Πάνω στα ποτάμια που κυλούν, του Αντόνιο Λόμπο Αντούνες

Ο Πορτογάλος Αντόνιο Λόμπο Αντούνες (António Lobo Antunes, γενν. 1942) συγκαταλέγεται δίχως αμφιβολία στους ιδιαίτερους συγγραφείς του καιρού μας, όχι μόνο της χώρας του αλλά και της σύγχρονης δυτικής λογοτεχνίας.

Διαβάζοντας τα βιβλία του ερχόμαστε σε επαφή με όλα τα σημαντικά γεγονότα της σύγχρονης πορτογαλικής ιστορίας, που σχετίζονται με δραματικές αλλαγές και τάσεις στον πολιτισμό της χώρας αυτής.

Από το πρώτο του μυθιστόρημα Memória de Elefante, που κυκλοφόρησε το 1979, μέχρι σήμερα, ο Λόμπο Αντούνες συνεχίζει να γράφει ακατάπαυστα μυθιστορήματα και χρονικά. Διαβάζοντας τα βιβλία του ερχόμαστε σε επαφή με όλα τα σημαντικά γεγονότα της σύγχρονης πορτογαλικής ιστορίας, που σχετίζονται με δραματικές αλλαγές και τάσεις στον πολιτισμό της χώρας αυτής, και τα οποία ομολογουμένως είναι πολλά και ενδιαφέροντα: φασιστική δικτατορία, αποικιοκρατικός πόλεμος, δημοκρατικές επαναστάσεις, θέση της γυναίκας στην κοινωνία, προσπάθειες σοσιαλιστικού μετασχηματισμού, μεταπολεμικά ζητήματα και τρομοκρατικές επιθέσεις.

Γνωρίζουμε τα γεγονότα μέσα από τις ατομικές εμπειρίες του συγγραφέα, ο οποίος συμμετείχε στον πόλεμο της Πορτογαλίας κατά των κινημάτων ανεξαρτησίας στην Αφρική κατά τη δεκαετία του ’60 και του ’70, διορίστηκε απεσταλμένος αξιωματούχος της αποκαλούμενης Πορτογαλικής Αυτοκρατορίας υπό την κυβέρνηση του Αντόνιο ντι Ολιβέιρα Σαλαζάρ (António de Oliveira Salazar, 1889-1970), του μακροβιότερου δικτάτορα του 20ού αιώνα, υπηρέτησε ως στρατιωτικός γιατρός κατά τη διάρκεια του πολέμου και ως γιατρός στα ψυχιατρικά νοσοκομεία αργότερα, μετά την επιστροφή του στα πάτρια εδάφη. Αυτές οι δραστηριότητες είχαν ως αποτέλεσμα τα κείμενά του να είναι πλημμυρισμένα από φανερή αγάπη για τη λογοτεχνία, από τα επώδυνα ιστορικά ζητήματα της πορτογαλικής αποικιοκρατίας, την άσκηση της ιατρικής, καθώς και με την νοσταλγία της παιδικής ηλικίας, την οικογένεια, τον γάμο, την αγάπη, τον ερωτισμό, τη φιλία, τη μοναξιά, το πέρασμα του παντοδύναμου χρόνου, το γήρας και βεβαίως τον αναπόφευκτο θάνατο. Το λογοτεχνικό έργο του Λόμπο Αντούνες είναι γεμάτο από αυτοβιογραφικά στοιχεία, ποιητικές φόρμες, πινελιές και «σερνάμενες θλίψεις». «Ο χορδιστής ερχόταν με το λεωφορείο της γραμμής για να κουρδίσει την άρπα της ντόνα Ιρένε και για ώρες σ’ ένα μόνο ακόρντο να σφίγγει και να ξεσφίγγει με μια μικρή πένσα λανθασμένες μελαγχολίες» μας λέει ο αφηγητής ετούτου του βιβλίου.

Η αρχή του μυθιστορήματος μας προϊδεάζει για το περιεχόμενο και γενικότερα για την ανάπτυξη του κειμένου: «Από το παράθυρο του νοσοκομείου στη Λισαβόνα αυτά που έβλεπε δεν ήταν άνθρωποι που έμπαιναν ούτε αυτοκίνητα ανάμεσα στα δέντρα ούτε ασθενοφόρο, ήταν το τρένο πέρα από τα πεύκα […] ήταν το πουλί του φόβου […] ο αχινός μιας καστανιάς που ο γιατρός ονόμασε καρκίνο και μεγάλωνε σιωπηλά». Όσα γεγονότα περιγράφονται στα έργα του, όπως βεβαίως και σε αυτό το μυθιστόρημα, παραπέμπουν σε άτομα του άμεσου προσωπικού περιβάλλοντος του αφηγητή-συγγραφέα, σε συγγενείς και φίλους, αφού «όλα ενώνονταν μαζί του […] απομακρύνονταν και ενώνονταν σπρώχνοντας τη ζωή του εγγονού μου και τη δική μου», αλλά προσδοκώντας και απαιτώντας απελπισμένα «ίσως μερικούς μήνες ακόμα».

