Το Αρχείο Καβάφη ανοίγεται στην ψηφιακή εποχή

Είχατε ποτέ φανταστεί ότι θα μπορούσατε να βρείτε στο διαδίκτυο χειρόγραφα, φωτογραφίες, κείμενα ημερολογιακού χαρακτήρα και προσωπικά αντικείμενα του Κ.Π. Καβάφη; Το Ίδρυμα Ωνάση ψηφιοποίησε περισσότερα από 2.000 αρχειακά τεκμήρια που είναι πλέον διαθέσιμα σε όλους στην ψηφιακή συλλογή του αρχείου Καβάφη και σύντομα θα εγκαινιάσει έναν χώρο στο κέντρο της Αθήνας που θα φιλοξενεί τη βιβλιοθήκη του αλεξανδρινού ποιητή, δημιουργώντας ένα οικιστικό τρίγωνο πολιτισμού και παιδείας στο κέντρο της Αθήνας που θα περιλαμβάνει το Αρχείο Καβάφη, την Ωνάσειο Βιβλιοθήκη, αλλά και το κτίριο του Onassis AiR. 

Το Ίδρυμα Ωνάση ψηφιοποίησε περισσότερα από 2.000 αρχειακά τεκμήρια που είναι πλέον διαθέσιμα σε όλους στην ψηφιακή συλλογή του αρχείου Καβάφη και σύντομα θα εγκαινιάσει έναν χώρο στο κέντρο της Αθήνας που θα φιλοξενεί τη βιβλιοθήκη του αλεξανδρινού ποιητή.

Το αρχείο Καβάφη περιήλθε στη διαχείριση του Ιδρύματος Ωνάση στα τέλη του 2012, εξασφαλίζοντας την παραμονή του στην Ελλάδα και αποφεύγοντας ενδεχόμενο κατακερματισμό του. Σκοπός του αρχείου Καβάφη είναι η προστασία του αρχειακού υλικού που συνδέεται με τον κορυφαίο ποιητή, στόχος ήταν και παραμένει η ανοιχτότητα και η ελεύθερη πρόσβασή του σε κοινό και ερευνητές, καθώς και η διάδοση του διεθνούς χαρακτήρα της ποίησης του Αλεξανδρινού ποιητή, ύστερα από την ψηφιοποίηση και εκ νέου τεκμηρίωσή του στα ελληνικά και στα αγγλικά. 

Μπορείτε να επισκεφθείτε την ψηφιακή συλλογή του Αρχείου Καβάφη εδώ. 

Ο K.Π. Καβάφης, παράλληλα με την έντυπη κυκλοφορία των ποιημάτων του σε τεύχη, συνήθιζε να προσφέρει σε φίλους χειρόγραφα αντίγραφα. Η καλλιγραφική κληρονομιά της γραφής του είναι μοναδική για τα ελληνικά γράμματα, καθώς μέσω αυτής διασώζεται η φθίνουσα διδασκαλία της καλλιγραφίας. Ο σχεδιασμός της γραμματοσειράς του Κ.Π. Καβάφη είναι βασισμένος στο Τετράδιο Σεγκόπουλου. Τον σχεδιασμό ανέλαβε η Ελληνική Ψηφιακή Τυποθήκη και οι γραφίστες Γιάννης Καρλόπουλος και Βασίλης Γεωργίου.

Κατεβάστε τη γραμματοσειρά Κ.Π. Καβάφη εδώ.

«Θα φιλοξενηθεί η βιβλιοθήκη του ποιητή, τα χειρόγραφα των καβαφικών ποιημάτων, οι έντυπες αυτοσχέδιες εκδόσεις, τα πεζά λογοτεχνικά κείμενα, τα άρθρα, οι μελέτες και οι σημειώσεις του ποιητή, καθώς και το προσωπικό αρχείο του Κ.Π. Καβάφη με πλούσια αλληλογραφία, κείμενα και φωτογραφίες».

