Ο Επίτροπος, του Άντονι Τρόλοπ - Ένα «διαμάντι» της βικτωριανής πεζογραφίας

Από τις πολλές θεματικές με τις οποίες ασχολήθηκε η περίφημη βικτωριανή πεζογραφία (Ντίκενς, Τρόλοπ, Θάκερι, Έλιοτ, αδελφές Μπροντέ, Κόλινς, Χάρντι, κ.ά.), η ατομική ηθική στο πλαίσιο των έντονων κοινωνικών ανακατατάξεων είναι ίσως η πιο σημαντική. Η ραγδαία εκβιομηχάνιση της Αγγλίας κατά τον 19ο αιώνα έθεσε νέες προκλήσεις αναφορικά με το πώς το ολοένα πιο εξατομικευμένο υποκείμενο θα όφειλε να σκέφτεται και να πράττει στο πλαίσιο ενός ισχυροποιούμενου κράτους και μιας εκσυγχρονιζόμενης οικονομίας. Κατά τη μετα-Διαφωτιστική εποχή όπου νέες ανάγκες ήρθαν να διαμορφώσουν νέες, κυρίως φιλελεύθερες, αξίες και πρότυπα συμπεριφοράς, οι παραδοσιακές δυνάμεις αναγκάστηκαν να αναζητήσουν τρόπους αντίδρασης (διάβαζε: η Εκκλησία πάσχιζε πάση θυσία να ανακτά τη μειούμενη ισχύ της). Μπροστά στον αναδυόμενο ατομοκεντρισμό και τον ισχυροποιούμενο κρατισμό, ο θεοκεντρισμός έπρεπε να δώσει απάντηση.

Σε αυτό το μυθιστόρημα το «βασισμένο σε αληθινά γεγονότα» –σύμφωνα με την έκφραση του συρμού– παρακολουθούμε μια εξουσιαστική διελκυστίνδα, από τη μία πλευρά της οποίας έχουμε τον επίσκοπο του Μπάρτσεστερ και τον γιο του, αρχιδιάκονο Θεόφιλο Γκράντλι, κι από την άλλη τον γιατρό Τζον Μπολντ και τον Τομ Τάουερς, διευθυντή της πανίσχυρης εφημερίδας Τζούπιτερ.

Λέγοντας θεοκεντρισμό δεν εννοώ τον όποιο θεό στο κέντρο, αλλά τους κληρονομικώ δικαίω επίγειους τοποτηρητές του. Έτσι, το μυθιστόρημα Ο επίτροπος του Άντονι Τρόλοπ (μτφρ. Σάντυ Παπαϊωάννου, Gutenberg, 2017), που εκδόθηκε το 1855 και αποτελεί το πρώτο έργο μιας εξαλογίας με γενικό τίτλο Τα χρονικά του Μπάρτσεστερ, πραγματεύεται την προσπάθεια ορισμένων εξεχόντων ιερωμένων να διατηρήσουν κληρονομικά προνόμια αιώνων τα οποία κάποια ανερχόμενα μέλη της αστικής τάξης έρχονται να αμφισβητήσουν σφοδρά. Σε αυτό το μυθιστόρημα το «βασισμένο σε αληθινά γεγονότα» –σύμφωνα με την έκφραση του συρμού– παρακολουθούμε μια εξουσιαστική διελκυστίνδα, από τη μία πλευρά της οποίας έχουμε τον επίσκοπο του Μπάρτσεστερ και τον γιο του, αρχιδιάκονο Θεόφιλο Γκράντλι, κι από την άλλη τον γιατρό Τζον Μπολντ και τον Τομ Τάουερς, διευθυντή της πανίσχυρης εφημερίδας Τζούπιτερ («το μάτι που τα βλέπει όλα»: πρόκειται για τους Times της εποχής), ενώ στη διαμάχη δεν θα αργήσουν να μπλεχτούν και οι δικηγόροι των δύο πλευρών. Στη μέση όλων βρίσκεται ο «επίτροπος», πρωτοψάλτης Σέπτιμος Χάρντινγκ, που δυσκολεύεται να αποφασίσει αν είναι ορθό να διατηρήσει τα προνόμια που του έχουν παραχωρηθεί νόμιμα ή αν οφείλει να τα αρνηθεί ώστε να γλιτώσει από τη βαριά κατηγορία του αργόμισθου.

