Η Άκρα Ταπείνωση

Στη μνήμη του Θόδωρου Αγγελόπουλου

ΒΡΙΣΚΟΣΟΥΝΑ ΣΤΗΝ ΙΔΙΑ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΛΕΩΦΟΡΟ της Αθήνας, απέναντι από τον κινηματογράφο που είχες δει να καίγεται μπροστά σου. Το φως της μέρας ασταθές, γαλακτερό, τύλιγε το ψυχορράγημά της μέσα σε τούλινη κουρτίνα. Πίσω της θα κρυβότανε σε λίγο η μέρα για ν’ αλλάξει ρούχο, να ντυθεί στα μαύρα. Να γίνει άλλη μια νύχτα της Αθήνας, πιο ύπουλη από το νερό της λησμονιάς, πιο γυάλινη από το βλέμμα ενός αστέγου, πιο οδυνηρή από τη φλόγα που είχε κατακάψει το άστυ.

Η Αθήνα, μια τρελή μητέρα πια.

Εσύ, η κόρη της, δεν πλήρωσες για να μπεις στον κινηματογράφο. Στο σκοτεινό ταμείο του κανείς δεν έκοβε εισιτήρια σε όσους έμπαιναν. Δηλαδή σ’ εσένα και σε κάτι άλλους ξέμπαρκους κι αλλοπαρμένους, που είχατε την αποκοτιά να μπείτε απόψε μέσα στον καμένο κινηματογράφο, για να δείτε το έργο που παιζόταν. Ο ένας τους κάποιον αόριστα σου θύμιζε, καλύτερα όμως να μην του μιλούσες.

Ούτε λυγμός ούτε μνημόσυνο. Κάτι βαθύτερο ήταν αυτό που σε τραβούσε μέσα στον καμένο κινηματογράφο δυνατά, σαν ζώο που το σέρνει το σκοινί προς το μαχαίρι. Μόνη σου, η Νύμφη αρνήθηκε να συμπαρασταθεί στην κάθοδό σου. Η αίθουσα προβολών βρισκόταν κάτω από το επίπεδο του δρόμου, κάθοδος ήταν, είπε. Αυτήν, την τραβούσε ακόμη των χρωμάτων το σκοινί. Επέμενε ότι, αφού όλα τα χρώματα της φύσης, αλλά και της ψυχής του ανθρώπου, είχαν εισβάλει πάλι στη ζωή της, δεν θα τα εγκατέλειπε ποτέ, ούτε καν τις νύχτες. Τη νύχτα τα χρώματα σου εμφανίζονται αλλιώς, μιλούν αλλιώς, σκέφτονται αλλιώς, την άκουσες να ισχυρίζεται ενώ απομακρυνότανε από κοντά σου, κάτω από τα δημόσια φώτα που άναβαν με επισημότητα στη λεωφόρο.

Δρασκέλισες τα καρβουνιασμένα δοκάρια της εισόδου, τα πεσμένα διαγωνίως. Λοξές αχτίνες από το ξημέρωμα μιας καινούργιας κόλασης, την οποία, γι’ ακόμη μια φορά στην Ιστορία, ευαγγελίστηκε ο νους του ανθρώπου. Σκόνταψες πάνω σε χαμηλούς σωρούς από στάχτες και αποκαΐδια. Η μνήμη της φωτιάς κοκκίνιζε ακόμη μέσα τους, σπίθες που απειλούσαν να ξαναφουντώσουν. Κοίταξες ψηλά, δεν είχε σύννεφα στον χειμωνιάτικο ουρανό και η ξεκοιλιασμένη στέγη της εισόδου επέτρεπε στο σεληνόφωτο να διαχυθεί, κάνοντας ορατές όλες τις αποχρώσεις της καμένης ύλης.