Στην παρουσίαση της νέας ημέρας του αρχείου Καβάφη, μιας νέας ημέρας για τα ελληνικά γράμματα και όχι μόνο, ο πρόεδρος του Ιδρύματος Ωνάση, Αντώνης Σ. Παπαδημητρίου, έκανε λόγο για τη νέα εποχή του αρχείου, που εκτός από την ελεύθερη πρόσβαση σε όλους, μας επιφυλάσσει άλλη μια έκπληξη «Το Ίδρυμα Ωνάση, θα προχωρήσει σύντομα στη νέα στέγαση του αρχείου σε ένα περιβάλλον που πληροί όλες τις προϋποθέσεις, σε έναν χώρο στο κέντρο της Αθήνας που έχει προκύψει μετά από συγκεκριμένη μελέτη και εκεί θα φιλοξενηθεί η βιβλιοθήκη του ποιητή, τα χειρόγραφα των καβαφικών ποιημάτων, οι έντυπες αυτοσχέδιες εκδόσεις, τα πεζά λογοτεχνικά κείμενα, τα άρθρα, οι μελέτες και οι σημειώσεις του ποιητή, καθώς και το προσωπικό αρχείο του Κ.Π. Καβάφη με πλούσια αλληλογραφία, κείμενα και φωτογραφίες.

Επενδύουμε εδώ και καιρό υλικούς και πνευματικούς πόρους για την παρουσίαση και ανάδειξη του ίδιου του αρχείου σε ένα χώρο πολιτισμού και παιδείας στον οποίο όλοι θα έχουν πρόσβαση δωρεάν. Και με την κατασκευή του, θα δημιουργηθεί υπό την αιγίδα του Ιδρύματος Ωνάση, ένα οικιστικό τρίγωνο πολιτισμού και παιδείας στο κέντρο της Αθήνας που θα περιλαμβάνει το Αρχείο Καβάφη, δίπλα στην Ωνάσειο Βιβλιοθήκη, γνωστή για το πολιτιστικό της απόθεμα με την βιβλιοθήκη παλαιτύπων, την περιηγητική βιβλιοθήκη, τα έργα τέχνης μεγάλων καλλιτεχνών αλλά και το κτίριο του Onassis AiR, του προγράμματος φιλοξενίας που απευθύνεται σε διεθνείς καλλιτέχνες. Πρόκειται για μια επένδυση που δεν αφορά μόνο το παρελθόν και το παρόν αλλά και το μέλλον στην πολιτιστική εξέλιξη της Αθήνας. Η κατασκευή ενός κτιρίου που η πόλη είχε ανάγκη θα προσθέσει άλλον ένα διεθνή πόλο πολιτισμικής κληρονομιάς, στη διάθεση του κατοίκου, του μελετητή, του επισκέπτη».

«Στο Ίδρυμα Ωνάση ανακαλύπτουμε κι εμείς το διαρκές μυστήριο του Κωνσταντίνου Καβάφη, με τους όρους που ο ίδιος έθεσε για την ποίησή του. “Απ' όσα έκαμα κι απ' όσα είπα να μη ζητήσουνε να βρουν ποιος ήμουν. Οι πιο απαρατήρητές μου πράξεις και τα γραψίματά μου τα πιο σκεπασμένα - από εκεί μονάχα θα με νοιώσουν”».

