Για τη συναυλία του διεθνούς φήμης Ensemble Musikfabrik το οποίο ερμήνευσε, για πρώτη φορά στην Ελλάδα, τέσσερα έργα του Harry Partch, στην Κεντρική Σκηνή της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση.
Του Φραγκίσκου Κοντορούση
Την Πέμπτη, 24 Φεβρουαρίου, σε μια σημαντική στιγμή για τα μουσικά δρώμενα της Αθήνας, η Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση φιλοξένησε το διεθνούς φήμης Ensemble Musikfabrik το οποίο ερμήνευσε, για πρώτη φορά στην Ελλάδα, τέσσερα έργα του σπουδαίου Χάρρυ Παρτς, φέρνοντας επί σκηνής μέρος της συλλογής με τα μοναδικά, σαν έργα τέχνης, όργανά του, σχεδιασμένα από τον ίδιο. Το αθηναϊκό κοινό υποδέχθηκε τα άγνωστα ακούσματα με αμηχανία αλλά στην πορεία έδειξε να παρασύρεται στον καινούργιο αυτόν μουσικό κόσμο. Άλλωστε, τη μουσική του Παρτς, αν και έχει έναν πολύ περίτεχνο θεωρητικό εξοπλισμό, μπορεί κανείς να τη δει και ως κάτι πολύ αρχέγονο και άμεσο, που δεν απαιτεί από τον ακροατή ούτε θεωρητικό υπόβαθρο, ούτε καν υπόβαθρο έμπειρου ακροατή, και που μπορεί να γίνει εύκολα αντιληπτή ως αίσθηση. Μια ακόμη εξαιρετική πρόταση της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση.
Επιρροές από την Άπω Ανατολή
Σε όλα τα έργα του Παρτς που παρουσιάστηκαν στη Στέγη, με εξαίρεση τους Δύο Ψαλμούς, ήταν εμφανείς οι επιρροές που άσκησε στον συνθέτη η μελωδική μουσική παράδοση της Αμερικανικής ηπείρου, ενώ ταυτόχρονα η ατμόσφαιρα και το ηχητικό περιβάλλον θύμιζαν μουσική της Άπω Ανατολής και κυρίως τις περίφημες ινδονησιακές ορχήστρες γκαμελάν.
Οι Δύο Ψαλμοί (Two Psalms, πρώτη γραφή 1931) είναι ένα από τα πρώτα έργα του συνθέτη όπου ο συνθέτης χρησιμοποιεί τους τονισμούς του λόγου ως αφετηρία της σύνθεσης. Το Eleven Intrusions είναι μια συλλογή κυρίως φωνητικών έργων, που γράφτηκαν από το 1930 έως το 1950 και αποτελούν χαρακτηριστικά δείγματα της χρήσης του λόγου ως πηγής της μουσικής. Σε αυτά έχουν ενσωματωθεί και οι πολύ γνωστές δύο σπουδές του σε αρχαίες ελληνικές κλίμακες. Το Ring Around the Moon συνιστά κατά βάσιν μια σάτιρα κατά πάντων, χρησιμοποιώντας ηχογενείς ηχοποιητικές λέξεις χωρίς νόημα. Το Even Wild Horses (1949-52) είναι βασισμένο στην ποίηση του Αρθούρου Ρεμπώ. Παρ’ όλα αυτά, η σύλληψή του είναι κυρίως οργανική. Στο έργο αυτό είναι περισσότερη έντονη η χρήση αφρικάνικων και λάτιν ρυθμών.
Σε όλα τα έργα του Παρτς που παρουσιάστηκαν στη Στέγη, με εξαίρεση τους Δύο Ψαλμούς, ήταν εμφανείς οι επιρροές που άσκησε στον συνθέτη η μελωδική μουσική παράδοση της Αμερικανικής ηπείρου, ενώ ταυτόχρονα η ατμόσφαιρα και το ηχητικό περιβάλλον θύμιζαν μουσική της Άπω Ανατολής και κυρίως τις περίφημες ινδονησιακές ορχήστρες γκαμελάν. Ο ακροατής αντιλαμβάνεται γρήγορα ότι τα ιδιαίτερα όργανα δεν είναι απλώς ένα ακόμη ένα εναλλακτικό, διαφορετικό, ιδιότροπο μέσο παραγωγής ήχου, αλλ’ ότι αποτελούν αναπόσπαστο μέρος του μουσικού σύμπαντος του Παρτς. Είναι σαφές ότι η χρήση των οργάνων αυτών άνοιξε νέους συνθετικούς δρόμους που εμπνέουν τους συνθέτες ακόμη και σήμερα. Από την άλλη, η επιλογή του συνθέτη να χρησιμοποιεί αποκλειστικά τα ιδιαίτερα αυτά όργανα περιορίζει τελικά τις επιλογές του οδηγώντας σε έργα παρόμοιων ιδεών και ύφους.