Η ατομική ταυτότητα των ηρώων του αποτελεί σύνθεση των παρελθόντων γεγονότων και αναμειγνύεται σε κατάλληλες δόσεις με τις πρόσφατες εμπειρίες τους. «Γιατί λοιπόν εμένα» αναρωτιέται ο αφηγητής «κι ύστερα αρχίζεις και κόβεις βόλτες με τους υπόλοιπους πεθαμένους αναζητώντας ό,τι άφησες πίσω σου και γιατί να αναζητάς αφού δεν βρίσκεις τίποτα, ό,τι σου ανήκε, χάθηκε ή αποσυντίθεται».

Είναι γεγονότα που έλαβαν χώρα κάποτε στο παρελθόν και τώρα τα επαναφέρει ο Αντούνες ως φόντο στη ζωή των βασικών πρωταγωνιστών των βιβλίων του. «Δώστε μου πίσω τα πεύκα, το βουνό, τα παιδικά μου χρόνια που έφερα στο νοσοκομείο και μου ανήκουν» λέει ο πρωταγωνιστής παλινδρομώντας στην περασμένη ζωή του, την ίδια στιγμή που «ο ίδιος ήταν ξεκοιλιασμένος στο κρεβάτι». Από μια πλευρά μάς θυμίζει τις «Τουλίπες» της άτυχης Σύλβια Πλαθ, όταν εκεί μέσα, εκείνη, επηρεασμένη σαφώς από τη χορήγηση ηρεμιστικών και παυσίπονων, έλεγε «Έδωσα τα ρούχα μου στις νοσηλεύτριες, το ιστορικό μου στους αναισθησιολόγους και το κορμί μου στους χειρουργούς»! ("I am nobody; I have nothing to do with explosions / I have given my name and my day-clothes up to the nurses / And my history to the anesthetist and my body to surgeons").

Αυτά φυσικά προϋποθέτουν, πέρα από την έμφυτη ικανότητα για συγγραφή, την παρουσία και την παντοδυναμία της μνήμης, η οποία επανέρχεται εμμονικά στη σύγχρονη πραγματικότητα της ζωής. Η ατομική ταυτότητα των ηρώων του αποτελεί σύνθεση των παρελθόντων γεγονότων και αναμειγνύεται σε κατάλληλες δόσεις με τις πρόσφατες εμπειρίες τους. «Γιατί λοιπόν εμένα» αναρωτιέται ο αφηγητής «κι ύστερα αρχίζεις και κόβεις βόλτες με τους υπόλοιπους πεθαμένους αναζητώντας ό,τι άφησες πίσω σου και γιατί να αναζητάς αφού δεν βρίσκεις τίποτα, ό,τι σου ανήκε, χάθηκε ή αποσυντίθεται». Ωστόσο, οι αισθήσεις του χώρου και της ταυτότητας κλονίζονται –και μάλιστα επικίνδυνα κάποιες στιγμές– από την αβεβαιότητα της μνήμης, όπως αυτή μπορεί να εμφανιστεί ως κλινικό σύμπτωμα σε περιπτώσεις όπου υπεισέρχεται το τραύμα, η εμμονή ή άλλες φαρμακευτικές εξαρτήσεις και υπερδοσολογίες συγκεκριμένων ουσιών, και επιπρόσθετα από την ίδια την αβεβαιότητα της ανθρώπινης ύπαρξης, λόγω της γενικευμένης σωματικής και ψυχικής καταπόνησης. Επομένως, με όλα αυτά κατά νου, δεν προκαλεί ιδιαίτερη εντύπωση ότι στα περισσότερα γραπτά του Αντούνες αναδύεται, πολλές φορές έντονα, το θέμα της υποκειμενικότητας. Τα γνωστά υπαρξιακά ερωτήματα, η συνείδηση καθώς και τα προβλήματα που αφορούν και περιστρέφονται γύρω από τη μνήμη και τις παραμέτρους της, βρίσκονται διάχυτα μέσα στα μυθιστορήματά του.

