Ανδρέας Ασσαέλ: «Η δράση της Οργάνωσης Τοτ είναι άγνωστο κεφάλαιο της ελληνικής Ιστορίας και μέρος του Ολοκαυτώματος»

Τα ναζιστικά καταναγκαστικά έργα στην Ελλάδα και ο βασανισμός που υπέστησαν Χριστιανοί και Εβραίοι είναι το θέμα της εργασίας του Ανδρέα Ασσαέλ. Με επίκεντρο το φαράγγι της Καρυάς στη Λαμία, ο συγγραφέας εξιστορεί τη φρίκη που έζησαν όσοι βρέθηκαν όμηροι των Γερμανών κατά τα έτη 1942 και 1943. Τον καιρό του πολέμου ήταν πολύ συνηθισμένο φαινόμενο οι Γερμανοί στρατιωτικοί να έχουν ως χόμπι τη φωτογραφία. Φωτογράφιζαν τα πάντα και τα φιλμ πηγαινοέρχονταν με το στρατιωτικό ταχυδρομείο. Το φωτογραφικό υλικό –350 περίπου ανέκδοτες φωτογραφίες–που βρέθηκε στην κατοχή του συγγραφέα και ανήκει στον Γερμανό μηχανικό, προϊστάμενο του έργου ονόματι Χαννς Ρέσλερ, που επέβλεπε τα εργοτάξια σκλάβων στην κατεχόμενη Ελλάδα, ήταν το έναυσμα της ενασχόλησής του.

Ακολούθησε μία έρευνα 20 χρόνων και έτσι πλέον γνωρίζουμε για πρώτη φορά τα μαρτύρια που βίωσαν όχι μόνο Εβραίοι αλλά και Χριστιανοί σε έργα σιδηροδρομικά, οδοποιίας, λατομεία κ.ά. Το 1943 πάνω από τετρακόσιοι Θεσσσαλονικείς Εβραίοι βρέθηκαν στην Καρυά και δούλεψαν στο σιδηροδρομικό εργοτάξιο, ενώ μικρότερα έργα αλλά με εξίσου τραγικές συνέπειες έλαβαν χώρα στη Στύρφακα, στο Σέδες, στη Βάβδο, στον Δομοκό. Οι εργάτες-σκλάβοι δούλευαν επί δωδεκάωρο με ελάχιστη τροφή και νερό, με συνεχείς ξυλοδαρμούς και εκτελέσεις. Ένα μεγάλο ποσοστό, πάνω από 20%, υπέκυψε ή δολοφονήθηκε επί τόπου. Οι υπόλοιποι που επέζησαν είτε δολοφονήθηκαν εκεί μαζικά, είτε έφυγαν με τη σφραγίδα του θανάτου στο μέτωπο, σκελετωμένοι και κουρελιασμένοι. Κανείς τους δεν είχε τις προϋποθέσεις να επιζήσει από το Άουσβιτς. 

Ο σημερινός επισκέπτης της Καρυάς θα μπορέσει να δει σημάδια του παρελθόντος που θα πιστοποιούν τι ακριβώς συνέβη κατά τη γερμανική Κατοχή;

Ο σημερινός επισκέπτης, μόλις πλησιάσει και προχωρήσει λίγο μέσα στο φαράγγι και δει τις πολλές χιλιάδες τόνων από κοφτερούς βράχους που αποσπάστηκαν και μεταφέρθηκαν με ανθρώπινα χέρια από εκεί, θα καταλάβει αμέσως τον ατέλειωτο πόνο που απαίτησε αυτή η εργασία. Αν έχει διαβάσει το βιβλίο μου, θα διακρίνει εύκολα το πλατό που σχηματίστηκε από τα μπάζα της κοπής του βουνού, μαζί με τα οποία κατέληγαν και τα πτώματα των εξαντλημένων εργατών. Από τα παλιά κτήρια της Κατοχής, ανέπαφο έχει μείνει μόνο ένα, αυτό των κλειδούχων, τα υπόλοιπα αντικαταστάθηκαν όταν έγινε η κυρία γραμμή διπλή.

