Για την παράσταση 4:48 Ψύχωση της Σάρα Κέιν, από το Θέατρο Δωματίου της Άντζελας Μπρούσκου και της Παρθενόπης Μπουζούρη, που παίζεται έως και αύριο, 14 Μαΐου, στο «Θησείο»
Του Νίκου Ξένιου
“Do with it what you will, just remember –writing it killed me!” (Rebellato 2009) [1]
Πυκνό, σκληρό, ασφυκτικό, το 4:48 Ψύχωση της Σάρα Κέιν είναι πρωτοποριακό θεατρικό κείμενο, που απαιτεί απόλυτο δόσιμο ηθοποιών και θεατών. Πρόκειται για το τελευταίο έργο της βρετανίδας συγγραφέως, που πρωτοανέβηκε από το Royal Court's Jerwood Theatre στις 23 Ιουνίου του 2000. Μια συγκλονιστική παράσταση, για δυο ακόμη βραδιές, από το Θέατρο Δωματίου της Άντζελας Μπρούσκου και της Παρθενόπης Μπουζούρη στο «Θησείο» [2]
Θέατρο «Μες στα μούτρα σας»
Το έργο, που κατηγοριοποιείται στην πρωτοπορία «in Yer face Theater» ή «new brutalism» δεν σέβεται τη λογική συνέχεια ενός κλασικού έργου, ούτε παρέχει παρηγοριά ή δικαίωση στον θεατή. Η αναζήτηση της υπαρξιακής αλήθειας περνά αναγκαστικά από τον δίαυλο της ωμότητας, της σκληρής αντιπαράθεσης με τον εαυτό, με τον κόσμο, με τον Θεό. Η σωματική βία που υφίστανται οι χαρακτήρες συνδέεται άμεσα με το δυσερμήνευτο κάθε οντολογικής κατανόησης του κόσμου. Έτσι, αυτό το είδος θεάτρου κυριολεκτικά «πιάνει το κοινό από τον λαιμό», οδηγώντας το σε επαναξιολόγηση της υπαρξιακής του κατάσταση [3]. Είναι θέατρο αίσθησης, εμπειρίας, πρόκλησης σοκ μέσω ακραίου λεξιλογίου και τόνου εκφοράς του λόγου, πειραματισμού στη χρήση γυμνότητας, σεξ ποικίλων κατευθύνσεων, έκθεσης του κορμιού και της επί σκηνής «ασφάλειας» των ηθοποιών και πρόκλησης της ηθικής του θεατή. Αυτό ανακλάται και στη δομή και στη χρήση εικόνων αιφνιδιαστικών για την κυρίαρχη αισθητική του έργου [4].
Το 4.48 Psychosis αποτελείται από είκοσι τέσσερα μέρη, χωρίς σαφώς προσδιορισμένο τόπο και σκηνικό, χωρίς σκηνικές οδηγίες ή διευκρινίσεις σχετικά με τους χαρακτήρες. Κάποιες λέξεις/σκηνικές οδηγίες επαναλαμβάνονται, όπως η «σιωπή» ή το «φως». Αντίστροφη μέτρηση από το εκατό ανά επτά νούμερα παραπέμπει στη μέθοδο ελέγχου της συγκέντρωσης του ασθενούς που χρησιμοποιούν οι ψυχίατροι. Το έργο συχνά περιγράφεται ως «κειμενικό κολάζ» ή «κολάζ σκέψεων, καταλόγων, συνομιλιών και πληροφοριών». Συνδυάζει ένα ελεύθερο παιχνίδι συνειρμών, ποιητική γλώσσα και νατουραλιστικό διάλογο, ενώ διαρκώς παραπέμπει σε άλλα κείμενα, οικεία στη συγγραφέα, που όλα μαζί συνδυάζονται σε ένα μονόλογο «διχασμένου εαυτού». Οι αντιδράσεις των ανθρώπων προκαλούν στην ασθενή έντονη υποκειμενική δυσφορία, εξαιτίας της αδυναμίας της να προσαρμοστεί στις προσδοκώμενες υποχρεώσεις της, της προκαλούν θυμό και αυτοκαταστροφικές τάσεις. Είναι ένας «προοιωνισμός αυτοκτονίας» ή είναι, κυρίως, μια ηθική παρακαταθήκη;
Η αυτοακύρωση ως εικαστικό γεγονός
Η σύνδεση της Σάρα Κέιν με άλλες αυτόχειρες συγγραφείς, όπως η Βιρτζίνια Γουλφ ή η Σύλβια Πλαθ θα πρέπει να ήταν το τελευταίο πράγμα που θα επιθυμούσε η συγγραφέας , εφόσον το έργο της επιστρατεύει την κλινική κατάθλιψη ή κάποια ψυχωτικά συμπτώματα μόνο και μόνο για να υπαινιχθεί το νοσηρό περιβάλλον όλου του κοινωνικού σώματος, και όχι μόνο της συγκεκριμένης κλινικής. Χρησιμοποιεί τη σχέση θεραπεύτριας-θεραπευόμενης όχι για να κάνει ένα δοκίμιο πάνω στη θεραπεία, αλλά για να ασκήσει αμείλικτη κριτική στον όλο «κλινικό» χαρακτήρα των προσδοκιών μας από τους ανθρώπους. Παρουσιάζει την αυτοκτονία ως επικείμενο φάσμα, όχι για να εκβιάσει τη συμπάθεια, αλλά για να «φτύσει» τον θεατή στα μούτρα. Πρόκειται για τη μεγαλόφωνη δήλωση της απαρέσκειας για τη ζωή, της απώλειας του κινήτρου για τη διατήρηση της ζωής («out of love with life»), την ίδια στιγμή που απαριθμεί όλο το υπέροχο όνειρο μιας διαφορετικής επιλογής ποιοτικής ζωής που δεν είναι εφικτό και υλοποιήσιμο.