Η πολύπλευρη και τραυματική εμπειρία, ωστόσο, είναι ο πυρήνας της μυθοπλασίας στο έργο του Αντόνιο Λόμπο Αντούνες. Αντί να λάβει υπόψη του μερικά συγκεκριμένα γεγονότα ή κάποια από τα γενικά ιστορικά θέματα με τα οποία θα μπορούσε να δημιουργήσει ένα μυθιστόρημα, ο συγγραφέας προτίμησε σαφώς να δώσει σάρκα και οστά στις προσωπικές του απόψεις πάνω σε κρίσιμα θέματα και να παραμορφώσει τα γεγονότα με τη μυθοπλαστική του ικανότητα. Όπως προαναφέρθηκε, κατά την ανάγνωση των μυθιστορημάτων του ο αναγνώστης έρχεται σε επαφή με την ιστορία της Πορτογαλίας, όπως αυτή εμφανίζεται από την οπτική ενός μικρού παιδιού ή ενός ενήλικα ψυχιάτρου, με τόπους πραγματικούς ή φανταστικούς, ιστορικά γεγονότα που ίσως θυμάται ή είναι καθαρά δημιουργήματα μυθοπλασίας, τα οποία αφορούν περισσότερο ή λιγότερο τις συνθήκες της ζωής εκείνου, των συγγενών και των φίλων του. Αλλά όλα αυτά τα γεγονότα, πραγματικά ή πιθανολογούμενα, υποβάλλονται με τη δύναμη του Αντούνες σε έξυπνες, περίεργες, διαχρονικές και υπαρξιακές παραμορφώσεις, οι οποίες και απαιτούν νέες μορφές αντίληψης από τον αναγνώστη. Τα κείμενα δείχνουν να ασχολούνται με τη ζωή που φεύγει, αλλά μέσα από τη μνήμη των πρωταγωνιστών τους. Τα γεγονότα που κάποτε έλαβαν χώρα, ζωντανεύουν ξανά στο παρόν, αυτή τη φορά με τη δύναμη της μυθοπλασίας.

«Στη λογοτεχνία» λέει «δεν υπάρχει καμία περιφέρεια και κανένα κέντρο, υπάρχουν μόνο συγγραφείς. Το πρόβλημα δεν είναι γεωγραφικό αλλά αριθμητικό. Τον 19ο αιώνα υπήρχαν τουλάχιστον τριάντα λογοτεχνικές ιδιοφυΐες στη Ρωσία, τη Γερμανία, τη Γαλλία, την Αγγλία και τις Ηνωμένες Πολιτείες, ενώ σήμερα είμαστε τυχεροί αν υπάρχουν πέντε συγγραφείς αυτού του διαμετρήματος σε ολόκληρο τον κόσμο».

Ο Αντόνιο Λόμπο Αντούνες υπήρξε αποδέκτης πολλών βραβείων και από αρκετούς συγκρίνεται συνήθως με τους κυρίους εκπροσώπους του μοντερνισμού, όπως τον Τζέιμς Τζόις και τον Γουίλιαμ Φόκνερ. Ο Πορτογάλος συγγραφέας, όμως, περιστρέφεται γύρω από ιστορικά γεγονότα της πατρίδας του. Τη δικτατορία του Σαλαζάρ, τον πόλεμο στην Αγκόλα, την «Επανάσταση των Γαριφάλων» του 1974, την αποαποικιοποίηση και την αναζήτηση από πλευράς της χώρας του μιας νέας ταυτότητας εντός των κόλπων της Ευρωπαϊκής Κοινότητας. Η πορτογαλική γλώσσα την οποία χρησιμοποιεί ο συγγραφέας ομιλείται σήμερα από διακόσια περίπου εκατομμύρια ανθρώπους σε όλο τον κόσμο, καθιστώντας την έτσι την έκτη πιο διαδεδομένη γλώσσα. Αλλά υπάρχουν φυσικά και οι μεταφράσεις των έργων του.

Σε μια συνέντευξή του, ο Αντούνες δήλωνε ευθαρσώς πως γι’ αυτόν η έννοια της «γεωγραφίας» δεν υφίσταται! «Στη λογοτεχνία» λέει «δεν υπάρχει καμία περιφέρεια και κανένα κέντρο, υπάρχουν μόνο συγγραφείς. Το πρόβλημα δεν είναι γεωγραφικό αλλά αριθμητικό. Τον 19ο αιώνα υπήρχαν τουλάχιστον τριάντα λογοτεχνικές ιδιοφυΐες στη Ρωσία, τη Γερμανία, τη Γαλλία, την Αγγλία και τις Ηνωμένες Πολιτείες, ενώ σήμερα είμαστε τυχεροί αν υπάρχουν πέντε συγγραφείς αυτού του διαμετρήματος σε ολόκληρο τον κόσμο. Η καλή λογοτεχνία σήμερα παρατηρείται κυρίως στις χώρες του τρίτου κόσμου, επειδή οι αντιξοότητες, η απομόνωση και οι διάφοροι αγώνες παρέχουν "καλές" συνθήκες εργασίας. Είναι πιο δύσκολο να είσαι καλός συγγραφέας σε μια επονομαζόμενη "πολιτισμένη" χώρα, στις λεγόμενες "δημοκρατίες"».