Καίτοι το εργοτάξιο της Καρυάς θα μπορούσε να θεωρηθεί (από άποψη συνθηκών και αγριότητας) το Μαουτχάουζεν της Ελλάδας, στις μέρες μας ελάχιστα πράγματα γνωρίζουμε. Γιατί πιστεύετε;

Συμφωνώ με την παρομοίωση με το Μαουτχάουζεν, οι λόγοι που το θέμα ήταν άγνωστο είναι αρκετοί. Ένας λόγος είναι ότι η Καρυά ήταν ένα πολύ σκληρό εργοτάξιο και οι επιζώντες ήταν πολύ λίγοι και για αυτό δεν υπάρχουν μαρτυρίες. Ένας άλλος λόγος είναι ότι ο θύτης στη Καρυά ήταν μια ιδιωτική εταιρεία στο πλαίσιο της Οργάνωσης Τοτ, από την οποία δεν σώθηκαν γενικά πολλά πράγματα και κανείς δεν ασχολήθηκε ιδιαίτερα με αυτήν. Μετά τον πόλεμο τους χρειάζονταν για να ξαναφτιάξουν την κατεστραμμένη Γερμανία και τους αθώωσαν. Με την εύρεση από εμένα του αρχείου Ρέσλερ του Μηχανικού που επέβλεπε την Καρυά και άλλα μέρη, έχουμε για πρώτη φορά παγκοσμίως ένα τόσο καλά τεκμηριωμένο έγκλημα της Τοντ. Επίσης, η χρονική εύρεση τον άλμπουμ βοήθησε στην ανίχνευση μαρτύρων – σήμερα δεν ζει κανένας πλέον. Μην ξεχνάμε ότι μετά την αποχώρηση των Γερμανών από την χώρα μας ακολούθησε ένας άγριος εμφύλιος πόλεμος και τα ναζιστικά κάτεργα ξεχάστηκαν μέσα σε αυτή την φρίκη.

Γνωρίζουμε ακριβώς πόσοι άνθρωποι χρησιμοποιήθηκαν στα έργα από τους ναζί και πόσοι από αυτούς έχασαν τη ζωή τους;

Γνωρίζουμε ότι γύρω στα 3.000 άτομα χρησιμοποιήθηκαν το 1943 στα έργα από τους ναζί. Από αυτούς, 1.800 στάλθηκαν τον Αύγουστο στο Άουσβιτς και μόνο 273 κρίθηκαν ικανοί για εργασία στο στρατόπεδο, ενώ οι άλλοι θανατώθηκαν αμέσως. Από την Καρυά γνωρίζω με σιγουριά ότι επέζησαν μόνο τρεις από το Άουσβιτς, δυο αδέλφια -ο ένας ήταν σε προνομιακή θέση-, και ένας τρίτος, που είχε δραπετεύσει από την Καρυά κι όταν τον συνέλαβαν ξανά, τον έστειλαν στη Πολωνία.

Επομένως, από τα αρχικά 3000 άτομα, 1200 εργάτες ή δραπέτευσαν ή θανατώθηκαν στα κάτεργα. Αν υποθέσουμε ότι 600 δολοφονήθηκαν και 600 δραπέτευσαν στα έργα και άλλοι (1.800 – 273 =1527) 1527 δολοφονήθηκαν με αέρια κατά την άφιξη στο Άουσβιτς, τότε έχουμε ένα σύνολο 2.127 νεκρών εργατών, ήτοι 71%. Πιστεύω ότι οι νεκροί είναι περισσότεροι, ίσως 90%, διότι οι δραπέτες θα εμφανίζονταν μεταπολεμικά σε καταμέτρηση στη κοινότητα Θεσσαλονίκης.

Το βιβλίο σας περιλαμβάνει περίπου 350 φωτογραφίες από εκείνη την εποχή, οι οποίες είναι ένα ισχυρό ντοκουμέντο. Πώς έφτασαν στα χέρια σας;

Το αρχείο Ρέσλερ, που ανακάλυψα, περιέχει γύρω στις 450 φωτογραφίες. Στο βιβλίο μου χρησιμοποίησα τις πιο σημαντικές – περιέλαβα και σχέδια και σύγχρονες φωτογραφίες για να έχει ο αναγνώστης μια πλήρη εικόνα. Ήταν ένα τυχαίο εύρημα σε μια αγορά αντικών στο Μόναχο. 

Το βιβλίο μου είναι το αποτέλεσμα της μακροχρόνιας συλλογής μου φωτογραφικών αρχείων, σε συνδυασμό με εξειδικευμένες γνώσεις. Το εργοτάξιο της Καρυάς μού ήταν γνωστό από το βιβλίο Ιν Μεμόριαμ. Το ντοκουμέντο αυτό είναι παγκοσμίως μοναδικό, πουθενά δεν υπάρχει τόσο καλά τεκμηριωμένο ένα έγκλημα της Οργάνωσης Τοτ.

