίες, αλλά ανήκουν συνήθως σε συντεχνίες καλλιτεχνών. Γνωρίζουμε ότι υπήρχαν τρεις μεγάλες συντεχνίες περὶ τὸν Διόνυσον τεχνιτῶν: μία αθηναϊκή, μία στον Ισθμό και τη Νεμέα, και μία στην Ιωνία και τον Ελλήσποντο. Ο ραψωδικός επαγγελματισμός δεν πρωτοεμφανίζεται, βέβαια, στην ελληνιστική περίοδο, αλλά αποκτά δίχως άλλο νέα μορφή. Η κινητικότητα αυξάνεται. Βρίσκουμε ραψωδούς (και γενικά, καλλιτέχνες) που συμμετέχουν σε περισσότερες από μία εορτές και σε χώρους που απέχουν πολύ από τον τόπο καταγωγής τους. Ο αγώνας συμπεριλαμβάνει δύο ή τρεις ραψωδούς. Η κινητικότητα αυξήθηκε, δίχως άλλο, από τον επαγγελματισμό, και έλαβε ώθηση από τις νέες συνθήκες που επικρατούσαν στον ελληνιστικό κόσμο, όπως την αυξημένη ροή χρήματος, όπως και από τα προνόμια που δόθηκαν σε καλλιτέχνες από τους οργανωτές των εορτών. Ραψωδικοί αγώνες πραγματοποιούνται σε όλες τις μεγάλες εορτές και σε όλο τον ελληνικό κόσμο: στη Βοιωτία, τη Δήλο, τους Δελφούς, την Εύβοια, την Κέα και τη Ρόδο. Υπό την επίδραση των θεατρικών εκτελέσεων, οι ραψωδοί ενέτειναν τις προσπάθειές τους να κάνουν τις απαγγελίες τους ζωντανότερες για το κοινό τους. Και αυτή η τάση, όπως μας πληροφορεί ο Πλάτωνας στον Ίωνα, υπήρχε ήδη από τον τέταρτο αιώνα π.Χ. αλλά εντάθηκε κατά την ελληνιστική εποχή. Μολονότι η παρουσίαση επικών αποσπασμάτων υπό τη μορφή ὑποκρίσεως αποδίδεται κατά παράδοση στους ὁμηριστάς, τείνω να πιστεύω πως κάποιες πτυχές αυτής της πρακτικής, οι οποίες διέφεραν φυσικά σε ένταση, οφείλονταν και στους επαγγελματίες ραψωδούς. Το περιεχόμενο των επικών απαγγελιών πρέπει να υπέστη σοβαρές αλλαγές μετά την κλασική περίοδο. Μολονότι ο Αθήναιος αναφέρει πως ο Όμηρος, ο Ησίοδος και ο Φωκυλίδης απαγγέλλονταν από ραψωδούς στα θέατρα (14.620a-d [III 367.8-368.5 Kaibel]), δεν σώζεται καμία πηγή, λογοτεχνική ή επιγραφική, που να δείχνει τι απήγγελλαν οι ραψωδοί στις εορτές κατά την ελληνιστική περίοδο. Στους σωζόμενους καταλόγους νικητών, οι ραψωδοί έπονται συνήθως (και πιο σπάνια προηγούνται) των επικών ποιητών (ἐπῶν ποιηταί), οι οποίοι συνέθεταν επικά ποιήματα με τα οποία συμμετείχαν στους αγώνες. Ενόψει όλων αυτών, υπάρχουν τρεις πιθανότητες. Πρώτον, οι επικοί ποιητές απήγγελλαν τα δικά τους νέα ποιήματα, ενώ οι ραψωδοί απήγγελλαν παραδοσιακά έπη (Όμηρο, Ησίοδο κ.