Ο επίτροπος διευθύνει το τοπικό Γηροκομείο Χάιραμ λαμβάνοντας υψηλό μισθό κι έχοντας ως βοηθό του στη φροντίδα δώδεκα ηλικιωμένων έναν διαχειριστή, τον κύριο Τσάντγουικ. Βασικός καταγγέλλων της αργομισθίας του είναι ο Μπολντ, ο «μεταρρυθμιστής» όπως τον αποκαλεί ο πανταχού παρών και τα πάντα σχολιάζων αφηγητής (του) Τρόλοπ που αφενός εκτιμά τα ανιδιοτελή και φιλότιμα κίνητρα του Μπολντ, αφετέρου τον σαρκάζει για την υπέρμετρη βούλησή του να «διορθώσει την ανθρωπότητα», φτάνοντας στο σημείο να τον συγκρίνει με τον Δαντόν. Το ότι ο μεν Μπολντ ποθεί τη μικρότερη κόρη του Χάρντινγκ και θα κληθεί να αποφασίσει τι έχει μεγαλύτερη αξία για τον ίδιον (μια σχέση αγάπης ή μια κοινωνική διεκδίκηση;), ο δε «συντηρητικός» (όπως τον αποκαλεί ο αφηγητής) Γκράντλι είναι παντρεμένος με τη μεγαλύτερη κόρη του επιτρόπου, είναι δύο καταστάσεις που δεν διευκολύνουν τις ολοένα πιο τεταμένες σχέσεις των πρωταγωνιστών.

Ο Επίτροπος δεν θέτει πάντως ζητήματα θεολογικά, αλλά πολιτικά, κοινωνικά και προσωπικά: ποιος έχει τον πρώτο λόγο στην κατανομή των εκκλησιαστικών πόρων μέσα σε ένα ισχυρό και ευνομούμενο κράτος που έχει διαχωριστεί (ή βρίσκεται στο στάδιο του διαχωρισμού) από την εκκλησία;

Κάτι που φυσικά είναι προς όφελος του αναγνώστη, και ο αφηγητής το ξέρει και το εκμεταλλεύεται δεόντως: παρουσιάζει τα πρόσωπα να διέπονται από πάγιες ηθικές αρχές, οπότε στη σύγκρουσή τους δεν είναι εκ των προτέρων αυτονόητο για τον αναγνώστη (εκτός εάν είναι ιδεολογικά στρατευμένος) το ποιος έχει το δίκιο με το μέρος του. Με τα λόγια του ειδήμονα στη βικτωριανή λογοτεχνία Τζον Σάδερλαντ, «ακόμα και όταν έχει διαβάσει κανείς τα βιβλία του, είναι δύσκολο να καταλήξει για το ποια ακριβώς ήταν η στάση του σε σχέση με την εκκλησιαστική αναμόρφωση» (βλ. Εισαγωγή στο Οι πύργοι του Μπάρτσεστερ, μτφρ. Ισμήνη Καπάνταη, Gutenberg, 2017 – και τα δύο έργα του Τρόλοπ μεταφράζονται για πρώτη φορά). Ο Επίτροπος δεν θέτει πάντως ζητήματα θεολογικά, αλλά πολιτικά, κοινωνικά και προσωπικά: ποιος έχει τον πρώτο λόγο στην κατανομή των εκκλησιαστικών πόρων μέσα σε ένα ισχυρό και ευνομούμενο κράτος που έχει διαχωριστεί (ή βρίσκεται στο στάδιο του διαχωρισμού) από την εκκλησία; Τι είναι ένα κεκτημένο δικαίωμα και για πόσο πρέπει να βρίσκεται σε ισχύ; Από πού αρχίζει η πρόοδος, πώς πρέπει να διαχέεται στην κοινωνία και πότε δύναται να γίνει ένας νέος τύραννος στη θέση του παλιού; Ποιος πρέπει να είναι υπεύθυνος για την πρόνοια προς τους αδύναμους; Αξίζει να αγνοούνται έντονα συναισθήματα, όπως η ερωτική αγάπη, μπροστά σε κοινωνικές διεκδικήσεις; Και, τέλος, για να παραφράσω τον Τολστόι: πόσα χρήματα χρειάζεται ο άνθρωπος; 