Με δέχθηκαν αμέσως, ήξεραν καλά τι είχαν κάνει στην Ελλάδα, τους έπεισα ότι είμαι ακίνδυνος και πήρα πολλές πληροφορίες…

Ποιος τράβηξε αυτές τις φωτογραφίες και για ποιους λόγους;

Το όνομα του φωτογράφου δεν αναφέρεται πουθενά στο αρχείο. Η εταιρεία που ανέλαβε το έργο, η Ιμπερλαντ, καθώς και η Λέονχαρντ Μολ, απεικονίζονται με ταμπέλες μέσα στο φωτογραφικό υλικό. Πήρα την απόφαση το 2004 να πάω να τους επισκεφτώ. Με δέχθηκαν αμέσως, ήξεραν καλά τι είχαν κάνει στην Ελλάδα, τους έπεισα ότι είμαι ακίνδυνος και πήρα πολλές πληροφορίες. Ο φωτογράφος λεγόταν Χαννς Ρέσλερ, ήταν πολιτικός μηχανικός, γεννήθηκε το 1905 στη Νυρεμβέργη και πέθανε το 1995. Το φωτογραφικό αρχείο ήταν η απόδειξη για τις εργασίες που έγιναν και με αυτό η εταιρεία του θα ζητούσε από το γερμανικό κράτος να πληρωθεί.

Γιατί επέλεξε την Καρυά η Βέρμαχτ για την κατασκευή των σιδηροδρομικών έργων και όχι κάποια άλλη περιοχή;

Ο σιδηρόδρομος ήταν η μοναδική δυνατότητα των δυνάμεων του Άξονα για επικοινωνία με τον έξω κόσμο. Η θάλασσα ήταν σε αγγλικά χέρια και όλες οι μεταφορές, στρατού, υλικών κλπ, γίνονταν με τον σιδηρόδρομο, με τη μοναδική αυτή γραμμή. Έπρεπε να αυξηθεί η κινητικότητα της γραμμής, δηλαδή περισσότερα τρένα να τη χρησιμοποιούν ταυτοχρόνως.

Το έργο εκσυγχρονισμού των ελληνικών σιδηροδρόμων το ανέλαβε η Λέονχαρντ Μολ, ιδιωτική εταιρεία κατασκευών στο Μόναχο. Αυτή η εταιρεία μόλις πήρε την εξουσία ο Χίτλερ κατεδάφισε την κεντρική συναγωγή του Μονάχου.

Στο όρος Όθρυς, όπου βρίσκεται ο σταθμός της Καρυάς, η γραμμή είναι ανηφορική, τα παλιά τρένα με τα πολλά τους βαγόνια δεν μπορούσαν να σταματήσουν κάπου και να περιμένουν να περάσει το τρένο από την αντίθετη κατεύθυνση για να ξαναξεκινήσουν στην ανηφόρα. Επρεπε να φτιαχτεί μια στάση σε οριζόντιο επίπεδο έτσι ώστε το πρώτο τρένο που θα έμπαινε εκεί να είχε την δυνατότητα να αποκτήσει αρκετή φόρα για να συνεχίσει την ανηφορική διαδρομή προς τη Θεσσαλονίκη. Η Καρυά βρίσκεται γεωγραφικά ακριβώς στο σημείο, στη μέση της διαδρομής, που θα μπορούσε να διπλασιαστεί η κινητικότητα της γραμμής. Δύο τρένα θα χρησιμοποιούσαν την ίδια γραμμή συγχρόνως και θα συναντιόντουσαν στη Καρυά, όπου το πρώτο θα περίμενε το δεύτερο στη καινούργια παρακαμπτήριο γραμμή.

Ποια εταιρεία ανέλαβε το έργο;

Το έργο εκσυγχρονισμού των ελληνικών σιδηροδρόμων το ανέλαβε η Λέονχαρντ Μολ, ιδιωτική εταιρεία κατασκευών στο Μόναχο. Αυτή η εταιρεία, μόλις πήρε την εξουσία ο Χίτλερ, κατεδάφισε την κεντρική συναγωγή του Μονάχου. Στην Ελλάδα, μας έστειλε τη θυγατρική της, πρώην αυστριακή εταιρεία, την Ίμπερλαντ. Από τα 41 έγγραφα του αρχηγού του εργοταξίου Ιωσήφ Λανγκμάγιερ, τα οποία πρόσφατα ανακάλυψα, φαίνεται καθαρά η στενή σχέση των δύο αυτών εταιρειών, καθώς και η μεταπολεμική αγωνία του Λανγκμάγερ να μην μαθευτεί το τι έγινε στη Καρυά.

Η αποστολή ανυπάκουων Χριστιανών σε στρατόπεδο στη Γερμανία ήταν συνηθισμένο μέτρο τότε.