τ.λ.), και απονέμονταν χωριστά βραβεία επειδή επρόκειτο για δύο διαφορετικούς αγώνες. Δεύτερον, οι ραψωδοί απήγγελλαν μόνο νέα επικά ποιήματα, αλλά υπήρχαν δύο βραβεία, ένα για το καλύτερο ποίημα και ένα για τον καλύτερο ραψωδό (M. L. West). Το σενάριο αυτό φαίνεται μάλλον απίθανο, καθώς υπάρχουν περιπτώσεις αγώνων στους οποίους συμμετείχαν ραψωδοί, αλλά όχι και επικοί ποιητές. Για παράδειγμα, οι κατάλογοι των συμμετοχών στα Αμφικτυονικά Σωτήρια στους Δελφούς περιέχουν τα ονόματα διάφορων διαγωνιζόμενων ραψωδών, αλλά δεν περιέχουν ονόματα επικών ποιητών. Θα ήταν παράδοξο να εκτελούσαν οι ραψωδοί νέα επικά ποιήματα που είχαν συντεθεί για τη συγκεκριμένη περίσταση και την ίδια στιγμή όχι μόνο να απουσιάζει ο ίδιος ο ποιητής, αλλά και να μη γίνονται αγώνες στους οποίους να συμμετέχει ο ποιητής. Τρίτον, οι ραψωδοί απήγγελλαν και νέα και παραδοσιακά επικά ποιήματα. Δύο πιθανότητες προκύπτουν: (α) ο ραψωδός, το όνομα του οποίου αναγράφεται στον κατάλογο των νικητών, είναι αυτός που απήγγειλε το νέο επικό ποίημα που κέρδισε στον αγώνα, ή (β) ο ραψωδός που κέρδισε στον αγώνα ραψωδικής απαγγελίας δεν είναι ο ίδιος με τον ραψωδό που απήγγειλε το επικό ποίημα που κέρδισε το πρώτο βραβείο. Το πιο οικονομικό σενάριο πάντως είναι πως όταν αναγράφονται μόνο οι ραψωδοί, είναι πιθανό πως απήγγελλαν παραδοσιακά (δηλαδή όχι νέα) επικά ποιήματα. Όσο για τη συνύπαρξη νέων επικών ποιητών και ραψωδών στον ίδιο κατάλογο νικητών, είναι πιθανό πως, ενώ οι ραψωδοί συνέχισαν να εκτελούν παραδοσιακά έπη, οι νέοι επικοί ποιητές εμφανίστηκαν ως εκτελεστές-συνθέτες και απήγγελλαν τις νέες συνθέσεις του είτε σε αγωνιστικά είτε σε επιδεικτικά συμφραζόμενα. Όσο για την έκταση αυτών των ραψωδικών απαγγελιών, εάν δεχτούμε πως οι ραψωδοί εκτελούσαν στις περισσότερες περιπτώσεις παραδοσιακά έπη (δηλαδή Όμηρο, Ησίοδο), τότε μπορούμε να είμαστε βέβαιοι πως απήγγελλαν επιλεγμένα αποσπάσματα από αυτά τα γνωστά ποιήματα. Το ίδιο ίσχυε, ίσως, και στην περίπτωση των νέων επικών ποιημάτων.

