Αυτό δεν είναι ένα εξώφυλλο

Από τότε που γνωριστήκαμε, στην Θεσσαλονίκη της μεταπολίτευσης, στην Φοιτητική Ομάδα Θεάτρου Κινηματογράφου όπου σχεδίαζε κοστούμια και σκηνικά για τις παραστάσεις μας, ήξερα πόσο πολύ διάβαζε. Το πατρικό του, στην Τριανδρία, ήταν γεμάτο βιβλία. Από τότε ζωγράφιζε με αφορμή τα μυθιστορήματα που διάβαζε. Μια σειρά σχέδια βασιζόταν στα μυθιστορήματα του Μισίμα και του Ζενέ. Συνέχισε ζωγραφίζοντας παράλληλα με την σκηνογραφία που σπούδασε στη Γαλλία. Έχω την αίσθηση ότι η σκηνογραφία ήταν ο βιοπορισμός του αλλά η ζωγραφική το αληθινό του πάθος - τόσο προσωπικό ώστε να το θεωρεί σχεδόν αναμολόγητο.

Ζωγραφική, λεπτοδουλειά, έργα τα οποία τυλίγονταν μετά την ολοκλήρωση και φυλάγονταν στο πατάρι. Κανείς δεν γνώριζε την ζωγραφική του, μόνον οι πολύ δικοί του που τον βλέπαμε σκυμμένο ώρες με το πενάκι ή το πινέλο πάνω στο τελάρο.

Όταν γύρισε από το Παρίσι και αποφάσισε να εγκατασταθεί στην Αθήνα συνέθετε ολοκληρωμένες αφηγήσεις. Δεκάδες μέτρα χαρτί με θέματα αντλημένα από την λογοτεχνία αλλά και επινοημένες αναπλάσεις φανταστικών ή αληθινών τόπων. Η Κρύπτη του Αγίου Ιωάννου Πετραλώνων, Σκοτεινές Πόλεις (Ευγενία, Μεγίστη, 'Εγειρα, Παντάνασσα), Ψυχοσάββατα, Ταυτότητες από Στρατόπεδο Συγκέντρωσης, Το Παλάτι Των Ερώτων, Kafka Project. Οι ιστορίες συνεχίζονταν από χαρτί σε χαρτί, χρειάζονταν τοίχοι τεράστιοι για να στηθούν (κάτι που δεν γινόταν στα περιορισμένα τετραγωνικά) και έτσι επιστρατεύαμε την φαντασία μας -μαζί με την δική του- από τον έναν πίνακα στον άλλον για να δούμε ένα ολοκληρωμένο έργο. Ζωγραφική, λεπτοδουλειά, έργα τα οποία τυλίγονταν μετά την ολοκλήρωση και φυλάγονταν στο πατάρι. Κανείς δεν γνώριζε την ζωγραφική του, μόνον οι πολύ δικοί του που τον βλέπαμε σκυμμένο ώρες με το πενάκι ή το πινέλο πάνω στο τελάρο.

Μόλις πρόπερσι και με την επιμονή φίλων αποφάσισε να παρουσιάσει την πιο πρόσφατη δουλειά του, μια ζωγραφική/εικαστική ενότητα που αφορούσε ένα φανταστικό μουσείο σε ένα φανταστικό κυκλαδίτικο νησί, «Οικία Ανέστιων Και Απόρων Κορασίδων». Συγγραφείς και φιλότεχνοι έγραψαν ένα κείμενο περιγράφοντας κάθε έκθεμα. Εγώ ανέλαβα να αφηγηθώ πώς προέκυψε η ιστορία στο νησί με τα παράξενα εκθέματα σαν ένα είδος εισαγωγής, μιας συνεκτικής αφήγησης. Η γραφή εμπνέεται από το έργο και το αντίστροφο: τα εξώφυλλα προκύπτουν εδώ από το προϋπάρχοντα έργα. 