Η καταγωγή του πατέρα του ήταν γερμανική, ενώ της μητέρας του από τον βορρά της Βραζιλίας. Ο πατέρας της μητέρας του είχε εβραϊκή καταγωγή, άλλωστε το Λόμπο είναι εβραϊκό όνομα. Η πορτογαλική γλώσσα που χρησιμοποιεί είναι μια διαστρωμάτωση πολλών λεξιλογίων που ανήκουν σε διαφορετικά επαγγέλματα και κοινωνικές τάξεις. «Οι γλώσσες όλες» δηλώνει «κινούνται και μεγαλώνουν με την κουλτούρα». Η γλώσσα των κειμένων του είναι το άθροισμα όλων εκείνων που έχει ακούσει και διαβάσει, καθώς και κάτι περισσότερο. Το γράψιμο γι’ αυτόν απαιτεί πλήρη απορρόφηση, δεδομένου ότι γράφει κάπου δέκα ώρες την ημέρα, ενώ τελειώνει κάθε βιβλίο σε διάστημα περίπου δύο ετών. Τότε αποσυνδέεται από αυτό συναισθηματικά και οι προσπάθειες επικεντρώνονται πλέον στο επόμενο. Θεωρείται σε γενικές γραμμές δύσκολος συγγραφέας. Η τυπογραφική διάταξη, ο ρυθμός, η μουσικότητα του κειμένου, όλα αυτά φαίνεται πως βρίσκονται πολύ κοντά στην ποίηση. Επιπρόσθετα, υπάρχει εναλλαγή των αφηγηματικών φωνών, μετατόπιση μεταξύ του πρώτου και του τρίτου προσώπου, η διεύρυνση και η συστολή του χρόνου, όλα συνολικά τα στοιχεία συμβάλλουν στον πλούτο αλλά και καθιστούν την ανάγνωση των κειμένων του απαιτητική. Δεν τον ενοχλεί αυτό, αφού θεωρεί πως το πραγματικό πρόβλημα των αναγνωστών είναι ακριβώς αυτό: προσπαθούν «να μπουν στο σπίτι κάποιου άλλου χρησιμοποιώντας το δικό τους κλειδί»!

Ο Αντόνιο Λόμπο Αντούνες γεννήθηκε στη Λισαβόνα το 1942. Σπούδασε ιατρική και ειδικεύτηκε στην ψυχιατρική. Είναι διδάκτορας του Καθολικού Πανεπιστημίου της Λισαβόνας και άσκησε το επάγγελμα του ψυχιάτρου σε νοσοκομεία της πόλης. Η εμπειρία από το επάγγελμά του και, συγκεκριμένα, από την άσκησή του ως στρατιωτικού γιατρού στη διάρκεια του Αποικιακού πολέμου στην Αγκόλα, συνιστούν, μαζί με την εμπειρία του έρωτα, το κύριο θεματικό πλαίσιο των μυθιστορημάτων του. Έχει γράψει περισσότερα από είκοσι μυθιστορήματα που μεταφράστηκαν σε δεκάδες γλώσσες, κερδίζοντας σημαντικές λογοτεχνικές διακρίσεις μεταξύ των οποίων με το «Μέγα Βραβείο Μυθιστορήματος και Νουβέλας»  της Πορτογαλικής Ένωσης Συγγραφέων για το έργο του Auto dos Danados, το 1985.