Ο Anthony Trollope

Ο αφηγητής δεν παίρνει ρητά θέση, απεναντίας αρέσκεται στο να σαρκάζει τον καθέναν, από όποια πλευρά κι αν προέρχεται, ιδίως αν χαρακτηρίζεται από ξεροκεφαλιά και τρέφει ισχυρές φιλοδοξίες.

Ο αφηγητής δεν παίρνει ρητά θέση, απεναντίας αρέσκεται στο να σαρκάζει τον καθέναν, από όποια πλευρά κι αν προέρχεται, ιδίως αν χαρακτηρίζεται από ξεροκεφαλιά και τρέφει ισχυρές φιλοδοξίες. Όσο τον ενοχλεί η καταφανής ανισότητα την οποία υπερασπίζονται οι «συντηρητικοί» ώστε να διαιωνίσουν το κύρος και την περιουσία τους (εάν αυτό δεν τον ενοχλούσε, δεν θα το έθετε ως κεντρικό ζήτημα – εξού θεωρώ πως η κριτική του στον αποκαλούμενο «Πόπιουλαρ Σέντιμεντ», όνομα που υποδηλώνει τον Ντίκενς, ξαστοχεί), άλλο τόσο τον ενοχλεί η βούληση των ανερχόμενων και συχνά υπερφίαλων «μεταρρυθμιστών» να μεταμορφώσουν ριζικά κι ακαριαία τα πάντα. Όσο βάζει στο στόμα των ηρώων του εύστοχες κουβέντες για τους κρατούντες ιερωμένους («Παπάδες! Δεν πάνε να πνιγούνε όλοι τους, λέω εγώ, έγρουξε ο Μούντι. Πεινασμένοι ζήτουλες, που δεν χορταίνουν αν δεν ληστέψουν τους πάντες και τα πάντα!»), άλλο τόσο κατανοεί έως και υπερασπίζεται την αντιδραστική πρακτική τους, θεωρώντας τη «μέρος μιας αιώνιας μάχης ενάντια σ’ έναν αιωνίως ακατάβλητο αντίπαλο: τη μάχη της Εκκλησίας κατά των εχθρών της». Ο Τρόλοπ, μολονότι δεν αγνοεί τις κραυγαλέες αδικίες της εποχής του, δείχνει να αγαπά την παλιά Αγγλία, όψεις της οποίας αλλοιώθηκαν ανεπιστρεπτί εξαιτίας της εκβιομηχάνισης (κεντρικό θέμα στο έργο του πρωτο-Ρομαντικού Μπλέικ και αργότερα, στην όψιμη βικτωριανή πεζογραφία, του Χάρντι).

Ο Επίτροπος του Τρόλοπ είναι ένα απολαυστικό μυθιστόρημα που ξεχωρίζει αφενός για τα φλέγοντα και επίκαιρα ζητήματα που θέτει, αφετέρου για το ύφος του.