Η Εκτελεστική Διευθύντρια & Διευθύντρια Παιδείας του Ιδρύματος Ωνάση Έφη Τσιότσιου μίλησε για τη συγκίνηση και τη χαρά που προκαλεί η ανοιχτότητα σε όλους του αρχείου «ενός κορυφαίου ποιητή, η αξία του οποίου ξεπερνάει την ελληνική διάσταση. Ενός ποιητή, η φωνή του οποίου έχει καταγωγή και μνήμες, αλλά ο αντίλαλός της παγκόσμια εμβέλεια». Έκανε αναφορά στην εννεαμελή Επιτροπή, που εγγυάται την επιστημονική αρτιότητα και τον στρατηγικό σχεδιασμό των δράσεων του αρχείου, καθώς απαρτίζεται από Έλληνες και ξένους πανεπιστημιακούς διεθνούς φήμης, ειδικευμένους στους τομείς της Φιλολογίας, της Νομικής, της Αρχειονομίας, των Ψηφιακών Ανθρωπιστικών Επιστημών και των Πληροφοριακών Συστημάτων, αλλά και στη θεσμοθέτηση της συνεργασίας με τα Γενικά Αρχεία του Κράτους, ώστε να υπάρχει μια ολιστική προσέγγιση της συντήρησης δημιουργώντας ένα νέο προϊόν πνευματικής εργασίας. Στη συνέχεια μίλησε για την ένταξη του καβαφικού έργου στη μεγάλη οικογένεια των εκπαιδευτικών δράσεων του Ιδρύματος Ωνάση (Υποτροφίες  καβαφικών σπουδών προς Έλληνες και Αλλοδαπούς, εκπαιδευτικά προγράμματα με ήδη 54 σχολεία της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης από όλη τη χώρα, προγράμματα για το ευρύ κοινό, συνεργασία με πανεπιστήμια, σεμινάρια και το Διεθνές θερινό Σχολείο Καβάφη). Έκλεισε λέγοντας «Στο Ίδρυμα Ωνάση ανακαλύπτουμε κι εμείς το διαρκές μυστήριο του Κωνσταντίνου Καβάφη, με τους όρους που ο ίδιος έθεσε για την ποίησή του. “Απ' όσα έκαμα κι απ' όσα είπα να μη ζητήσουνε να βρουν ποιος ήμουν. Οι πιο απαρατήρητές μου πράξεις και τα γραψίματά μου τα πιο σκεπασμένα - από εκεί μονάχα θα με νοιώσουν”».

Ο Πρόδρομος Τσιαβός, Υπεύθυνος Ψηφιακής Πολιτικής & Ανάπτυξης του Ιδρύματος Ωνάση, ανέφερε ότι με το άνοιγμα του αρχείου Καβάφη πραγματοποιείται μια ουσιαστική συνεισφορά στα ψηφιακά και πολιτιστικά κοινά (commons): «Με τις άδειες Creative Commons, o οποιοσδήποτε μπορεί να μεταφορτώσει (δλδ να κατεβάσει), να διανείμει, να αντιγράψει, και να διαθέσει το τεκμήριο στο κοινό. Αντίστοιχα, να το τροποποιήσει, να το βελτιώσει ή να το προσθέσει σε άλλη καλλιτεχνική σύνθεση, κάνοντας πάντα αναφορά στον αδειοδότη (δικαιούχο) και τον δημιουργό και διαθέτοντάς το τεκμήριο με τους ίδιους όρους και προϋποθέσεις. Εφόσον τηρούνται αυτές οι προϋποθέσεις, η αξία του αρχείου αυξάνει και δεν απομειώνεται από την αναπαραγωγή και την διάδοση των τεκμηρίων».

«Η επεξεργασία του αρχειακού υλικού υλοποιήθηκε με τρόπο ώστε να ανταποκρίνεται στο περιβάλλον ενός ηλεκτρονικού αναγνωστηρίου. Η ψηφιακή αναπαραγωγή των τεκμηρίων που υλοποιήθηκε, αφενός εγγυάται την ασφάλεια των πρωτοτύπων και αφετέρου εξασφαλίζει τη μακροχρόνια διατήρησή τους. Η σύνδεση των ψηφιακών αναπαραγωγών των τεκμηρίων με τις αρχειακές περιγραφές τους, αποδίδει ένα ολοκληρωμένο σύνολο, ένα εργαλείο φιλικό προς τον χρήστη».