Τον θεατή δεν πρέπει να τον παρασύρει η δημοσιογραφική πληροφορία του αν όντως η συγγραφέας αυτοκτόνησε αμέσως μετά την ολοκλήρωση του έργου της. Σημασία έχει η ασυνέχεια του ίδιου του γεγονότος της αυτοχειρίας. Το μείζον γεγονός ότι η ηρωΐδα πληγώνει τον εαυτό της όπως οι άλλοι την έχουν πληγώσει αποδίδεται, στη συγκεκριμένη παράσταση, με μια σκηνή εικαστικής δημιουργίας με το κόκκινο χρώμα, πάνω σε ένα καμβά που η θεραπεύτρια προσφέρει, ως βωμό θυσίας, στη θεραπευόμενη. Ο αυτοσχέδιος πίνακας που παράγεται επί σκηνής «ενσωματώνει», τρόπον τινά, όλο το δεύτερο επίπεδο συμπαραδηλώσεων του κειμένου και αφήνεται εκεί, επί σκηνής, ως επιμύθιο για τον συγκλονισμένο θεατή που αποχωρεί. Η πρόθεση της Άντζελας Μπρούσκου είναι, προφανώς, να αναδείξει την προσωπική σχέση που η ασθενής συνάπτει με τη θεραπεύτριά της, υπαινισσόμενη όλες τις πιθανές διαβαθμίσεις οικειότητας και ανοικείωσης που διακρίνουν κάθε ανθρώπινη σχέση: στην κορωνίδα αυτών των αποχρώσεων είναι η εξουσιαστική δομή και το ζητούμενο είναι η αμφισβήτησή της. Η εξουσιαστική σχέση περιλαμβάνει αλλοίωση των πηγαίων συναισθημάτων, του έρωτα μεταξύ ισότιμων ανθρώπων, της τρυφερότητας, της εμπιστοσύνης, της αλληλοβοήθειας.
«Τhe chicken's still dancing / the chicken won’t stop»
Το μικρό παπάκι και το χάδι της φιλμικής γλώσσας προικίζουν την παράσταση εξαρχής με τέτοιο ποσοστό τρυφερότητας, που ο θεατής, παρά τη σκληρότητα του κειμένου, παραμένει στο κλίμα της φροντίδας και του νοιαξίματος μέχρι το τέλος. Η Κωνσταντίνα Αγγελοπούλου ενσαρκώνει μια «νεανική» εκδοχή της ηρωΐδας αφήνοντας την επίγευση της δροσιάς και της αισιοδοξίας, ενώ στη μουσική η συνθέτις Nalyssa Green με το λυρικό της τραγούδι κάνει έντονη αντίστιξη προς την αγριότητα του κειμένου.
Το έργο ανοίγει και κλείνει με το επίμονο διερευνητικό ερώτημα της θεραπεύτριας, που αποδίδεται από την υποβλητική παρουσία της Άντζελας Μπρούσκου: «Έχεις πολλούς φίλους. Τι τους προσφέρεις για να σε υποστηρίζουν; Τι τους προσφέρεις για να σε υποστηρίζουν;»
Η ασθενής κοιτά το κοινό μέσα από την κάμερα. Η Παρθενόπη Μπουζούρη είναι συγκλονιστική, δίνει τον εαυτό της ολόκληρο σε αυτήν την παράσταση. Κοιτά το κοινό και λέει:
«Είμαι Λυπημένη. Νιώθω πως μέλλον δεν υπάρχει. Τίποτα δεν μπορεί να γίνει καλύτερο. Βαρέθηκα τα πάντα. Είμαι απογοητευμένη με όλα. Είμαι μια πλήρης αποτυχία».
Και, πιο κάτω:
«Είσαι ο γιατρός μου, ο σωτήρας μου, ο παντοδύναμος κριτής μου, ο ιερέας μου, ο Θεός μου, ο χειρουργός της ψυχής μου. Και εγώ ο προσηλυτιζόμενή σου στην λογική».