Κατά την αυτοκρατορική περίοδο, παρατηρούνται περαιτέρω αλλαγές που θα επιταθούν όχι μόνο αναφορικά με την εικόνα που έχουμε για την αρχαϊκή και κλασική περίοδο αλλά και σε σχέση με την ελληνιστική εποχή. Βασικοί, όχι όμως και μοναδικοί, παράγοντες που επηρέασαν την τύχη αυτής της επαγγελματικής δραστηριότητας είναι η συνεχώς αυξανόμενη πίεση που υπέστησαν οι ραψωδοί είτε από άλλους καλλιτέχνες είτε από άλλες μορφές μνημόνευσης της παρελθόντος, όπως και η λατρεία του αυτοκράτορα. Ειδικότερα, το γεωγραφικό εύρος που αντιστοιχεί στον τόπο καταγωγής των ραψωδών συρρικνώνεται σημαντικά. Φαίνεται να περιορίζεται σε εκείνες τις περιοχές της κυρίως Ελλάδας που σχετίζονταν σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό με τους δύο προπάτορες της επικής ποίησης, τον Όμηρο και τον Ησίοδο. Οι ραψωδοί προέρχονται κυρίως από το Άργος, την Κόρινθο και τις Θεσπιές. Το προαναφερθέν στοιχείο είναι αποκαλυπτικό, καθώς αποτελεί μάρτυρα μιας αρχαΐζουσας τάσης που χαρακτηρίζει έντονα την επική ποίηση γενικά κατά την αυτοκρατορική περίοδο, πολύ περισσότερο τους ραψωδούς και τις ραψωδικές απαγγελίες. Η σύνδεση με τόπους με τους οποίους σχετιζόταν ο Όμηρος ή ο Ησίοδος δεν αποτελεί απαραίτητα αδιατάρακτη συνέχεια μιας παράδοσης ραψωδικών εκτελέσεων που ξεκινάει από την αρχαϊκή περίοδο. Συνιστά μάλλον ένδειξη για την προσπάθεια αναβίωσης ενός παρελθόντος μέσα σε ένα αισθητά (ή και ριζικά) διαφορετικό πλαίσιο. Οι αγώνες που περιλαμβάνουν και διαγωνισμούς ραψωδών περιορίζονται δραστικά. Το γεωγραφικό άνυσμα που καλύπτουν είναι εντυπωσιακά μικρότερο από την ελληνιστική περίοδο, καθώς αφορά αποκλειστικά τη Βοιωτία. Το κύρος του ραψωδού και της επικής ποίησης γενικότερα απομειώνεται σημαντικά. Η υποχώρηση του επαγγέλματος του ραψωδού φαίνεται ανάγλυφα και από τη σαφώς μεγαλύτερη σημασία που αποδιδόταν στη σύνθεση νέας επικής ποίησης σε σχέση με την ραψωδική απαγγελία παλαιότερου έπους. Η αθλοθέτηση μεγαλύτερων βραβείων για τον νέο επικό ποιητή είναι χαρακτηριστική. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις κατά τις οποίες η πιστοποίηση της αναφοράς σε κάποιον ραψωδό είναι προβληματική είτε εξαιτίας της απουσίας του σχετικού όρου είτε λόγω της αμφιβολίας αναφορικά με το εύρος χρήσης του. Αξιομνημόνευτη είναι η περίπτωση του Πόπλιου Αίλιου Πομπηιανού Παίονα από τη Σίδη, στο πρόσωπο του οποίου συγκεντρώνονται ποικίλες επαγγελματικές ιδιότητες, καθώς ήταν λυρικός και επικός ποιητής, ραψωδός και υμνητής (θεολόγος) του αυτοκράτορα Αδριανού. Ο Παίονας είναι το μόνο σωζόμενο παράδειγμα κατά το οποίο το ίδιο πρόσωπο είναι και επικός ποιητής και ραψωδός. Τα πολλαπλά προσόντα και η φήμη του μπορεί σε κάποιο βαθμό να εξηγούνται από τον ιδιαίτερο ρόλο του στην αυτοκρατορική λατρεία. Ωστόσο η χρήση και μόνο του χαρακτηρισμού νέος Ὅμηρος είναι δηλωτική της σχεδόν κυκλικής πορείας που έχει διαγράψει η εκτέλεση της επικής ποίησης. Έχοντας ξεκινήσει από τους αοιδούς που συνθέτουν και τραγουδούν, η απαγγελία της επικής ποίησης ολοκληρώνει την πορεία της στον αρχαίο ελληνικό κόσμο με τον Παίονα, που συνθέτει διά της γραφής και απαγγέλλει επική ποίηση αρχαΐζοντος τρόπου. Αυτή τη φορά όμως ο νέος Ὅμηρος απευθύνεται στον νέο θεό του, τον αυτοκράτορα Αδριανό.