H Αμαλία Παππά, Αρχειονόμος, Αναπληρώτρια Διευθύντρια των Γενικών Αρχείων του Κράτους, Προϊσταμένη του Τμήματος Βιβλιοθήκης & Αναγνωστηρίου στα Γενικά Αρχεία του Κράτους μίλησε για την αρχειονομική προσέγγιση του υλικού του αρχείου Καβάφη που «αποτελεί μοναδική περίπτωση λογοτεχνικού αρχείου ως προς την πληρότητά του. Άλλωστε, ο ίδιος ο ποιητής φρόντιζε συστηματικά να συγκεντρώνει και να αρχειοθετεί το έργο του, παραδίδοντας ένα σύνολο χωρίς μεγάλες φυσικές διασπάσεις και ανακολουθίες». Εξήγησε τη μεθοδολογία ταξινόμησης των τεκμηρίων και τη δημιουργία νέου ευρετηρίου και υπογράμμισε πως «Η επεξεργασία του αρχειακού υλικού υλοποιήθηκε με τρόπο ώστε να ανταποκρίνεται στο περιβάλλον ενός ηλεκτρονικού αναγνωστηρίου. Η ψηφιακή αναπαραγωγή των τεκμηρίων που υλοποιήθηκε, αφενός εγγυάται την ασφάλεια των πρωτοτύπων και αφετέρου εξασφαλίζει τη μακροχρόνια διατήρησή τους. Η σύνδεση των ψηφιακών αναπαραγωγών των τεκμηρίων με τις αρχειακές περιγραφές τους, αποδίδει ένα ολοκληρωμένο σύνολο, ένα εργαλείο φιλικό προς τον χρήστη, το οποίο θα τον καθοδηγεί, θεωρούμε με επάρκεια, στις πληροφορίες που αναζητά. Η ψηφιακή αναπαραγωγή ενός φυσικού αρχείου βελτιώνει τις συνθήκες πρόσβασης σ’ αυτό εξομαλύνοντας κάθε δυσκολία στην ανάγνωση των επιμέρους τεκμηρίων με τη χρήση των δυνατοτήτων που προσφέρει η τεχνολογία».

Ο Τάκης Καγιαλής, Καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνωνκαι μέλος της επιστημονικής επιτροπής του αρχείου Καβάφη ανέφερε: «”Ο ποιητής είναι σαν το παγόβουνο: τα τέσσερα πέμπτα του βρίσκονται κάτω από την επιφάνεια”. Έτσι έγραφε ο Γιώργος Σαββίδης το 1963, στην πρώτη δημόσια παρουσίαση του Αρχείου Καβάφη. Σήμερα, το Ίδρυμα Ωνάση προσφέρει αυτήν την πολύτιμη ύλη, το πλούσιο και γόνιμο υπέδαφος του καβαφικού έργου, άρτια ψηφιοποιημένο, ταξινομημένο και σχολιασμένο, σε κάθε ερευνητή, σε κάθε δάσκαλο και μαθητή, αλλά και σε κάθε πολίτη, στην Ελλάδα και σε ολόκληρο τον κόσμο. Όσοι είχαμε το προνόμιο να συμβάλουμε στο έργο της τεκμηρίωσης του Αρχείου Καβάφη αισθανόμαστε τη στιγμή αυτή υπερήφανοι. Η γενναία απόφαση του Ιδρύματος Ωνάση να προσφέρει το Αρχείο σε ανοιχτή και γενική χρήση θα αυξήσει ακόμη περισσότερο το κοινό του ποιητή, θα απελευθερώσει νέες, ευφάνταστες και δημιουργικές αναγνώσεις και ακόμη θα συμβάλει δραστικά στην ανανέωση και στην εμβάθυνση της έρευνας του καβαφικού έργου». Κατέληξε λέγοντας «Με την έναρξη της διαδικτυακής του λειτουργίας και βάσει της δίγλωσσης επεξεργασίας του, το αρχείο Καβάφη βγαίνει από τα όρια της ελληνικής φιλολογικής κοινότητας και εντάσσεται στο πεδίο της παγκόσμιας πολιτισμικής κληρονομιάς, δίπλα στα ψηφιακά αρχεία του William Blake, της Emily Dickinson, του Walt Whitman και άλλων σπουδαίων δημιουργών. Mε τις νέες δυνατότητες που προσφέρει η ψηφιακή διάθεση του Αρχείου, η καβαφική έρευνα και οι καβαφικές σπουδές περνούν από σήμερα σε μια ολότελα καινούργια φάση δυναμικής ανάπτυξης. Και αυτή, όπως έγραφε σε ένα από τα πρώτα του ποιήματα ο Καβάφης, “ποιος ξέρει τι καινούργια πράγματα θα δείξει”».