Θύματα αυτού του έργου ήταν τόσο Έλληνες όσο και Εβραίοι. Να υποθέσουμε πως αν δεν μετείχαν στα έργα θα κατέληγαν σε κάποιο στρατόπεδο συγκέντρωσης;

Στην Καρυά το 1943 βασανίστηκαν και εξοντώθηκαν μόνο Εβραίοι από την Θεσσαλονίκη. Η Ίμπερλαντ το 1942 χρησιμοποίησε Χριστιανούς και Εβραίους για διάφορα έργα, όπως στη Στύρφακα, στο Δομοκό, στο Σέδες, στη Χαλκιδική κ.ά. Όποιος δεν ήθελε να υπακούσει, τον ξυλοκοπούσαν, όποιος προσπαθούσε να δραπετεύσει, τον πυροβολούσαν, δραπέτες που συλλαμβάνονταν τιμωρούνταν παραδειγματικά. Η αποστολή ανυπάκουων Χριστιανών σε στρατόπεδο στη Γερμανία ήταν συνηθισμένο μέτρο τότε.

Πόσοι είναι εν ζωή από εκείνη την περίοδο; Εσείς ποιους συναντήσατε κατά τη διάρκεια της έρευνάς σας;

Σήμερα, δυστυχώς, δεν είναι κανένας μάρτυρας πλέον εν ζωή. Ο βασικός μου μάρτυρας, που σχολίασε όλο το υλικό, ήταν ο δραπέτης Σαμ Ναχμίας. Συνολικά βρήκα τους εξής δραπέτες και τους πήρα συνέντευξη: Σαμ Ναχμία, Σαμ Ιεσουά, Δαβίδ Σιών, Δαβίδ Μπρούδο και Σαμ Κοέν. Με τους απογόνους των δραπετών Τζάκο Καράσσο και Σαμ Αρδίττη είχα συνομιλίες και περιέλαβα τις μαρτυρίες τους. Όταν πήγα το 2004 για πρώτη φορά στη Καρυά, συνάντησα τον μεταπολεμικό φύλακα του σταθμού Νίκο Σίμο, τον τότε υπεύθυνο του σταθμού κύριο Βασίλη Κουτσούκο, τον Σταυρόπουλο Γιάννη, ένα τότε βοσκόπουλο της περιοχής, κ.ά. Γενικά, δεν άφησα στα 20 χρόνια της έρευνάς μου κανένα στοιχείο που να μην ερευνήσω, για αυτό και το αρχικό μου βιβλίο του 2008 παρουσιάζει σωστά τα γεγονότα της Καρυάς.

Υπενθυμίζω ότι οι Γερμανοί κρατούσαν τους ομήρους με την απειλή-μπλόφα ότι θα τουφέκιζαν αμέσως τους συγγενείς τους στη Θεσσαλονίκη, δηλαδή αυτούς που είχαν ήδη εκτοπιστεί και θανατωθεί.

Οι κάτοικοι της περιοχής πώς συμπεριφέρθηκαν γνωρίζοντας πως υπήρχε στα μέρη τους ένα εργοτάξιο-κολαστήριο;

Δυστυχώς, οι μόνοι κάτοικοι της περιοχής που έβλεπαν καθημερινά το μαρτύριο των Εβραίων συμπατριωτών τους ήταν οι εργάτες του σιδηροδρόμου από τα γύρω χωριά και δεν βοήθησαν καθόλου. Ο λόγος ήταν ότι η καθημερινή τους εργασία ήταν τόσο σκληρή που δεν είχαν την πολυτέλεια της συμπόνιας. «Λόγω της σκληρής δουλειάς, ήταν η χειρότερη πάστα του χωριού μας», λέει ο μάρτυρας Γιάννης Σταυρόπουλος. Οι δε αντάρτες της περιοχής που θα μπορούσαν εύκολα να βοηθήσουν, π.χ. με πληροφορίες, ότι στη Θεσσαλονίκη δεν υπάρχουν πλέον Εβραίοι, και να τους παροτρύνουν να δραπετεύσουν, δεν έκαναν απολύτως τίποτα για τους άτυχους κρατούμενους της Καρυάς. Υπενθυμίζω ότι οι Γερμανοί κρατούσαν τους ομήρους με την απειλή-μπλόφα ότι θα τουφέκιζαν αμέσως τους συγγενείς τους στη Θεσσαλονίκη, δηλαδή αυτούς που είχαν ήδη εκτοπιστεί και θανατωθεί.