Η αναπαράσταση έδινε θέση στο απείκασμα, η αφήγηση στο στιγμιαίο σχόλιο. Ωστόσο σχεδίασε μερικά εξώφυλλα για κάποια βιβλία που μάλλον είναι εκτός κυκλοφορίας πια.

Ως αναγνώστης ο Κώστας Βελινόπουλος είναι δημοφιλής στους φίλους του. Διαβάζει με πολύ προσωπικό τρόπο, απολαμβάνει το κείμενο ανενδοίαστα και χωρίς συμβιβασμούς. Δεν ανήκει στον χώρο του βιβλίου, δεν λογοδοτεί ούτε χαρίζεται σε κανέναν παρά μόνον στην απόλαυση της ανάγνωσης. Έχει εξαντλήσει κυριολεκτικά τους κλασικούς συγγραφείς και συνεχίζει και με τους νεότερους με πολύ θετικό ή κριτικό βλέμμα. Δεν διαλαλεί τα δεκάδες βιβλία που ρουφάει κάθε τόσο και για τα οποία πάντα μπορεί να συζητήσει δημιουργικά και με τον εφηβικό ενθουσιασμό της πρώτης αγάπης.

Παραμένει ο πρώτος αναγνώστης και των δικών μου χειρογράφων ακριβώς γι' αυτή του την εμπειρία και αναγνωστική του ανιδιοτέλεια. Ήθελα να μου σχεδιάσει ένα εξώφυλλο για τα δικά μου βιβλία αλλά δεν βόλεψε. Οι εκδότες συνεργάζονταν με τον δικό τους γραφίστα, ενώ τα τελευταία χρόνια κυριάρχησε η φωτογραφία. Η φωτογραφία εκτόπιζε την ζωγραφική. Η αναπαράσταση έδινε θέση στο απείκασμα, η αφήγηση στο στιγμιαίο σχόλιο. Ωστόσο σχεδίασε μερικά εξώφυλλα για κάποια βιβλία που μάλλον είναι εκτός κυκλοφορίας πια.

Τα πρώτα εξώφυλλα που θυμάμαι ήταν εκείνα, τα ζωγραφισμένα, στις εκδόσεις Δαρεμά, τετραχρωμίες, μαλακά τόσο που κάποια στιγμή στρίβονταν σαν τσιγαρόχαρτα. Όμως τα πιο εντυπωσιακά ήταν τα αποσπώμενα καλύμματα στις χαρτόδετες εκδόσεις. Θυμάμαι την Άννα Καρένινα, τα Ανεμοδαρμένα Ύψη, τον Δον Κιχώτη με γυαλιστερά έγχρωμα θέματα που θύμιζαν κινηματογραφικές αφίσες.

Αυτό εδώ είναι ένα κείμενο για ένα βιβλίο γεμάτο εξώφυλλα φανταστικών εκδόσεων, όμως οι τίτλοι και οι συγγραφείς τους είναι (σχεδόν όλοι) αληθινοί, άρα το περιεχόμενο μπορεί κανείς να το «διαβάσει» ή να το αναπλάσει. Γράφοντας αυτό το κείμενο βρίσκομαι στο πατρικό μου, στην πηγή των πρώτων μου διαβασμάτων. Έχω από δίπλα μου ξύλινες βιβλιοθήκες, που παράγγελνε ο πατέρας μου στον μαραγκό, μάλιστα την πρώτη την στήσαμε στο σαλόνι όταν ήμουν ήδη δεκαπέντε χρονών και σήμερα μου θυμίζει ανοιχτή πιατοθήκη. Από τότε ξεκίνησε το πάθος μου για τα βιβλία, πάθος αναγνωστικό αλλά και φετιχιστικό. Ίσως και γι' αυτό διασώθηκαν τα περισσότερα βιβλία μου που τα βλέπω τώρα ανάμεσα στα καινούργια, μια σταθερή αξία. Τα πρώτα εξώφυλλα που θυμάμαι ήταν εκείνα, τα ζωγραφισμένα, στις εκδόσεις Δαρεμά, τετραχρωμίες, μαλακά τόσο που κάποια στιγμή στρίβονταν σαν τσιγαρόχαρτα. Όμως τα πιο εντυπωσιακά ήταν τα αποσπώμενα καλύμματα στις χαρτόδετες εκδόσεις. Θυμάμαι την Άννα Καρένινα, τα Ανεμοδαρμένα Ύψη, τον Δον Κιχώτη με γυαλιστερά έγχρωμα θέματα που θύμιζαν κινηματογραφικές αφίσες.