Ο Διομήδης Σπινέλλης, Καθηγητής στο Τμήμα Διοικητικής Επιστήμης και Τεχνολογίας, Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών μίλησε για τα επόμενα τεχνικά αλλά πολύ σημαντικά βήματα υλοποίησης σε σχέση με την ψηφιακή συλλογή του Αρχείου Καβάφη που θα μπορούσαν να διασφαλίσουν τη μακροχρόνια διατήρηση και διαλειτουργικότητά της, μέσα από παραδείγματα άλλων μεγάλων αποθετηρίων, όπως η Wikipedia, που έχουν πάντα σκοπό τον διαμοιρασμό της γνώσης.

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ

Το βασικό τμήμα του αρχείου κληροδοτήθηκε το 1933 στον Α. Σεγκόπουλο από τον Κ. Π. Καβάφη, ο οποίος δεν είχε αφήσει φιλολογική διαθήκη που να υποδεικνύει τον τρόπο διαχείρισής του. Ο Σεγκόπουλος αρχικά το διαχειρίστηκε μαζί με την πρώτη του σύζυγο Ρίκα Σεγκοπούλου-Αγαλλιανού, ενώ μετά τον θάνατό του το κληροδότησε στη δεύτερη σύζυγό του Κυβέλη.

Ανάμεσα στα αρχειακά τεκμήρια συγκαταλέγονται χειρόγραφα καβαφικών ποιημάτων καθώς και έντυπες αυτοσχέδιες εκδόσεις αλλά και πεζά λογοτεχνικά κείμενα, άρθρα και μελέτες του ποιητή. Εντοπίζονται επίσης μεταφράσεις ποιημάτων καθώς και σημειώσεις λογοτεχνικού και προσωπικού χαρακτήρα, όπως και το προσωπικό αρχείο του ποιητή, το οποίο περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, πλούσια αλληλογραφία, κείμενα ημερολογιακού χαρακτήρα και φωτογραφίες. Ξεχωριστή ενότητα αποτελεί το αρχείο Αλέκου και Ρίκας Σεγκοπούλου στο οποίο περιλαμβάνεται υλικό σχετικό με τον ποιητή, καθώς και το αρχείο της «Αλεξανδρινής Τέχνης», του περιοδικού που διηύθυνε ο Α. Γ. Συμεωνίδης και η Ρίκα Σεγκοπούλου, με την συχνή καθοδήγηση του Κ.Π. Καβάφη.

Το βασικό τμήμα του αρχείου κληροδοτήθηκε το 1933 στον Α. Σεγκόπουλο από τον Κ. Π. Καβάφη, ο οποίος δεν είχε αφήσει φιλολογική διαθήκη που να υποδεικνύει τον τρόπο διαχείρισής του. Ο Σεγκόπουλος αρχικά το διαχειρίστηκε μαζί με την πρώτη του σύζυγο Ρίκα Σεγκοπούλου-Αγαλλιανού, ενώ μετά τον θάνατό του το κληροδότησε στη δεύτερη σύζυγό του Κυβέλη. Το 1948 ο καβαφιστής Μιχάλης Περίδης θα πιστοποιήσει την ύπαρξή του με το βιβλίο «Ο βίος και το έργο του Κωνστ. Καβάφη».

Το 1969 η κυριότητα του αρχείου πέρασε στον κορυφαίο νεοελληνιστή Γ. Π. Σαββίδη, ο οποίος το αποκατέστησε σε μεγάλο βαθμό, ανακτώντας χειρόγραφα και άλλο υλικό που είχε αποσπαστεί, προχωρώντας στη σταδιακή έκδοση υλικού με τη βοήθεια άλλων φιλολόγων (ήδη τον Ιανουάριο του 1963, σε συνεργασία με τον Β. Π. Παναγιωτόπουλο, είχε ξεκινήσει τη φωτογράφισή του). Μετά το 1995 το αρχείο διαχειρίστηκε ο Μανόλης Σαββίδης, ο οποίος το εντάσσει στο υλικό του Σπουδαστηρίου Νέου Ελληνισμού, εμπλουτίζοντάς το επίσης με έντυπες και ηλεκτρονικές εκδόσεις.