Αλλόκοτες τονικές αισθήσεις
Συνθέτης, θεωρητικός και οργανοποιός, ο Παρτς υπήρξε μια από τις ιδιαίτερες προσωπικότητες του 20ού αιώνα και ένας από τους κορυφαίους εκπροσώπους της μεταπολεμικής αβανγκάρντ.
Ο γεννημένος στην Οκλαχόμα Χάρρυ Παρτς (1901-1974) βρίσκεται στο ενδιάμεσο μεταξύ του κλασικού μοντερνισμού και της μουσικής των εν ζωή συνθετών. Κατά κάποιον τρόπο βρίσκεται στην κατεύθυνση της μουσικής κληρονομιάς μάλλον παρά σε αυτήν του σημερινού μουσικού προσανατολισμού. Συνθέτης, θεωρητικός και οργανοποιός, ο Παρτς υπήρξε μια από τις ιδιαίτερες προσωπικότητες του 20ού αιώνα και ένας από τους κορυφαίους εκπροσώπους της μεταπολεμικής αβανγκάρντ. Αντικομφορμιστής, περιπλανώμενος στα νιάτα του σαν τον Τζακ Κέρουακ, υπήρξε από τους πρωτοπόρους της μικροτονικής μουσικής που άσκησαν μεγάλη επίδραση σε μουσικούς όπως ο Τομ Γουέιτς και ο Ίγκυ Ποπ.
Με την ενθάρρυνση της μητέρας του έμαθε να παίζει αρκετά μουσικά όργανα από μικρή ηλικία, ενώ ξεκίνησε να συνθέτει ήδη από τα δεκατέσσερά του. Στην ηλικία των 20 ετών εγκατέλειψε τις μουσικές σπουδές στο Πανεπιστήμιο της Νότιας Καλιφόρνια γιατί δεν τον ικανοποιούσε η ποιότητα των δασκάλων του. Συνέχισε να διαβάζει μόνος του και επηρεάστηκε βαθιά από το βιβλίο Sensations of Tone (μια μελέτη ακουστικών φαινομένων και αντίληψης του ήχου του σπουδαίου γερμανού φυσικού Χέρμαν φον Χέλμχολτζ), βιβλίο που τον έπεισε να αφιερωθεί στη μουσική με όργανα κουρδισμένα φυσικά και όχι συγκερασμένα. Μάλιστα, το 1930 έκαψε τις μέχρι τότε συνθέσεις του, απαρνούμενος ολοκληρωτικά τη δυτική μουσική παράδοση.
Επινόησε βασιζόμενος στην αρμονική στήλη, ένα σύστημα κουρδίσματος με 43 άνισα διαστήματα μέσα στην οκτάβα, σχεδιάζοντας και κατασκευάζοντας, παράλληλα, ειδικά όργανα για την εκτέλεση της μουσικής του.
Υπήρξε ένας από τους πρώτους δυτικούς συνθέτες του 20ου αιώνα που ασχολήθηκε συστηματικά με τους μικροτόνους. Επινόησε, μάλιστα, βασιζόμενος στην αρμονική στήλη, ένα σύστημα κουρδίσματος με 43 άνισα διαστήματα μέσα στην οκτάβα, σχεδιάζοντας και κατασκευάζοντας, παράλληλα, ειδικά όργανα για την εκτέλεση της μουσικής του. Ο Παρτς περιέγραφε τη μουσική του ως «σωματική», σε αντίθεση με την «αφηρημένη» μουσική, όπως ο ίδιος όριζε το κύριο μουσικό ρεύμα της Δύσης που θεωρούσε παρηκμασμένο ήδη από την εποχή του Μπαχ: στα πλαίσια αυτής της μουσικής ο εκτελεστής συμμετέχει στο έργο τραγουδώντας, χορεύοντας, μιλώντας και παίζοντας τα ιδιαίτερα μουσικά όργανα που επινόησε ο Παρτς, μουσική βαθιά επηρεασμένη από το αρχαίο ελληνικό δράμα και τα θέατρα Νο και Καμπούκι.
Ο κύριος όγκος της συνθετικής παραγωγής του περιλαμβάνει μεγάλα μουσικοθεατρικά έργα, βασισμένα στις προσωπικές του εμπειρίες, αλλά και στην παγκόσμια εθνομουσικολογία. Το βιβλίο του Genesis of a Music (πρώτη έκδοση 1947), άσκησε τεράστια επίδραση σε γενεές συνθετών που ασχολήθηκαν με τα εναλλακτικά κουρδίσματα.
Όργανα-γλυπτά ενός μυστηριώδους πολιτισμού
Από τη δεκαετία του ’40 και μετά, μια σειρά δωρεών και πανεπιστημιακών υποτροφιών τού επέτρεψαν να δημιουργήσει μια μοναδική συλλογή από μουσικά όργανα, γοητευτικά τόσο για τον ήχο όσο και για την εμφάνισή τους.