Είχε συμμετοχή η Ελληνική Χωροφυλακή στη φύλαξη του στρατοπέδου;

Κατηγορηματικά όχι. Στην Καρυά το 1943 δεν υπήρχε ούτε ένας Έλληνας χωροφύλακας, ούτε και σε άλλα στρατόπεδα. Το 1943 δεν έχουμε κάποια τέτοια μαρτυρία, σε αντίθεση με τα κάτεργα του 1942, όπου υπάρχουν μαρτυρίες. Εχω δε και φωτογραφικό υλικό με χωροφύλακες π.χ. στη Χαλκιδική. Πάντως, γενικά δεν άκουσα η διάβασα πουθενά ότι η Ελληνική Χωροφυλακή έπαιξε κάποιον αρνητικό ή δυσάρεστο ρόλο στο μαρτύριο αυτών των συμπολιτών μας.

Τι ξέρουμε για τα αρχεία του στρατοπέδου; Πώς εξαφανίστηκαν;

Όπως ήδη ανάφερα το έργο στη Καρυά το είχε αναλάβει η Ίμπερλαντ, θυγατρική της Λέοναρντ Μολ. Και οι δυο υπάρχουν ακόμα αλλά αρνούνται οποιαδήποτε σχέση με την τότε εταιρεία. Αυτές οι εταιρείες σίγουρα είχαν πλήρη αρχεία τα οποία καταστράφηκαν από βομβαρδισμούς ή και επίτηδες στο τέλος του πολέμου. Το μόνο μέρος από τα αρχεία αυτά είναι το φωτογραφικό του Ρέσλερ που κατέχω, το οποίο το είχε πάρει σπίτι του και εμφανίστηκε μετά τον θάνατό του. Επίσης τα σαράντα ένα έγγραφα του αρχηγού του εργοταξίου Λανγκμάγερ που βρήκα με σχεδόν μεταφυσικό τρόπο μετά 70 σχεδόν χρόνια, αποδεικνύουν τρανταχτά τη σχέση των θυτών με τα θύματα.

Θα ήθελα να τελειώσω τονίζοντας, ότι η Οργάνωση Τότ δεν ήρθε στην Ελλάδα με σκοπό να βελτιώσει τις συγκοινωνίες μας, ήρθε για να μπορεί να καταληστεύσει τον ορυκτό πλούτο της χώρας και να βελτιώσει την στρατιωτική τους υπεροχή.

Υπάρχουν άλλα κρυμμένα μυστικά από εκείνη την εποχή που μπορούμε να ανακαλύψουμε; Σκοπεύετε να συνεχίσετε την έρευνα;

Παρόλο που η εικοσαετής μου έρευνα έχει καλύψει το μεγαλύτερο μέρος του εγκλήματος στη Καρυά και δίνει καλή εικόνα της άγνωστης δράσης της Οργάνωσης Τοτ στην Ελλάδα, θα έλεγα ότι η έρευνα δεν έχει ποτέ τέλος. Πρόσφατα βρήκα τα σαράντα ένα έγγραφα του αρχηγού του στρατοπέδου της Καρυάς Λάνγκμαγιερ, έκανα έρευνα για το άτομό του, στάθηκα μπροστά στον τάφο του, επισκέφθηκα το πρώην σπίτι του κλπ.

Κατόρθωσα πρόσφατα να χαρακτηριστεί ο σταθμός ιστορικός τόπος από το Υπουργείο Πολιτισμού με την Εφορία Νεωτέρων Μνημείων. Υπάρχει και η φήμη για έναν ομαδικό τάφο...

Θα ήθελα να τελειώσω τονίζοντας ότι η Οργάνωση Τόντ δεν ήρθε στην Ελλάδα με σκοπό να βελτιώσει τις συγκοινωνίες μας, ήρθε για να μπορεί να καταληστεύσει τον ορυκτό πλούτο της χώρας και να βελτιώσει την στρατιωτική τους υπεροχή. Οι Εβραίοι κατάδικοι του 1943 στη Καρυά ήταν οι άτυχοι της υπόθεσης. Αν δεν υπήρχαν αυτοί, τα θύματα θα ήταν Χριστιανοί της περιοχής, όπως έγινε το 1942. Η δράση της Οργάνωσης Τοντ είναι άγνωστο κεφάλαιο της ελληνικής Ιστορίας και μέρος του Ολοκαυτώματος.

＊Ο ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΜΑΡΙΝΟΣ είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας.

Δυο λόγια για τον συγγραφέα

Ο Ανδρέας Ασσαέλ ασχολείται από πολύ μικρή ηλικία με την ιστορική έρευνα, κυρίως της εποχής της γερμανικής κατοχής. Η οικογένεια του πατέρα του είναι μια από τις τρεις οικογένειες Εβραίων που διασώθηκαν όλα της τα μέλη, κρυμμένα από ηρωικούς χριστιανούς της Θεσσαλονίκης.