ΤΟ ΟΡΑΜΑ ΤΟΥ ΙΔΡΥΜΑΤΟΣ ΩΝΑΣΗ ΓΙΑ ΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΚΑΒΑΦΗ

Το όραμα του Ιδρύματος Ωνάση για το αρχείο Καβάφη, το οποίο αποκτήθηκε το 2012, ταυτίζεται με την ελεύθερη πρόσβαση σε αυτό και την ενίσχυση της αρχειακής εκπαίδευσης. Στην κατεύθυνση αυτή εντάσσεται ο σχεδιασμός και η υλοποίηση μιας ανοιχτής σε όλους ψηφιακής συλλογής.

Η ψηφιακή αναπαραγωγή του πρωτότυπου αρχειακού υλικού ολοκληρώθηκε το 2017 (11.086 λήψεις). Την ίδια χρονιά ψηφιοποιήθηκαν και τα 158 μικροφίλμ τα οποία απεικονίζουν τη φωτογράφιση του αρχείου, που πραγματοποιήθηκε το 1963 από τον μεγάλο νεοελληνιστή Γ. Π. Σαββίδη (4.741 λήψεις). Η πολιτική που ακολουθείται επιτρέπει την πλήρη ανοιχτή πρόσβαση και διάθεση για το σύνολο του ψηφιοποιημένου υλικού, σύμφωνα με διεθνώς προσδιορισμένους όρους. Η πλήρης περιγραφή και τεκμηρίωση του αρχειακού υλικού επιτρέπει την καλύτερη δυνατή πλοήγηση στο ψηφιοποιημένο αρχείο καθώς και την αξιοποίησή του μέσω των νέων τεχνολογιών.

Η πολιτική που ακολουθείται επιτρέπει την πλήρη ανοιχτή πρόσβαση και διάθεση για το σύνολο του ψηφιοποιημένου υλικού, σύμφωνα με διεθνώς προσδιορισμένους όρους. Η πλήρης περιγραφή και τεκμηρίωση του αρχειακού υλικού επιτρέπει την καλύτερη δυνατή πλοήγηση στο ψηφιοποιημένο αρχείο καθώς και την αξιοποίησή του μέσω των νέων τεχνολογιών.

Το Αρχείο Καβάφη υποστηρίζει ένα σύνολο εκπαιδευτικών προγραμμάτων που απευθύνονται στην ελληνική και τη διεθνή επιστημονική κοινότητα, στο ευρύ κοινό και σε εφήβους. Σε αυτό το πλαίσιο δράσεων εντάσσεται από το καλοκαίρι του 2017 το Διεθνές Θερινό Σχολείο Καβάφη (International Cavafy Summer School), η πρώτη ετήσια διοργάνωση αποκλειστικά αφιερωμένη στον Κ. Π. Καβάφη και το έργο του, όπου συμμετέχουν Έλληνες και ξένοι ερευνητές. Στην ίδια κατεύθυνση έχουν διοργανωθεί μέχρι σήμερα ερευνητικά σεμινάρια, εκπαιδευτικές δράσεις για ενήλικες και εργαστήρια για μαθητές δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης στο πλαίσιο της ενότητας «Ο Καβάφης πάει σχολείο».

Το Ίδρυμα έχει απονείμει επίσης υποτροφίες σε υποψηφίους στον τομέα των καβαφικών σπουδών, στο πλαίσιο του Προγράμματος Υποτροφιών του προς Έλληνες και Αλλοδαπούς, και προτίθεται να συνεχίζει να προκηρύσσει και τα επόμενα χρόνια υποτροφίες στον ίδιο τομέα, με σκοπό την ενίσχυση των καβαφικών σπουδών και τη διασύνδεσή τους με άλλους συναφείς επιστημονικούς τομείς.

Παράλληλα, εμπιστεύεται την επιμέλεια και τον σχεδιασμό δράσεων σε εννεαμελή επιστημονική επιτροπή, όπου συμμετέχουν διακεκριμένοι πανεπιστημιακοί και ερευνητές του καβαφικού έργου.

Την επιτροπή απαρτίζουν: