Του Φλώριου Κατσουρού
Με αφορμή το βιβλίο του Δημήτρη Νόλλα «Από τη μία εικόνα στην άλλη»
Ο αφηγητής, εγώ και το είδωλό του
Εδώ έχουμε να κάνουμε με δυο αξιοθαύμαστα γεγονότα.
Μια αποθέωση και μια αποκάλυψη. Μια αποθέωση της τέχνης του συγγραφέα και την προσωπική αποκάλυψη του συγγραφέα Νόλλα.
Να αρχίσουμε με την αποθέωση. Ο συγγραφέας του κείμενου με τον τίτλο Από την μια εικόνα στην άλλη μεταφέρεται ‘από την μια διάσταση’, αυτή του συγγραφέα, στην ‘άλλη’ διάσταση, αυτήν του αναγνώστη.
Ο συγγραφέας εγκαταλείπει τον συγγραφικό του θρόνο, που τόσο και τόσο έχει κοπιάσει να στήσει, εγκαταλείπει την αόρατη θέση του, πίσω άπο τον μπερντέ του θιάσου σκιών, την αυλαία, τις βαριές βελούδινες κουρτίνες, αμολά και τα κορδόνια που κουμαντάριζαν τις φιγούρες του, και εμφανίζεται αυτοπροσώπως μπροστά στον αναγνώστη. Μπαίνει στον κόσμο της πραγματικότητας και μιλά του αναγνώστη απ’ ευθείας.
Αρχίζει να μιλά σαν ένας ‘άλλος’(!) ένας άλλος, που δεν τον ξέρουμε(;) με μια βαρυσήμαντη δήλωση:
Εγώ είμαι ο συγγραφέας!!
Λεει το όνομά του, δηλώνει την ταυτότητά του, και παρουσιάζει τα διαπιστευτήριά του!
Ένα νέο σκηνικό ξανοίγεται μπροστά στα μάτια μας. Διαδικασία που λαμβάνει διάσταση αποθέωσης!
Παρουσιάζεται και παίρνει θέση απέναντι του αναγνώστη με πολλαπλή διάσταση. Πρώτη του διάσταση είναι αυτή του πρώην αφανή ήρωα της ιστορίας, του Σωτήρη, ανάπηρου ετεροθαλούς αδελφού της Χριστίνας.
Δεύτερή του διάσταση η επίκαιρη, με σάρκα και οστά να στέκεται απέναντι στον αναγνώστη στο επίπεδο της πραγματικότητας που μεγαλόστομα αναγγέλλει, είναι ο συγγραφέας του κειμένου που έχουμε διαβάσει! Διάσταση στο επίπεδο της πραγματικότητας, να διαβάζει εφημερίδες και συνδιαλέγεται με τον αναγνώστη πρόσωπο με πρόσωπο πάνω σε επίκαιρα γεγονότα....( αεροπορική τραγωδία..). Εδώ τα μπλέκει όμως τα πράγματα διότι δηλώνει, ότι το κείμενο πρόκειται να το γράψει(!) Αρχίζει να μαζεύει τα στοιχεία! (εμείς όμως έχουμε ήδη διαβάσει εννέα κεφάλαια αυτού του μελλοντικού κειμένου!) Ατάραχος αυτός, στις τυχόν διαμαρτυρίες μας, εντάσσει εκ νέου εαυτόν στο κείμενο με τον ρόλο που πρόκειται να παίξει στο μέλλον, τον ήρωα-συγγραφέα που θα δράσει εντός του κειμένου και θα επιτελέσει την γραφή του κειμένου που διαβάζουμε. Την τρίτη του διάσταση!
Τρελή κατάσταση, εν τούτοις να πάρουμε τα πράγματα με την σειρά τους.
Ο πρώην ασήμαντος ήρωας της ιστορίας, Σωτήρης, εξέρχεται του κειμένου και εισέρχεται στον κόσμο του αναγνώστη. Γίνεται συνομιλητής μας, ένας και αυτός ανάμεσά μας, μεταξύ μας! Και όχι μόνο αυτό, από ασήμαντη φιγούρα, ο Σωτήρης μεταμορφώνεται σύμφωνα με αυτά που ισχυρίζεται, στον κραταιό συγγραφέα της ιστορίας που διαβάσαμε και ήρωα-συγγραφέα των όσων πρόκειται ακόμη να διαβάσουμε!
Πώς το επιτυγχάνει αυτό; Πως συντελείται η διαδικασία της εξόδου του από το κείμενο και της εισόδου του στον κόσμο τον δικό μας, του αναγνώστη; Με τι τρόπο βγαίνει απ’ το επίπεδο του μυθιστορήματος και μπαίνει στο κόσμο τον δικό μας, του αναγνώστη διεκδικώντας συνάμα τις δάφνες του συγγραφέα, του ρόλου που πρόκειται να παίξει;
Δεν κάνει κατάχρηση του αξιώματος του συγγραφέα. Όχι με αυταρχικό τρόπο, με το έτσι θέλω. Χρησιμοποιεί τα εργαλεία της τέχνης της ‘μεταβίβασης από το ένα επίπεδο στο άλλο’. Που θα μπορούσε κάλλιστα να είναι ο δεύτερος τίτλος του βιβλίου.
Την μεταφορά ‘απότοέναεπίπεδοστοάλλο’ την πρωτογνωρίσαμε στον Όμηρο. Ο Οδυσσέας για να φτάσει στην Ιθάκη έπρεπε, προϋπόθεση ήτανε, η κάθοδός του στον Άδη, και βέβαια, η επιστροφή του στον πάνω κόσμο! Εκεί, στον Άδη, βρισκόταν ο Μάντης Τειρεσίας, ο μόνος που θα τού ‘λεγε τα μυστικά και θα του φανέρωνε το δρόμο της επιστροφής για την Ιθάκη.
Το πρόβλημα που αντιμετώπιζε ο Όμηρος : Οι θνητοί γνωρίζανε ότι μόνο μετά θάνατο είναι δυνατή η μετάβαση στον Άδη, κι απ’ εκεί κανένας θνητός δεν γύρισε ποτέ πίσω!
Θα μπορούσε βέβαιο ο Όμηρος να στείλει αυθαίρετα τον Οδυσσέα στον Άδη και παρόμοια να τον φέρει πίσω. Δεν ήτανε αναγκασμένος να δώσει σε κανέναν εξηγήσεις. Ο Όμηρος όμως δεν χρησιμοποιεί αυθαιρεσία, αντίθετα, φροντίζει για την αληθοφάνεια των διαδραματιζόμενων.
Δεν έπρεπε να υπάρξει αμφιβολία τόσο για τον πηγαιμό του Οδυσσέα στον Άδη, όσο και για την επιστροφή του, πίσω στον πάνω κόσμο. Φροντίζει κατ’ αρχήν να κερδίσει την εμπιστοσύνη του αναγνώστη-ακροατή. Του υπενθυμίζει ( αντί να του το κρύψει), πως ποτέ θνητός δεν γύρισε πίσω από τον Άδη! Αφήνοντας τον ίδιο τον Οδυσσέα να ρωτά την Θεά Κίρκη, που τον προτρέπει στην κάθοδο του Άδη. «Πώς είναι δυνατόν να επιτύχω τέτοιο πράμα; ποτέ άνθρωπος δεν κατόρθωσε, να πάει στον Άδη με το καράβι του. Αυτό είναι αδύνατο!» Έτσι μιλά, ο θείος και πανούργος Οδυσσέας. Ο καθένας που τον ακούει, συμφωνεί μαζί του.
Και παρότι είναι τα χρόνια που οι θεοί ζούνε με τους θνητούς μαζί και τα πάντα τούς είναι επιτρεπτά, ο Όμηρος δεν καταδέχεται ‘θεϊκή βοήθεια’. Θα μπορούσε να προτιμήσει την εύκολη λύση. Να βάλει πχ. τον Ερμή να μεταφέρει τον Οδυσσέα στο Άδη και πάλι να τον φέρει πίσω. Τότε όμως, δεν θα ήτανε ο Οδυσσέας, ούτε θείος ούτε πανούργος, ούτε κι ο Όμηρος, Όμηρος.
Έχει ήδη γίνει μια καλή αρχή, ο Όμηρος έχει κερδίσει την εμπιστοσύνη του αναγνώστη-ακροατή. Η κατάσταση είναι δύσκολη! Εδώ δεν πρόκειται να γίνει κάποια κατεργαριά. Ξεγελάσματα δεν φελάνε. Και προχωρά με την πιο φίνα μαεστρία.
Η Θεά ορμηνεύει τον Οδυσσέα, πώς θα συμπεριφερθεί εκεί κάτω, τι πρέπει να έχει μαζί του. Αίμα για τις ψυχές που ’ναι στεγνές και διψασμένες... Δεν του λέει όμως κάτι συγκεκριμένο για τον πηγαιμό. Τα μυστικά δεν προδίδονται! Αλλά μόνο : Μη το πολυσκέφτεσαι μπες μέσα στο καράβι και το βοριαδάκι θα σε φέρει εκεί, αφήνοντας να εννοηθεί, πως αυτή θα μεριμνήσει... Μα είναι και σωστό αν κάποτε γίνει το θαύμα, δεν γίνεται κατόπιν συνταγής, ούτε είναι κατανοητό... Κάποια θεϊκή δύναμη συμβάλλει... Κάποια...
Μέχρι στιγμής καλά, αλλά δεν αρκείται σ’ αυτά ο Όμηρος! Το εισιτήριο μετ’ επιστροφής, μέσο που θα συνέβαλε στην αληθοφάνεια του επιχειρήματος έπρεπε να βρεθεί .
Για τούτο και μόνο και για καμιά άλλη αιτία, επινοεί το επεισόδιο του Ελπήνορα. (Είναι άλλο θέμα, το ότι ο Ελπήνωρ υπό τελείως διαφορετικές προοπτικές, λαμβάνει εξέχουσα θέση στην Σεφερική μυθολογία με πάμπολλες αναφορές στο έργο του ποιητή και γίνεται κατά ομολογία του ίδιου του Σεφέρη ο πιο συμπαθής του ήρωας.) Την αυγή της μέρας που ο Οδυσσέας αναχωρεί για τον Άδη, ο Όμηρος αφήνει τον μεθυσμένο από βραδίς Ελπήνορα, να γκρεμισθεί απ το υψηλό δώμα της Κίρκης που κοιμάται και να σκοτωθεί....
Η Ψυχή του, πετά αμέσως στον Άδη!
Η αναφορά του επεισοδίου γίνεται για να χρησιμοποιηθεί σαν κύριο μέσον που θα λειτουργήσει μεταξύ συγγραφέα και αναγνώστη-ακροατή για την αληθοφάνεια του πηγαιμού του Οδυσσέα στον Άδη!
Φτάνοντας ο Οδυσσέας στον Άδη ακολουθώντας τις ορμήνιες της Κίρκης, τον πρώτο που συναντά, (αναπάντεχο για τον αναγνώστη) είναι την ψυχή, τον ίσκιο του Ελπήνορα, που έχει φυσικά φτάσει σαν νεκρός στον Άδη πριν τον Οδυσσέα! Ο Οδυσσέας συγκινείται που τον βλέπει, αγκαλιάζονται και κλαινε οι δυο τους. Ο αναγνώστης-ακροατής που ενθυμείται την πτώση του Ελπήνορα, αναγνωρίζει παρευθύς, πως η ψυχή του Ελπήνορα βρίσκεται ήδη στον Άδη, αφού αυτό είναι γεγονός που δεν μπορεί να αμφισβητηθεί. Οι ψυχές των νεκρών πάνε αμέσως στον Άδη. Η συνάντηση Ελπήνορα-Οδυσσέα, επιβεβαιώνει επομένως την κάθοδο του Οδυσσέα στον Άδη!
Όμοια φροντίζει ο Όμηρος και για την επιστροφή:
Βάζει τον Ελπήνορα να οδύρεται και να ικετεύει τον Οδυσσέα. Παραπονιέται στον Οδυσσέα πως στην σπουδή του ταξιδιού του για τον Άδη, αμέλησαν, εκείνος και οι σύντροφοι, να θάψουν το πτώμα του!!! Τον παρακαλεί να του υποσχεθεί πως γυρίζοντας στον πάνω κόσμο, δεν θα ξεχάσει να το θάψει...
Ο Οδυσσέας το υπόσχεται! Η υπόσχεση είναι δεσμευτική. Πρέπει να τηρηθεί για δύο λόγους. Το θάψιμο των νεκρών είναι θεία επιταγή. Υποχρέωση ιερή που πρέπει να εκτελεσθεί. Και δεύτερο υπόσχεση ήρωα σε σύντροφο. Ο Οδυσσέας σαν ήρωας που είναι, πρέπει να τηρήσει την υπόσχεση σε εταίρο, να επιστρέψει στον πάνω κόσμο για να θάψει το άταφο πτώμα του φτωχού Ελπήνορα. Να λοιπόν και η επιταγή της επιστροφής! Πείθει. Γίνεται η κάθοδος στο Άδη και η επιστροφή στον πάνω κόσμο πιστευτή. Διαφορετικά το επεισόδιο «Ελπήνωρ» ίσως να μην ήτανε άξιο μνήμης από τον Όμηρο εφ’ όσον δεν έχει άλλο δραματουργικό σκοπό.
Τολμώ να ισχυρισθώ, μακριά από κάθε σύγκριση και αξιολόγηση, πως παρόμοια δούλεψε και ο Νόλλας. Πρέπει να ομολογήσω είχα πρόβλημα να αναφέρω τον Όμηρο, για ευνόητους λόγους. Βοήθεια μού στάθηκε ο Δ. Ν. Μαρωνίτης, ο οποίος για διαφορετικό λόγο και αιτία, αναφερόμενος στην τεχνική του Ν. γράφει, χωρίς καμιά αναστολή: Οσοκαιανφαίνεταιαπροσδόκητο, ανάλογηαφηγηματικήτεχνικήαναγνωρίζεταικαισταδύοομηρικάέπη, ..1Παρόμοια λοιπόν, λεω, με τον Όμηρο δούλεψε και ο Νόλλας. Εδώ έχουμε να κάνουμε επίσης με αληθοφανή μετάβαση από ένα επίπεδο σε ένα άλλο!
Ο μέχρι τότε συγγραφέας, ο μυστηριώδης και ομιχλώδης τύπος που δρα σε περιοχή απάτητη για μας, κρυμμένος πίσω από κουρτίνες, παραβάν, που δεν τον βλέπουμε, τον αισθανόμαστε μόνο, να κουνά τα κορδόνια της πλοκής της ιστορίας και να βαστά τα νήματα που κρέμονται οι ήρωες σαν μαριονέτες, ξαφνικά μεταπηδά στον κόσμο του αναγνώστη, τον δικό μας κόσμο.
Το σάλτο από την μια διάσταση στην άλλη αποτελεί ζήτημα συγγραφικής ιδιοφυίας και καλλιτεχνικής δημιουργίας, όπως είδαμε στο παράδειγμα του Όμηρου.
Ο νεοπαρουσιαζόμενος συγγραφέας, γίνεται απτός, ορατός, αναπνέει ανάμεσά μας και έχει ένα σωρό προβλήματα, δυσκολίες και ελαττώματα, φυσικά και ψυχικά, όπως κι εμείς.
Η βάρκα για το πέρασμα του Αχέροντα ποταμού που χρησιμοποιεί ο Νόλλας εδώ, είναι μια είδηση στις εφημερίδες, που επικαλείται ο άρτι γεννηθείς συγγραφέας, σχετικά με την πτώση ενός τζάμπο στα ελληνικά νερά, προερχόμενο από Αυστραλία μέσω αραβικών Εμιράτων (!).
Το γεγονός δεν είναι αμφισβητήσιμο καθώς το αναφέρουν οι εφημερίδες! Ο δε ενδιάμεσος σταθμός, συμβάλλει στην αληθοφάνεια της πτήσης. Θα μπορούσε να ισχυρισθεί κάποιος, είναι στοιχείο πληθωρικό, ή διακοσμητικό. Όχι όμως, για ένα συγγραφέα που το χαρακτηριστικό του γνώρισμα είναι να μην σπαταλάει τις λέξεις. Για κάποιον που έχουν πολλοί και επανειλημμένα αποκαλέσει μινιμαλιστή. Η αναφορά ενδιάμεσου σταθμού, το δρομολόγιο, οποιοδήποτε και αν είναι αυτό, είναι ένα επιπλέον συμπληρωματικό στοιχείο ρεαλισμού! Συμβάλλει στην πραγματικότητα του γεγονότος ενός ταξιδιού. Και αυτός είναι ο λόγος της αναφοράς του εδώ.
*Το βιβλίο του Φλώριου Κατσουρού θα εκδοθεί από τις πανεπιστημιακές εκδόσεις "Logos" του Ινστιτούτου Κλασικών, Βυζαντινών και ΝΕ Σπουδών του πανεπιστημίου της Τιφλίδας.