Ο Επίτροπος του Τρόλοπ είναι ένα απολαυστικό μυθιστόρημα που ξεχωρίζει αφενός για τα φλέγοντα και επίκαιρα ζητήματα που θέτει (ας σκεφτεί κανείς π.χ. τη σύγχρονη Ελλάδα, όπου κράτος και εκκλησία δεν έχουν αρκούντως διαχωρισμένες ζώνες εξουσίας), αφετέρου για το ύφος του. Ο αφηγητής παρεμβαίνει διαρκώς («Και τώρα ομολογώ πως νιώθω φόβο για την ηρωίδα μου», κ.λπ.) και με τα ποικίλα σχόλιά του μας αναγκάζει, ούτως ειπείν, να γίνουμε κριτές των εξελίξεων. Οι περιγραφές είναι λιτές και χωρίς φιοριτούρες, το καυστικό χιούμορ διάχυτο, οι διάλογοι στακάτοι (κάτι διόλου αυτονόητο για τη λογοτεχνία της εποχής), οι χαρακτήρες ζωντανοί, υποχρεωμένοι να συμβιβάσουν τον δημόσιο ρόλο τους με τις ιδιωτικές σχέσεις και υποσχέσεις τους. Η δε κριτική πρόβλεψη του Τρόλοπ για την επερχόμενη παντοδυναμία των ΜΜΕ (τότε, ακόμα, μόνο του Τύπου), για τη σταδιακή ανύψωση της «τέταρτης» εξουσίας σε πρώτη, είναι ακριβέστατη. Έτσι, το «καλύτερα να σου βγει το μάτι παρά το όνομα», που ταλανίζει τη ζωή του επιτρόπου, έχει πάρει έκτοτε εκρηκτικές διαστάσεις, αφού ένα κίτρινο δημοσίευμα ή η όποια «έκφραση γνώμης» κάνει πλέον αυτομάτως τον γύρο του κόσμου με τη δυνατότητα να σπιλώσει ονόματα και συνειδήσεις, συχνά ανεπανόρθωτα. 

* Στην κεντρική εικόνα απόσπασμα από τον πίνακα του Sir John Everett Millais, «Yes» (1877).

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΛΑΜΠΡΑΚΟΣ είναι συγγραφέας και μεταφραστής.
Τελευταίο του βιβλίο, το μυθιστόρημα ««Αίμα μηχανή» (εκδ. Γαβριηλίδη).

Απόσπασμα από το βιβλίο

«Ποιος δεν έχει ακούσει για τον Όλυμπο, την υψηλή κατοικία όλων των δυνάμεων της Στοιχειοθεσίας, την προνομιούχο έδρα της θείας Τυπογραφίας, το θαυμαστό ενδιαίτημα θεών τε και δαιμόνων, από όπου, υπό το ακατάπαυστο βουητό του ατμού και την αστείρευτη ροή της κασταλίας μελάνης, κυκλοφορούν πενήντα χιλιάδες διατάγματα καθ’ εκάστην προς διακυβέρνησιν των υποτελών; […] «Αυτός είναι ο Όλυμπος;» ρωτά ο δύσπιστος ξένος. «Απ’ αυτά τα μικρά, σκοτεινά, μουντά κτήρια είναι που εκπορεύονται εκείνοι οι αλάθητοι νόμοι, στους οποίους καλούνται να υπακούσουν τα υπουργικά συμβούλια και από τους οποίους οφείλουν να κατευθύνονται οι επίσκοποι, να ελέγχεται η Βουλή των Λόρδων και η Βουλή των Κοινοτήτων, να καθοδηγούνται οι δικαστές στις αποφάσεις τους, οι στρατηγοί στα επιτελικά τους σχέδια, οι ναύαρχοι στις μανούβρες του στόλου και οι μανάβισσες στη διαχείριση των πάγκων τους;»

Ο επίτροπος
Anthony Trollope
Μτφρ. Σάντυ Παπαϊωάννου
Gutenberg 2017
Σελ. 336, τιμή εκδότη €14,00

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ANTHONY TROLLOPE