Ποια είναι η θέση της σύγχρονης ελληνικής φιλολογίας στον παγκόσμιο χάρτη μελέτης της ομηρικής ποίησης; 

Όποιος παρακολουθεί τα πράγματα με νηφαλιότητα θα διαπιστώσει ότι το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης είναι αδιαμφισβήτητα εκείνο που έχει ένα σαφές στίγμα στις ομηρικές σπουδές.

Η θέση της σύγχρονης ελληνικής φιλολογίας στον παγκόσμιο χάρτη μελέτης της ομηρικής ποίησης είναι αξιοπρόσεκτη. Όποιος παρακολουθεί τα πράγματα με νηφαλιότητα θα διαπιστώσει ότι το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης είναι αδιαμφισβήτητα εκείνο που έχει ένα σαφές στίγμα στις ομηρικές σπουδές. Νομίζω ότι μπορώ να δανειστώ, έστω και pro domo mea, τα λόγια του Ακαδημαϊκού Θεόδωρου Παπαγγελή σε μια πρόσφατη τοποθέτησή του: «Πρέπει να επισημανθεί ότι ο Χρήστος Τσαγγάλης διεκδικεί την εγγραφή του στο ομηρολογικό libro d’oro μέσα από το ίδιο το Τμήμα Φιλολογίας όπου παλαιότερα φώλιασαν πρωτεργάτες και πρωτομάστορες της ομηρολογίας, όπως ο Ιωάννης Κακριδής ο Νεοαναλυτικός, ο Δημήτρης Μαρωνίτης ο Ομηροπόλος, και όπου σήμερα εδρεύει αξίως διακονών τον Όμηρο ο Αντώνης Ρεγκάκος». Με πιο τεχνικούς όρους, η συνεισφορά αυτών των ελλήνων ομηριστών έγκειται στην καθιέρωση της Νεοανάλυσης ως βασικής ερμηνευτικής μεθόδου στις ομηρικές σπουδές (Κακριδής), στην εμπνευσμένη μετάφραση και ευαίσθητη ερμηνευτική ανάλυση του ομηρικού κειμένου (Μαρωνίτης), στην προβολή της σημασίας της ομηρικής φιλολογίας στην αρχαιότητα καθώς και της ποιητολογικής διάστασης της ομηρικής ποίησης (Ρεγκάκος), στην προώθηση της θεωρίας της προφορικής, διακειμενικής νεοανάλυσης και στη μελέτη του αποσπασματικά σωζόμενου αρχαϊκού έπους (Τσαγγάλης).

Τι θα λέγατε σε μια φιλομαθή νέα ή σε έναν φιλομαθή νέο που παίρνει σήμερα στα χέρια του την Ιλιάδα και την Οδύσσεια για «να τα διαβάσει»; Τι μπορεί πραγματικά να διδαχτεί και να κερδίσει από την ανάγνωσή τους και τι θα την/τον συμβουλεύατε να κάνει; Πιστεύετε ότι μπορούν τα ομηρικά Έπη να μιλήσουν σήμερα, αδιαμεσολάβητα, στον νέο αναγνώστη; Θα τους προτείνατε κάποια από τις υπάρχουσες μεταφράσεις ως την πρώτη που θα έπρεπε να διαβάσουν;

Η ανάγνωση των ομηρικών επών είναι ωφέλιμη για κάθε νέο που ενδιαφέρεται όχι μόνο για την ελληνική αλλά για την παγκόσμια λογοτεχνία. Νομίζω ότι μια δεύτερη και τρίτη ανάγνωση, όταν κανείς έχει εξοικειωθεί κάπως με τα πρόσωπα και την πλοκή, θα αρχίσει να προϊδεάζει τον υποψιασμένο αναγνώστη για έναν ολόκληρο κόσμο που του είναι εν πολλοίς άγνωστος. Τα ομηρικά έπη ως ιδρυτικά κείμενα της δυτικής λογοτεχνίας αλλά και εξαιρετικά λογοτεχνικά δημιουργήματα είναι εκ των ων ουκ άνευ για όποιον αγαπά τη λογοτεχνία. Θα περιοριστώ σε αυτή μόνο την υπόδειξη. Συνιστώ τις μεταφράσεις της Ιλιάδας και της Οδύσσειας του Δ. Ν. Μαρωνίτη. Από εκεί μπορεί να αρχίσει κανείς.

* Ο Κ.Β. ΚΑΤΣΟΥΛΑΡΗΣ είναι συγγραφέας.
Τελευταίο του βιβλίο, το μυθιστόρημα «Στο στήθος μέσα χάλκινη καρδιά» (εκδ. Μεταίχμιο)

ΧΡΗΣΤΟΣ Χ. ΤΣΑΓΓΑΛΗΣ

O Xρήστος K. Tσαγγάλης σπούδασε κλασική φιλολογία στα πανεπιστήμια Αθηνών (Πτυχίο 1992), King’s College London (M.A. 1993) και Cornell στις Η.Π.Α. (Ph.D 1998). Έχει διατελέσει μεταδιδακτορικός υπότροφος του ΙΚΥ (2000-2001) και έχει διδάξει στα Πανεπιστήμια Κρήτης (2000-2001) και Αθηνών (2001-2008). Από το 2013 είναι Καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

Στα ερευνητικά του ενδιαφέροντα ανήκουν η επική ποίηση της αρχαϊκής εποχής η μετρική, και το επίγραμμα (αρχαϊκό, κλασικό και ελληνιστικό). Έχει γράψει τα βιβλία: (1) Epic Grief: Personal Laments in Homer's Iliad (Walter de Gruyter 2004)· (2) The Oral Palimpsest: Exploring Intertextuality in the Homeric Epics (Harvard University Press 2008)· (3) Inscribing Sorrow: Fourth-Century Attic Funerary Epigrams (Walter de Gruyter 2008)· (4) From Listeners to Viewers: Space in the Iliad (Harvard University Press, 2012)· (5) Ομηρικές μελέτες: προφορικότητα, διακειμενικότητα, νεοανάλυση (Ίδρυμα Μ. Τριανταφυλλίδη, ΙΝΣ, 2016)· (6) Early Greek Epic Fragments: Genealogical and Antiquarian Epic (Walter de Gruyter 2017), (7) Τέχνη Ραψωδική: η απαγγελία της επικής ποίησης από την αρχαϊκή έως την αυτοκρατορική εποχή (University Studio Press 2018), καθώς και μελέτες σχετικά με τον Όμηρο, τον Hσίοδο, τον Bακχυλίδη, τον Hρόδοτο και τον Ξενοφώντα. Έχει συνεκδώσει τους ακόλουθους συλλογικούς τόμους: (1) Μουσάων Αρχώμεθα: ο Ησίοδος και η Αρχαϊκή Επική Ποίηση (Αθήνα 2006) (με τον N. Π. Mπεζαντάκο), (2)  Άθλα και έπαθλα στα ομηρικά έπη. Αθήνα, Κέντρο Οδυσσειακών Σπουδών 2007 (με τον A. Ρεγκάκο), (3) Αρχαία Ελληνική Τραγωδία: Θεωρία και Πράξη (Αθήνα 2008) (με τον Α. Μαρκαντωνάτο), (4) Brill's Companion to Hesiod (Leiden 2009, μαζί με τους F. Montanari και A. Rengakos), (5) Allusion, Authority, and Truth: Critical Perspectives on Greek Poetic and Rhetorical Praxis (Berlin-New York 2010, Walter de Gruyter, με τον Phillip Mitsis), (6) Homeric Hypertextuality, a special issue of the journal Trends in Classics, (2010 Walter de Gruyter), (7) Homeric Contexts: Neoanalysis and the Interpretation of Oral Theory (μαζί με τους F. Montanari και A. Rengakos, Walter de Gruyter 2012), (8) C. Tsagalis (επιμ.), Theban Resonances in Homeric Epic, a special issue of the journal Trends in Classics, Walter de Gruyter, (2014), (9) M. Fantuzzi and C. Tsagalis (επιμ.), The Greek Epic Cycle and its Ancient Reception, Cambridge University Press, (2015), (10) C. Tsagalis (επιμ.), Poetry in Fragments: Studies on the Hesiodic Corpus and its Afterlife, Walter de Gruyter (2017), (11) The Winnowing Oar: New Perspectives in Homeric Studies (Walter de Gruyter 2017, με τον Α. Μαρκαντωνάτο), (12) Homer in Performance: Rhapsodes, Narrators, and Characters, University of Texas Press (με τον J. Ready, 2018). Σημαντικές είναι και οι εκτενείς μελέτες του «Poet and Audience: from Homer to Hesiod» (επιμ. F. Montanari & A. Rengakos, Poesie epique grecque: metamorphoses d’un genre litteraire, Entretiens sur l’antiquite classique, Fondation Hardt, 2006), σσ. 79-130· «Ελληνιστικό επίγραμμα: η λόγια εκζήτηση μιας ολιγόστιχης μορφής» (επιμ. Φ. Μανακίδου & Κ. Σπανουδάκης, Αλεξανδρινή Μούσα: συνέχεια και νεωτερισμός στην Ελληνιστική ποίηση (Αθήνα 2008), σσ. 325-416.

Ο κ. Τσαγγάλης διδάσκει επίσης στην ενότητα Ελληνικά Γράμματα του Ελληνικού Ανοιχτού Πανεπιστημίου. Είναι συνεκδότης (με τους Patrick Finglass, Bristol και Simon Malloch, Nottingham) της διεθνούς σειράς Key Perspectives on Classical Research (Walter de Gruyter) και (με τον Jonathan Ready, University of Indiana, Bloomington) του διεθνούς περιοδικού YAGE (Yearbook of Ancient Greek Epic, Brill).

ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΧΡΗΣΤΟΥ Κ. ΤΣΑΓΓΑΛΗ