Τα έβγαζα και τα έβαζα στην άκρη για να μην τα χαλάσω ενόσω διάβαζα. Ίσως όμως αυτό τα κατέστρεφε περισσότερο γιατί πάντα ξεχνιόντουσαν κάπου, τσαλακώνονταν ή σχίζονταν. Μου άρεσε -καμιά φορά- να τα στήνω μόνα τους σαν διακοσμητικά, άδεια, σε διαφορετικές γωνιές κάτι που θυμίζει και την έκθεση των εξωφύλλων του Κώστα Βελινόπουλου. Την αυτονομία τους, την σήμανση των βιβλίων, την ανάκληση του περιεχομένου, την αναγκαιότητα αυτού του εξωτερικού περιβλήματος, ως σκαρί και θεμέλιο της έννοιας του «βιβλίου».

Τη δεκαετία του εβδομήντα αυτές οι χαρτόδετες λογοτεχνικές σειρές ήταν πολύ δημοφιλείς και τις είχα εντοπίσει αργότερα και σε άλλα σπίτια όπου επίσης είχαν αφαιρέσει τα  εξώφυλλά τους. Γιατί; Επειδή η πολυχρωμία τους αφαιρούσε την σοβαρότητα του βιβλίου και την διακοσμητική τους ομοιομορφία πάνω στις σκούρες βιβλιοθήκες όπου προτιμούσαν να ξεχωρίζουν οι μαύρες ή καφεδί ράχες με τα εγχάρακτα γράμματα των συγγραφέων και των τίτλων. Στη δική μου περίπτωση, πάντως, ήταν η φθορά τους που ήρθε με το πέρασμα του χρόνου και έτσι παραμελημένα διαλύθηκαν.

Στο πανεπιστήμιο, μετά την μεταπολίτευση, άρχισα να διαβάζω συστηματικά ελληνική και ξένη λογοτεχνία. Τώρα πια τα χαρτόδετα βιβλία-σειρές δεν ήταν σε ζήτηση και η παραγωγή στρεφόταν σε πιο φτηνές και ευέλικτες εκδόσεις. Τα καινούργια βιβλία που ανακάλυπτα είχαν λιγότερο σχέδιο στο εξώφυλλο, περισσότερο στυλ και υπαινιγμό και φυσικά δεν είχαν πια κάλυμμα - ελάχιστες εξαιρέσεις. Λίγο γυμνούλια μου φάνηκαν στην αρχή, φτωχά, κοντά όμως στο φοιτητικό πνεύμα της λιτότητας αν και δεν τα έβρισκα ιδιαίτερα φτηνά. Τα εξώφυλλα με ένα σχέδιο-κόσμημα και με περισσότερες ακάλυπτες επιφάνειες παρέπεμπαν περισσότερο σε μια εμπνευσμένη, σοβαρότερη γραφή ενώ τώρα πια, εκείνα τα φαντασμαγορικά της εφηβείας, έμοιαζαν σχεδόν... γραφικά! Λες -τώρα που το ξανασκέφτομαι- γι' αυτόν τον λόγο και δεν τα προστάτεψα;

Περισσότερο η ποίηση έσπευδε να υιοθετεί εξώφυλλα λιτά αλλά και τα πρώτα αγαπημένα μου πεζά ή ποιητικά του Γιώργου Ιωάννου και του Γιάννη Ρίτσου άλλαζαν τη μορφή του εξωφύλλου.

Περισσότερο η ποίηση έσπευδε να υιοθετεί εξώφυλλα λιτά αλλά και τα πρώτα αγαπημένα μου πεζά ή ποιητικά του Γιώργου Ιωάννου και του Γιάννη Ρίτσου άλλαζαν τη μορφή του εξωφύλλου. Τα εξώφυλλα του Πεντζίκη που τα ζωγράφιζε ο ίδιος εξακολουθούν να αποτελούν αυτοτελείς αισθητικές προτάσεις. Η καλοσχεδιασμένη ομοιομορφία των μικρών Τραμ του Γιώργου Κάτου αποτέλεσαν τα πρώτα μου φετίχ.

Με τα χρόνια και τα ταξίδια στο εξωτερικό επέστρεψα στο... hardback. Σε μια πρώτη αγορά από τα Foyles του Λονδίνου απόκτησα ένα βιβλίο για την θεωρία του μυθιστορήματος, δεμένο και με αποσπώμενο εξώφυλλο όπου απεικονίζονταν πορτρέτα κλασικών συγγραφέων. Με πόσο σεβασμό άνοιξα εκείνο το βιβλίο και το προστάτεψα μέχρι και τώρα.

Τα ξενόγλωσσα hardback ήταν και παραμένουν ακριβά αλλά αποφάσισα να φτιάξω μια συλλεκτική σειρά αγοράζοντας και από το  Amazon ή από ταξίδια μου τις πρώτες σκληρόδετες εκδόσεις όσων συγγραφέων αγαπώ. Αυτά τα σκληρόδετα βιβλία, ομολογώ ότι προσδίδουν μια σοβαρότητα στο ίδιο το βιβλίο που ενδεχομένως να με απογοήτευε πολλές φορές. Συλλέκτης ή φετιχιστής τα έχω τοποθετημένα στην πλέον περίοπτη θέση της βιβλιοθήκης μου και δεν περίμενε ποτέ την μαλακή τους εκδοχή σε βιβλία τσέπης λίγους μήνες μετά αν και τα Penguin έδωσαν μια νέα ώθηση στον σχεδιασμό του βιβλίου δίνοντας μεγάλη σημασία και στο εξώφυλλο που συνήθως ήταν μικρά έργα τέχνης. Ακόμη και σήμερα, στις περισσότερες ξένες εκδόσεις παρατηρώ ότι δίνεται βάρος στον σχεδιασμό του εξωφύλλου, γραφίστες και καλλιτέχνες εμπνέονται διαρκώς.

Ψάχνοντας εξώφυλλο για το μυθιστόρημα Ο χορευτής στον ελαιώνα (1996, Κέδρος) αγόρασα από το Λονδίνο ένα τσουχτερό σε τιμή άλμπουμ, γιατί μέσα είχα δει μια φωτογραφία που θεώρησα ότι ταυτιζόταν απόλυτα με το θέμα του βιβλίου. Ένας χορευτής, ανυψωμένος από το έδαφος, μέσα στη φύση. Στον γυρισμό η εκδότρια του Κέδρου Κάτια Λεμπέση συμφώνησε να το βάλουμε εξώφυλλο έχοντας μια μικρή επιφύλαξη αν έπρεπε να ζητήσουμε πνευματικά δικαιώματα. Την δεκαετία του '90 δεν ήταν και το απόλυτο αίτημα... Βγήκε το μυθιστόρημα και ύστερα από τρεις μήνες η ίδια η Κάτια Λεμπέση μου τηλεφώνησε να πάω επειγόντως στα γραφεία του Κέδρου. Είχε εμφανιστεί ο χορευτής του εξωφύλλου και μάλιστα ήταν Έλληνας!

Όμως σήμερα τα εξώφυλλα δεν επικοινωνούν μόνον με το κείμενο, όπως συνέβαινε παλιά, αλλά πολύ περισσότερο με την αγορά. Ακόμη λαμβάνεται υπόψη και ο τρόπος που θα ξεχωρίζουν ανάμεσα στα άλλα πάνω πάνω στα ράφια ή ως μικρά εικονίδια στα περιοδικά και τις ψηφιακές καταχωρήσεις.

Πήγα να λιγοθυμήσω από την έκπληξη. Πράγματι ήταν ένας όμορφος Έλληνας χορευτής, ούτε ο ίδιος φανταζόταν ότι μία φωτογραφία του θα συμπεριλαμβανόταν σε μία αυστραλιανή έκδοση με τίτλο Dancers χωρίς καν να του ζητηθεί κι αυτουνού η άδεια! Δεν ζήτησε τίποτε ο χορευτής, πήρε μερικά αντίτυπα και έφυγε. Έκτοτε δεν άκουσα κάτι γι' αυτόν, μόνον ένας βιβλιοπώλης στην Κηφισιά μου τον ανέφερε γιατί γνώριζε τον χορευτή και την περίπτωση του εξωφύλλου. Μυθιστορηματική σύμπτωση θα λέγαμε αλλά στο εξής φροντίζαμε και, με την επιβολή του διαδικτύου, να έχουμε δικαιώματα μιας φωτογραφίας ή της εικόνας του εξωφύλλου.

Πάντα έχω έναν λόγο και στα δικά μου εξώφυλλα. Τα τελευταία χρόνια, που εκδίδω τα βιβλία μου στις εκδόσεις Πατάκη πάντοτε περιμένουν την τελική μου απόφανση αλλά κι εγώ αφουγκράζομαι τις δικές τους επιλογές. Όμως σήμερα τα εξώφυλλα δεν επικοινωνούν μόνον με το κείμενο, όπως συνέβαινε παλιά, αλλά πολύ περισσότερο με την αγορά. Ακόμη λαμβάνεται υπόψη και ο τρόπος που θα ξεχωρίζουν ανάμεσα στα άλλα πάνω πάνω στα ράφια ή ως μικρά εικονίδια στα περιοδικά και τις ψηφιακές καταχωρήσεις. Βέβαια στον αντίποδα οι γαλλικές εκδόσεις του Gallimard διατηρούν το λευκό εξώφυλλο, αναγράφοντας μόνον τον τίτλο και το όνομα του συγγραφέα και αναγκάζοντας τον αναγνώστη να επιλέξει κυριολεκτικά αυτό που εκπροσωπούν. Μια έντιμη, αυστηρά ισοπεδωτική όμως επιλογή.

Πολλοί αναγνώστες μπορούν να παρασυρθούν από ένα όμορφο εξώφυλλο - ανάλογα με τα γούστα τους. Προσωπικά ποτέ δεν θα υπέκυπτα σε μια τέτοια σειρήνα. Αφού αγοράσω το βιβλίο που έχω κατά νου, σκέφτομαι το εξώφυλλο και κατά πόσο το εμπεριέχει αισθητικά. Πολλές φορές θυμώνω με ένα κακόγουστο εξώφυλλο αλλά δεν αποτελεί αφορμή να μην διαβάσω το βιβλίο που θέλω.

Βιβλίο δεν είναι μόνον το κείμενο αλλά και η ίδια του η υπόσταση, η ράχη του, τα έξω και τα μέσα φύλλα. Γι' αυτό και τώρα, με τα ψηφιακά βιβλία, έχω μιαν ανασφάλεια ότι αυτό που διαβάζω δεν υφίσταται.

Κάθε φορά που ξεκινάω να γράφω ανοίγω ένα λευκό μπλοκ, αγορασμένο από πωλητήρια μουσείου, όπου κρατάω σημειώσεις, γράφω ορισμένα κεφάλαια ή και ολόκληρο το βιβλίο στο χέρι. Φροντίζω αυτά τα μπλοκ να έχουν μονοχρωμία στο εξώφυλλο για να μην επηρεάσουν το δικό μου περιεχόμενο. Όμως μέσα, στην πρώτη σελίδα, φτιάχνω ένα μικρό σκίτσο που, μαζί με τον τίτλο και το όνομά μου, αποτελούν το άτυπο πρώτο εξώφυλλο του βιβλίου μου. Αυτό μου είναι απαραίτητο: να αρχίσω με ένα εξώφυλλο κι ας μην είναι το τελικό (άλλωστε δεν είμαι ζωγράφος) αλλά που μου δίνει μια στέρεη βάση, το σκαρί που λέγαμε και την πόρτα για να χωθώ μέσα στο σπίτι, στον οίκο της γραφής και να το ολοκληρώσω.

Βιβλίο δεν είναι μόνον το κείμενο αλλά και η ίδια του η υπόσταση, η ράχη του, τα έξω και τα μέσα φύλλα. Γι' αυτό και τώρα, με τα ψηφιακά βιβλία, έχω μιαν ανασφάλεια ότι αυτό που διαβάζω δεν υφίσταται. Μπορεί να έρχεται ολόκληρο στο kindle, όπως εκτυπώθηκε, με το εξώφυλλό του, αλλά στη μικρή επίπεδη συσκευή, δεν το νιώθεις. Έχεις την αίσθηση μιας άυλης ψηφιακής αναπαράστασης, ενός βιβλίου που υπάρχει κάπου αλλού και σε περιμένει να το ψηλαφίσεις. Η μεγαλύτερη απώλεια στο ψηφιακό βιβλίο είναι το περίβλημά του, ο σκελετός του. Γι' αυτό όταν πραγματικά επιθυμώ κάποιο βιβλίο, το αγοράζω ξανά για να πεισθώ ότι υπάρχει κάπου εκεί μπροστά μου στη βιβλιοθήκη μου.

Η δουλειά του Κώστα Βελινόπουλου, όπως εκτίθεται  στο βιβλιοπωλείο Λεμόνι, επαναφέρει την γοητευτική σχέση αναγνώστη και βιβλίου, αφήνοντας την φαντασία του να το αναπλάσει και να το ξαναδιαβάσει. Πρόκειται για μια απόλυτα βιβλιοφιλική καλλιτεχνική πρόταση γιατί κατά βάθος ο Βελινόπουλος θα ήθελε να «ζωγραφίσει» ολόκληρο το κείμενο ή να το «ξαναγράψει» με τα δικά του μελάνια. Ωστόσο αρκείται σε μια περίληψη, μια πινελιά, μια εικαστική σύνθεση.

Δίνοντάς μας αυτά τα χειροποίητα εξώφυλλα επαναφέρει τον χαμένο παράδεισο του αναγνώστη που διεισδύει στην «χώρα των θαυμάτων». Η επιλογή των βιβλίων αποτελεί επίσης και από μόνη της μια αναγνωστική πρόταση, ενώ η αισθητική πλευρά των έργων επαναφέρει την χειροπιαστή παρέμβαση του καλλιτέχνη, μακριά από την ψηφιακή και ψυχρή παρέμβαση του υπολογιστή.

Αυτή η διπλή χειρονομία, σχεδιάζω το εξώφυλλο, διαβάζω και δημιουργώ εξ αρχής ένα βιβλίο, εμπεριέχει την απόλαυση και την περιπέτεια της ανάγνωσης ως μια αισθητική αρχετυπική εμπειρία που προκαλεί και συγκινεί. 

* Το κείμενο περιλαμβάνεται στον κατάλογο της έκθεσης Ανα-καλύπτοντας τα βιβλία.

* Ο ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΗΣ είναι συγγραφέας.