Ο συνθέτης παρέμεινε, μέχρι το τέλος της ζωής του, στο περιθώριο της «επίσημης» μουσικής, δημιουργώντας ένα δικό του μουσικό σύμπαν με σημείο αφετηρίας τις αποχρώσεις της ομιλίας και το τελετουργικό θέατρο, και έχοντας ως σήμα κατατεθέν τα μουσικά όργανα που ο ίδιος σχεδίασε και -λίγο ως πολύ- κατασκεύασε, επειδή τα συμβατικά όργανα δεν μπορούσαν να καλύψουν τεχνικά τις ανάγκες για την ερμηνεία της μουσικής του. Κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Ύφεσης, αλλά και αργότερα, έζησε ως περιπλανώμενος, δουλεύοντας ευκαιριακά ως εποχιακός εργάτης. Από τη δεκαετία του ’40 και μετά, μια σειρά δωρεών και πανεπιστημιακών υποτροφιών τού επέτρεψαν να δημιουργήσει μια μοναδική συλλογή από μουσικά όργανα, γοητευτικά τόσο για τον ήχο όσο και για την εμφάνισή τους. Μη όντας εξειδικευμένος ξυλουργός, ούτε οργανοποιός, αυτοαποκαλούταν «φιλοσοφημένος μουσικός γοητευμένος από την ξυλουργική».
Το 1930 κατασκεύασε το πρώτο όργανο που ήταν βασισμένο σε δικό του σχέδιο, την «προσαρμοσμένη βιόλα», μια βιόλα με ταστιέρα τσέλλου. Αργότερα κατασκεύασε κιθάρες στις οποίες έβαλε μέχρι και 72 χορδές, τεράστιες μαρίμπες μορφοποιώντας το ξύλο, μαρίμπες από μπαμπού, όργανα φτιαγμένα από μπολ θαλάμου νέφωσης (συσκευή για διενέργεια πειραμάτων φυσικής) καθώς και το χρωμελώδιον, πληκτροφόρο όργανο με αντλία αέρα προσαρμοσμένο στο σύστημα των 43 διαστημάτων της οκτάβας. Η χρήση ειδικά σχεδιασμένων οργάνων κατέστησε δύσκολη τη ζωντανή παρουσίαση των έργων του, ιδιαίτερα εκτός των ΗΠΑ, καθώς η μεταφορά τους είναι δαπανηρή αλλά και επικίνδυνη, αφού τα περισσότερα όργανα είναι ιδιαίτερα ογκώδη. Το 2012, ο Τόμας Μέξνερ κατασκεύασε αντίγραφα της πλήρους συλλογής των οργάνων του Παρτς για το μουσικό σύνολο Ensemble Musikfabrik, επιτρέποντας έτσι την εκτέλεση των έργων του και εκτός ΗΠΑ.
Οι δεκατρείς μουσικοί συνεργάστηκαν εξαιρετικά, χωρίς μαέστρο, σε έργα με μεγάλη δυσκολία συντονισμού, ενώ έδειχναν να απολαμβάνουν ιδιαίτερα το τραγούδι, τον χορό και την έντονη σωματική κίνηση που απαιτούσαν τα έργα του Παρτς.
Το Ensemble Musikfabrik (ακριβής μετάφραση: Σύνολο «Μουσικό Εργαστήριο») ιδρύθηκε πριν από είκοσι πέντε χρόνια περίπου ως κρατικό σύνολο της Ρηνανίας-Βεστφαλίας, του μεγαλύτερου κρατιδίου της Γερμανίας. Τα μέλη του προέρχονται από πολλές χώρες (Γερμανία, Αυστραλία, Γαλλία, ΗΠΑ, Αγγλία, Ολλανδία), πρόκειται δηλαδή για ένα σύνολο κατά βάση διεθνές με βάση τη Γερμανία. Από την αρχή της σταδιοδρομίας του, το σύνολο θεωρείται ένα από τα κορυφαία σύνολα ερμηνείας της σύγχρονης μουσικής. Στις παραγωγές του συναντά κανείς έργα νέα, άγνωστα και συχνά έργα που αποτελούν αναθέσεις του ίδιου του συνόλου ερμηνευμένες με ασυνήθιστα μέσα. Το σύνολο δίνει 60 με 80 συναυλίες τον χρόνο και συμμετέχει τακτικά σε ραδιοφωνικές ηχογραφήσεις και δισκογραφικές παραγωγές.
Οι δεκατρείς μουσικοί συνεργάστηκαν εξαιρετικά, χωρίς μαέστρο, σε έργα με μεγάλη δυσκολία συντονισμού, ενώ έδειχναν να απολαμβάνουν ιδιαίτερα το τραγούδι, τον χορό και την έντονη σωματική κίνηση που απαιτούσαν τα έργα του Παρτς.
* Ο ΦΡΑΓΚΙΣΚΟΣ ΚΟΝΤΟΡΟΥΣΗΣ είναι καθηγητής Ανώτερων Θεωρητικών της Μουσικής.