Η εξουσιαστική σχέση θεραπεύτριας-θεραπευόμενης είναι σχέση ρόλων, άρα επίπλαστη. Η πολιτική διάσταση της εξουσιαστικής σχέσης διαστρέφει τον πρωτογενή της αισθησιασμό, οδηγεί το άτομο στην απελπισία και την αυτοακύρωση, γι’αυτό έρχεται και η Κατάρρευση και το έργο της Σάρα Κέιν αποκτά αυτομάτως τις διαστάσεις πολιτικού δοκιμίου:
Η γελοιοποίηση του συνήθους φαρμάκου
Στις 4.48 π. μ., όταν έρχεται η κατάθλιψη -και, παράλληλα, όταν όλα ξεκαθαρίζουν- η αυτοσυνειδησία γίνεται το κυρίαρχο μοτίβο του έργου. Η περιφρόνηση για τους γιατρούς, που συλλήβδην στην αντίληψη της ασθενούς είναι ένα και το αυτό πρόσωπο, οι «Dr This and Dr That and Dr Whatsit», δεν είναι παρά μια άμεση κριτική των Μονάδων Ψυχικής Υγείας. Όμως, τα κύρια ζητήματα που το κείμενο πραγματεύεται είναι αυτό της Αγάπης, της Φιλίας, του Έρωτα και της Πίστης. Για την ακρίβεια, της προδομένης αγάπης, της προδομένης φιλίας, του προδομένου έρωτα και της προδομένης πίστης. Και όλα αυτά η Σάρα Κέιν τα χειρίζεται με πλήρη έλεγχο των λογοτεχνικών της μέσων:
Ο έρωτας, ως ανεκπλήρωτη ανάγκη για άγγιγμα, τρυφερότητα και βαθειά συναίσθηση αμοιβαιότητας, είναι το σημείο όπου η σκηνοθεσία της Άντζελας Μπρούσκου κάνει μια σπουδαία κατάθεση:
«Φιλώ τη γυναίκα ανάμεσα στα χρόνια που λεν πως ποτέ δεν θ’ ανταμωθούμε».
Η φαρμακευτική αγωγή με Sertraline, με Zolpiclone των 7.5mg, με Melleril, με Lofepramine και με Citalopram των 20mg, τέλος με Prozac, οδηγεί σε «δολοφονικές σκέψεις εναντίον των γιατρών και των φαρμακοβιομηχανιών». Το επόμενο στάδιο θα είναι η λήψη εκατό ασπιρίνων μαζί με ένα μπουκάλι βουλγάρικο Cabernet Sauvignon, 1986.
Μένει η αυτοσυνειδησία, ως συνειδητοποίηση της ανάγκης για αγάπη:
Η Σάρα Κέιν γεννήθηκε το 1971. Ο αρνητισμός και η αντίδραση την ακολούθησαν σ’ όλες τις σπουδές της, μέχρι και τις μεταπτυχιακές στο Πανεπιστήμιο του Μπέρμιγχαμ, στο τμήμα συγγραφής θεατρικών έργων. Ο αντισυμβατικός χαρακτήρας της την οδηγεί σε σύγκρουση με το καθηγητικό κατεστημένο. Το 1995 ανεβαίνει το πρώτο της θεατρικό έργο, «Blasted», στο Royal Court Upstairs του Λονδίνου, και ακολούθησαν τα έργα «Phaedra’s Love», «Cleansed» και «Crave». Το έργο της «4.48 Psychosis» το έγραψε λίγο πριν την αυτοκτονία της, αλλά παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στο κοινό το 2000.
Το ΘΕΑΤΡΟ ΔΩΜΑΤΙΟΥ ιδρύθηκε το 1993 από την Άντζελα Μπρούσκου και την Παρθενόπη Μπουζούρη στην Αθήνα. Ο χαρακτήρας της ομάδας είναι ερευνητικός και πειραματικός, γιατί επιχειρεί να συνδέσει το θέατρο με την οδυνηρή κοινωνική πραγματικότητα. Η Άντζελα Μπρούσκου έχει ανεβάσει με το «Θέατρο Δωματίου», στο «Θέατρο του Νέου Κόσμου», την άνοιξη της σεζόν 2006/2007, το έργο της Σάρα Κέιν «Blasted».
* Ο ΝΙΚΟΣ ΞΕΝΙΟΣ είναι εκπαιδευτικός και συγγραφέας.
Σκηνοθεσία-μετάφραση-κάμερα-σχεδιασμός χώρου: Άντζελα Μπρούσκου
Μουσική -σχεδιασμός ήχου: Nalyssa Green
Φωτογραφίες: Ευτυχία Βλάχου
Άντζελα Μπρούσκου, Παρθενόπη Μπουζούρη, Κωνσταντίνα Αγγελοπούλου, Nalyssa Green