Δρασκέλισες τα καρβουνιασμένα δοκάρια της εισόδου, τα πεσμένα διαγωνίως. Λοξές αχτίνες από το ξημέρωμα μιας καινούργιας κόλασης, την οποία, γι’ ακόμη μια φορά στην Ιστορία, ευαγγελίστηκε ο νους του ανθρώπου. Σκόνταψες πάνω σε χαμηλούς σωρούς από στάχτες και αποκαΐδια. Η μνήμη της φωτιάς κοκκίνιζε ακόμη μέσα τους, σπίθες που απειλούσαν να ξαναφουντώσουν. Κοίταξες ψηλά, δεν είχε σύννεφα στον χειμωνιάτικο ουρανό και η ξεκοιλιασμένη στέγη της εισόδου επέτρεπε στο σεληνόφωτο να διαχυθεί, κάνοντας ορατές όλες τις αποχρώσεις της καμένης ύλης. Απ’ αυτό, το νύχτιο ψυχρό φως, αναδυόταν κάτι σαν μινύρισμα: η εξόδιος ακολουθία της καμένης ύλης, σκέφτηκες. Το βαθύ σκοτάδι την αποσιωπά, ενώ το αχνό φως της σελήνης την αναδεικνύει. Σαν να απαιτείται ένα κερί αναμμένο, η αναλαμπή μιας σπίθας από τη φωτιά που μόλις καταλάγιασε, κάποια κλωστή από το ασημένιο ρούχο της σελήνης, για να λάβουν σχήμα οι μορφές που ανακαλούνται.

Κατέβηκες με προσοχή τις σκάλες. Σε ακολουθούσε η μπόχα από την πυρκαγιά που είχε καταλαγιάσει με κρουνούς νερού, όταν ήταν ανεπίστρεπτα αργά. Μπήκες στην αίθουσα των προβολών. Και, ω, του θαύματος! Η αίθουσα δεν είχε υποστεί μεγάλη βλάβη. Μονάχα οι καπνοί, που είχαν μπουκάρει από την πυρπολημένη είσοδο, είχαν μαυρίσει με περίεργα σχήματα τους τοίχους. Και τα βρομόνερα, κατρακυλώντας από τις φαρδιές μαρμαρένιες σκάλες, είχαν μουλιάσει και μαυρίσει τη μοκέτα. Ο πολυέλαιος, αυτό το μεγαλόπρεπο στολίδι, είχε σωθεί, αλλά δεν ήταν αναμμένος. Πέντε έξι προβολείς στους τοίχους οδηγούσαν τα βήματά σου μες στο μισοσκόταδο, όπως ο παλιός φακός της ταξιθέτριας τους αργοπορημένους θεατές. Από κάποιο πνιγμένο βουητό κατάλαβες ότι μια γεννήτρια παρείχε αυτό το υποτυπώδες φως στην αίθουσα. Με τη γεννήτρια θα προβαλλότανε λοιπόν και η ταινία, αφού το ρεύμα είχε βέβαια κοπεί.

Ποια ταινία θα έβλεπες, αναρωτήθηκες μόλις τη στιγμή που βυθιζόσουνα στην πολυθρόνα. Χάιδεψες το γνώριμο πορφυρό βελούδο της, που είχε σωθεί . Μερικές θέσεις παραπέρα κάθισε ο άντρας που κάτι, μάλλον σαν ανεπιθύμητο, σου θύμιζε. Οι άλλοι σκόρπισαν στην αίθουσα. Έστρεψες το βλέμμα στην οθόνη, άρχιζε το έργο. Παρά τον ενοχλητικό της βόμβο, η γεννήτρια έκανε τη δουλειά της μια χαρά.

Οι τίτλοι της αρχής ήταν γραμμένοι σε μια γλώσσα ακατανόητη, που σου θύμισε τα ιδεογράμματα στον αδιάβαστο ακόμη Δίσκο της Φαιστού. Άλλο και τούτο πάλι, δεν θα καταλάβω τίποτα, γκρίνιαξες μέσα σου, ενώ η οθόνη γέμισε με χρώματα. Αραχνοΰφαντοι χιτώνες στα εφτά χρώματα του ουράνιου τόξου κάλυπταν τα σώματα κάποιων πολύ νέων κοριτσιών που, αγνοώντας μάλλον τα φαρμακερά βέλη του έρωτα, του έδιναν στόχο τα παρθενικά τους κάλλη. Μάιος το πιθανότερο, επειδή τα κορίτσια διάλεγαν ωραία τριαντάφυλλα από ένα μεγάλο κάνιστρο κι έπλεκαν στεφάνια για να στολιστούνε. Από τις κινήσεις τους κατάλαβες ότι χόρευαν και τραγουδούσαν, αφού η ταινία, μολονότι έγχρωμη, ήταν βουβή. Στη άκρη της οθόνης έλαμπε μια θάλασσα. Τα κορίτσια φρόντιζαν να έχουν μιαν απόσταση ασφαλείας από το αλμυρό νερό. Μονάχα δυο μωρές παρθένες ξέκοψαν, για να παραδώσουν τα καλλίγραμμά τους πόδια σ’ εκείνα τα υγρά, τα μακρόσυρτα θαλασσινά φιλιά, ανασηκώνοντας τα ρούχα τους.

Ο φακός επέστρεψε στην κεντρική παρέα των κοριτσιών. Επρόκειτο για μια τελετουργία της άνοιξης, συμπέρανες, επειδή έμοιαζε να ιερουργεί η μια από τις κοπέλες. Σίγουρα η πιο όμορφη, σίγουρα μια πριγκίπισσα-ιέρεια, αφού την υπάκουαν όλες οι άλλες, ειρωνεύτηκες. Είχες αρχίσει να βαριέσαι λίγο.

Ο σκηνοθέτης εστίασε ξανά στη θάλασσα. Ένα μεγάλο κύμα φούσκωσε ξαφνικά πάνω στα ήσυχα, τα ακύμαντα νερά της. Το κύμα ήρθε κι έσκασε στο περιγιάλι. Από μέσα του αναδύθηκε ένας κάτασπρος ταύρος. Γύρω του απλώθηκε ο θαλασσινός αφρός πάνω στην άμμο της ακτής, χαλί δαντελένιο για να πατήσει πάνω του ο άσπρος ταύρος. Οι δυο μωρές παρθένες έτρεξαν φοβισμένες προς την παρέα των κοριτσιών, ενώ εκείνος τίναζε από πάνω του τις σταγόνες του νερού, μαργαριτάρια της θαλάσσης. Άρχισε να βαδίζει, όλος χάρη, προς τη συντροφιά των κοριτσιών, που είχαν μαρμαρώσει από τον φόβο, μπορεί κι από μιαν έκσταση μυστική.

Ο σκηνοθέτης εστίασε ξανά στη θάλασσα. Ένα μεγάλο κύμα φούσκωσε ξαφνικά πάνω στα ήσυχα, τα ακύμαντα νερά της. Το κύμα ήρθε κι έσκασε στο περιγιάλι. Από μέσα του αναδύθηκε ένας κάτασπρος ταύρος. Γύρω του απλώθηκε ο θαλασσινός αφρός πάνω στην άμμο της ακτής, χαλί δαντελένιο για να πατήσει πάνω του ο άσπρος ταύρος. Οι δυο μωρές παρθένες έτρεξαν φοβισμένες προς την παρέα των κοριτσιών, ενώ εκείνος τίναζε από πάνω του τις σταγόνες του νερού, μαργαριτάρια της θαλάσσης. Άρχισε να βαδίζει, όλος χάρη, προς τη συντροφιά των κοριτσιών, που είχαν μαρμαρώσει από τον φόβο, μπορεί κι από μιαν έκσταση μυστική. Σταμάτησε έξω από τον κύκλο τους. Άστραφτε υπερκόσμια λευκός. Κοίταξε την κόρη που ιερουργούσε. Το βλέμμα του, βλέμμα ενός από καιρό ερωτευμένου άντρα. Αποφασισμένου όσο και διστακτικού. Προχώρησε ήρεμα, σχεδόν μελαγχολικά προς τη μεριά της κόρης, ενώ τα υπόλοιπα κορίτσια τού άνοιγαν δρόμο να την πλησιάσει.

Στάθηκε μπροστά της και την ξανακοίταξε. Υπνωτισμένη η κόρη, άπλωσε το ένα χέρι και τον χάιδεψε στο κούτελο, ανάμεσα στα δυο χρυσά του κέρατα. Διστάζοντας, αλλά και με κάποιο νάζι, τύλιξε στα κέρατά του μια γιρλάντα από τριαντάφυλλα. Σημάδι ότι τον αποδεχότανε, συμπέρανες, ότι δεν φοβόταν το ζωώδες του έρωτά του, ότι την τιμούσε η μεταμόρφωση ενός θεού σε ζώο για να την πλαγιάσει. Επειδή ήταν φανερό πως ένας θεός είχε μεταμορφωθεί σε ταύρο.

Το ερωτευμένο ζώο γονάτισε μπροστά της, προσκυνώντας την. Και περιμένοντάς την. Η μαγεμένη κόρη ίππευσε πάνω στη χαμηλωμένη ράχη του. Ο ταύρος τινάχτηκε αμέσως όρθιος, βούτηξε με ορμή στη θάλασσα, τη γαλήνια θάλασσα που τον είχε φέρει. Έφευγε από τον υδάτινό της δρόμο, αλλά γαμπρός πλέον και κατακτητής. Είχε πετύχει την απαγωγή της ποθητής του.

Ταυρήσιο ακρόπρωρο το φουσκωμένο στέρνο του, έσκιζε τα θαλασσινά νερά με την ταχύτητα των κεραυνών, που σε άλλες περιστάσεις θα εξαπέλυε στον ουρανό ο νεφεληγερέτης Δίας. Ο Δίας ήταν, βέβαια, ο ταυρόμορφος θεός στην οθόνη. Η δε κόρη, γερμένη πάνω στη δυνατή του ράχη, πιανόταν με το ένα χέρι από τα χρυσά του κέρατα και με το άλλο πάσχιζε, με μιαν παρθενική ακόμη αιδημοσύνη, να συμμαζεύει τον χιτώνα και το πέπλο της που φούσκωναν, άσπρο πανάκι βάρκας, από ούριο άνεμο. Το άσπρο χρώμα του χιτώνα και του πέπλου της άρχισε λίγο-λίγο να σκουραίνει, ώσπου κατέληξε σε βαθυπόρφυρο, σαν αίμα. Χρώμα που δεν αντιστοιχούσε, σκέφτηκες, στο ντροπαλό ερύθημα μιας νεαρής παρθένου για το σώμα της, που ολοένα και ξεγυμνωνόταν. Υπέθεσες ότι ο σκηνοθέτης ήθελε έτσι να υπαινιχθεί τη συναίνεση της κόρης στον αναπόφευκτο, πλην όμως και παράταιρο αυτό γάμο, που σε λίγο θα όριζε το πεπρωμένο της χωρίς επιστροφή. Όπως κάθε γάμος.

Ασφαλώς θα όριζε για αιώνες και την υστεροφημία της, είχες αυτόματα σκεφτεί, αφού στην οθόνη έβλεπες την απαγωγή της Ευρώπης από τον ταυρόμορφο Δία. Διαφορετικά, αν δεν επιθυμούσε τον ζωώδη έρωτα ενός θεού η παρθένος Ευρώπη, αν δεν επιθυμούσε τη δοσμένη σαν αντάλλαγμα αιώνια υστεροφημία και ισχύ, εύκολο θα της ήταν να αφεθεί, να γλιστρήσει από τη ράχη του ταύρου και να πνιγεί στα βαθυκύανα νερά της Μεσογείου. Το πέπλο της, απομένοντας να πλέει στην επιφάνεια της θαλάσσης, θα θύμιζε για πολύ λίγο, λιγότερο απ’ όσο κρατάει το πρώτο φιλί, την ύπαρξή της. Ποιος, άλλωστε, θα τιμούσε μεσοπέλαγα, έστω και με ενός λεπτού σιγή, αυτό το μέγα και το ελάχιστο, την άρνηση δηλαδή μιας νεαρής κοπέλας, που δεν κατένευσε στον ζωώδη πόθο του πανίσχυρου θεού – οι γλάροι μήπως; Κανένας δεν θα τη θυμόταν, γιατί και οι αρχαίοι μύθοι, όχι μονάχα η Ιστορία, φτιάχτηκαν από των νικητών το στόμα, ουδέποτε από τους νικημένους. Έπρεπε να συνεχίσει, για να διαιωνιστεί.

Είχες σκυλοβαρεθεί, έμεινες όμως λίγο, για να ρίξεις μια ματιά στο ιλαρό θαλάσσιο πανηγύρι, που ο σκηνοθέτης –με τη γνώση, τη φαντασία και τη μαεστρία αναγεννησιακού ζωγράφου– έβαλε να συνοδεύει το παράταιρο ζευγάρι. Τρίτωνες, ερωτιδείς, γοργόνες, δελφίνια, μεγάλα άδεια κοχύλια, τερατόμορφα πλάσματα των βυθών, ακόμη και ο Ποσειδώνας πάνω στο μελανό του άρμα, το οδηγημένο από τέσσερα κατάμαυρα άτια, χαιρόντουσαν για τον αφύσικο βιασμό προς τον οποίο οδηγούσε ο παντοκράτωρ αδερφός του την παρθένο Ευρώπη. Για το τι είδους πλάσμα θα γεννιόταν απ’ αυτό το σμίξιμο, κανένας δεν φαινόταν ν’ ανησυχεί.

Παρόλο που κανένα διάλειμμα δεν μεσολάβησε, κι εσύ ετοιμαζόσουνα να φύγεις, διάβασες στην οθόνη τις λέξεις «Δεύτερο Μέρος», γραμμένες αυτή τη φορά με καλλιγραφία στα ελληνικά. Στο μεταξύ, εκείνος που κάτι αόριστο σου θύμιζε, αλλά απέφευγες να του μιλήσεις, ήρθε και κάθισε τρεις θέσεις μακριά σου, κάτι που επίσης δεν σου άρεσε. Όσο για την ταινία, το δεύτερο μέρος της είχε αποκτήσει ήχο, αλλά έπαψε να είναι έγχρωμη, γυρνώντας στο μαυρόασπρο. Με τη μορφή των «επικαίρων» μιας εποχής πριν από την τηλεόραση, έδειχνε ήρεμες δημόσιες σκηνές από μια μακρινή, δήθεν ανέφελη, εποχή αλλά και ειδυλλιακά τοπία, διαφημίζοντας τουριστικά τη χώρα. Εκνευρίστηκες, σηκώθηκες να φύγεις. Ο άντρας που καθότανε κοντά σου σε είδε που σηκώθηκες. Σε ρώτησε ψιθυριστά αν θυμόσουν ποια ήταν η συνέχεια του μύθου που έδειξε το πρώτο μέρος της ταινίας. Σκόρπια, αβέβαια ψήγματα μνήμης σ’ αυτή τη φωνή. Τα παρέβλεψες, καθώς βιάστηκες να του απαντήσεις, και πανεύκολη ήταν βέβαια, ως φιλολόγου, από τη μεριά σου η απάντηση: Δυο γενιές αργότερα, αφού στο μεταξύ θα είχαν μεσολαβήσει κι άλλες ενώσεις θυγατέρων της βασίλισσας Ευρώπης με ταυρόμορφους θεούς, όλο αυτό το σόι θα κατέληγε στη γέννηση ενός τέρατος πασίγνωστου, του γνωστού Μινώταυρου. Ο σκοτωμός του μέσα στη δαιδαλώδη, όπως κι όλες οι άλλες, φυλακή, δηλαδή μέσα στον Λαβύρινθό του, θα σηματοδοτούσε το τέλος αυτής της μυθικής οικογένειας βασιλέων, αλλά και το τέλος του λεγόμενου μινωικού πολιτισμού, την υποταγή του εντέλει στην Αθήνα και σε μια νέα τάξη των πραγμάτων, που θα άλλαζε τα πάντα.

Ο ίδιος το γνώριζε καιρό τώρα, και ήταν σε θέση να σου το αποδείξει με χιλιάδες αποδείξεις, ότι αυτή η παρθένος θα μετατρεπότανε αργά και σταθερά σε θηλυκό Μινώταυρο. Όχι οι απόγονοι που θα αποκτούσε, μα η ίδια. Διότι, πολύ μακριά από την όποια κοριτσίστικη κι εφήμερη αιδημοσύνη της, πολύ μακριά από το οποιοδήποτε αφελές ονειροπόλημα, η παρθένος Ευρώπη θα εξελισσότανε σε ένα θηλυκό Μινώταυρο, που θα γερνούσε ατελεύτητα με ολόγυμνο, ξετσίπωτο και ρωμαλέο το γυναικείο σώμα της κάτω από την κερασφόρο κεφαλή της. Φυλακισμένη μέσα στον λαβύρινθο του αιώνιου χρόνου, θα τρεφόταν αποκλειστικά από τη σάρκα κοριτσιών και αγοριών, σαν να έπρεπε να τιμωρούνται εσαεί τα νιάτα για το ήθος της μορφής τους.

Τότε ο άντρας σου είπε με πολύ δυνατή φωνή, φωνή που θα ακούστηκε σε όλη την αίθουσα, ότι κάνεις μέγα –μέγα είπε, όχι μεγάλο– λάθος, επειδή απλούστατα μένεις στην επιφάνεια των μύθων. Ο ίδιος το γνώριζε καιρό τώρα, και ήταν σε θέση να σου το αποδείξει με χιλιάδες αποδείξεις, ότι αυτή η παρθένος θα μετατρεπότανε αργά και σταθερά σε θηλυκό Μινώταυρο. Όχι οι απόγονοι που θα αποκτούσε, μα η ίδια. Διότι, πολύ μακριά από την όποια κοριτσίστικη κι εφήμερη αιδημοσύνη της, πολύ μακριά από το οποιοδήποτε αφελές ονειροπόλημα, η παρθένος Ευρώπη θα εξελισσότανε σε ένα θηλυκό Μινώταυρο, που θα γερνούσε ατελεύτητα με ολόγυμνο, ξετσίπωτο και ρωμαλέο το γυναικείο σώμα της κάτω από την κερασφόρο κεφαλή της. Φυλακισμένη μέσα στον λαβύρινθο του αιώνιου χρόνου, θα τρεφόταν αποκλειστικά από τη σάρκα κοριτσιών και αγοριών, σαν να έπρεπε να τιμωρούνται εσαεί τα νιάτα για το ήθος της μορφής τους. Κανένα έλεος για τους αθώους δεν θα την άγγιζε ποτέ. Μα ούτε και κανένα ξίφος θα την άγγιζε. Δεν θα σκοτωνότανε ποτέ. Ο λόγος είναι ότι, όντας κι αυτή γυναίκα, πόσο μάλλον μια δαιμονική γυναίκα, εύκολα θα μπορούσε να προβλέψει τις κουτοπονηριές κάθε χαζοερωτευμένης Αριάδνης, και θα λάμβανε έγκαιρα τα μέτρα της. Έτσι θα επιβίωνε για πάντα μέσα στους λαβυρίνθους του βασίλειού της.

«Μα, τι μου λέει αυτός εδώ, είναι στα καλά του;» γύρισες θυμωμένη να τον κατσαδιάσεις.

Άρχισες να τρέμεις. Είχε γεράσει, είχε καταπονηθεί πολύ, ίσως ήταν νεκρός, όμως αυτός ήταν! Αυτός που, χτυπημένος από άνοια, είχε βγει στους δρόμους την επομένη του Πολυτεχνείου και δεν ξαναγύρισε. Αυτός που για δεκαετίες μάταια περίμενες να καταδεχτεί να σε επισκεφτεί στα όνειρά σου. Αυτός που, ως αρχαιολόγος, έσκαβε το υλικό των μύθων πιο βαθιά από τη θυγατέρα του, εσένα. Αυτός που προσδοκούσες να τον δεις να επιστρέφει, κοιτώντας με τις ώρες από το παράθυρό σου κάθε μέρα· να επιστρέφει έστω και σαν πύκνωμα του αέρα, λυμένος από τα δεσμά της ύλης, απαλλαγμένος από τα δεσμά της ίδιας του της ιστορίας, ακέραιος ωστόσο με τον τρόπο των ψυχών. Συνέχεια τον δικαιολογούσες, μπορεί να είχε χάσει τον δρόμο της επιστροφής του, άλλωστε κι εσύ είχες χάσει τον δρόμο της δικής σου επιστροφής. Το μόνο σίγουρο ήταν ότι ποτέ δεν θέλησε, ή δεν μπόρεσε, να επιστρέψει για να σε ησυχάσει από τις ενοχές που κρυφοκαίγαν μέσα σου παρά τα γιατροσόφια, ότι εσύ έφταιγες που χάθηκε, ότι δεν του έκλεισες τα μάτια, ότι δεν αποχαιρέτησες την κάθοδό του. Η δική σου κάθοδος μέσα στον καμένο κινηματογράφο θα υπήρξε, φαίνεται, γι’ αυτόν η μόνη οδός για να σε συναντήσει.