Σε πολλά βιβλία του εξερευνά συχνά την προϊούσα διαδικασία του θανάτου, τη γλώσσα, τη δημιουργία ή την απώλεια μιας ταυτότητας. Κατάγεται από οικογένεια γιατρών οι οποίοι, όταν άρχισε να γράφει, δεν μπορούσαν να διανοηθούν τη συγγραφή ως αποκλειστική επαγγελματική ενασχόληση του γιου τους, ενώ παράλληλα τον θεωρούσαν γκέι! Με την πάροδο του χρόνου, πάντως, άλλαξαν γνώμη. Σπούδασε ιατρική και μόλις αποφοίτησε στάλθηκε στην Αγκόλα ως στρατιωτικός γιατρός, όπου βρέθηκε στη μέση ενός χαμένου αποικιοκρατικού πολέμου. Εκείνος ο πόλεμος, εξομολογείται, ήταν απόλυτη φρίκη, που είχε ως αποτέλεσμα, πέραν όλων των άλλων, να προκαλέσει σε τριάντα χιλιάδες άντρες το γνωστό «σύνδρομο μετατραυματικού στρες». Οι νεκροί ακόμα τον στοιχειώνουν. Αλλά, δηλώνει απροκάλυπτα, χωρίς καμία τύψη, πως δεν μετάνιωσε για τίποτα που έκανε στον πόλεμο εκείνο, ακόμα και για τις φορές που αναγκάστηκε να σκοτώσει. Όταν έφτασε, όμως, στην Αγκόλα, ένιωσε σαν να ανακάλυψε έναν καινούργιο κόσμο, έναν ουρανό με διαφορετικούς αστερισμούς. Ο τόπος εκείνος ήταν μια πλήρης αισθητηριακή έκρηξη ομορφιάς. Ένιωσε όπως ένα παιδί που κοιτάζει πρωτόγνωρα και πολύχρωμα πράγματα. Η παραμονή του εκεί τον βοήθησε ώστε να επιλύσει το πρόβλημα του χρόνου, αφού οι Αφρικανοί δεν φημίζονται για τον διαχωρισμό παρελθόντος, παρόντος και μέλλοντος.

Στην Αγκόλα παρέμεινε από το 1970 έως το 1973. Με την επιστροφή του στη Λισαβόνα έπρεπε αναγκαστικά να συνεχίσει τις σπουδές του, παράλληλα όμως προσπαθούσε να ξεκλέψει τον απαραίτητο χρόνο για να γράφει. Ίσως γι’ αυτό αρχικά σκέφτηκε την ειδικότητα της δερματολογίας, την οποία στη συνέχεια απέρριψε για να στραφεί οριστικά στην ψυχιατρική. Το 1985 εγκατέλειψε την άσκηση της ψυχιατρικής για να αφοσιωθεί αποκλειστικά στο γράψιμο. To 2007, διαγνώσθηκε με καρκίνο στο έντερο. Στην αρχή το θεώρησε ως θεία καταδίκη, ως θανατική ποινή. Έχασε την ψευδαίσθηση με την οποία όλοι ζούμε, ότι έχουμε δηλαδή ολόκληρη την αιωνιότητα μπροστά μας. Έτσι, όταν βρέθηκε στα σπλάχνα του δημόσιου νοσοκομείου και είδε ανθρώπους να πεθαίνουν ή να ετοιμάζονται να πεθάνουν, όταν είδε πόσο θαρραλέοι και γεμάτοι αξιοπρέπεια ήταν, ένιωσε ντροπή. Ο χρόνος εκείνος τον δίδαξε πολλά, όπως και ο καρκίνος. Τον έκαναν καλύτερο άνθρωπο. Σήμερα δεν σκέφτεται πλέον τον θάνατο. Αντίθετα, προσπαθεί να απολαμβάνει κάθε λεπτό, τα μικρά πράγματα, μια ηλιόλουστη μέρα, μια συνομιλία με φίλους. Για πρώτη φορά αισθάνθηκε, λέει, ζωντανός. Μετά τη χειρουργική επέμβαση, καθώς ανακτούσε τη δύναμή μου, ένιωσε έντονη την επιθυμία να γράψει ξανά. Το γράψιμο αποδείχτηκε σαν φάρμακο, ένας εθισμός. Παράλληλα με την ασθένεια, όμως, άρχισε να τον ενδιαφέρει και το ζήτημα της γήρατος. Αλλά, όπως λέει, εμμέσως, μερικοί άνθρωποι γεννιούνται μικροί, άλλοι μεσήλικες, ενώ μερικοί είναι από την αρχή γέροι. Η μνήμη και η δημιουργική φαντασία είναι βασικές έννοιες και σε τούτο το έργο του. Οι συγγραφείς δεν εφευρίσκουν, στην ουσία, τίποτα, απλώς θυμούνται!

Η μνήμη και η δημιουργική φαντασία είναι βασικές έννοιες και σε τούτο το έργο του. Οι συγγραφείς δεν εφευρίσκουν, στην ουσία, τίποτα, απλώς θυμούνται.

Και όλοι, μα όλοι, συγγραφείς και αναγνώστες, με καρκίνο ή χωρίς, όταν κάποια «όργανα μας εγκαταλείπουν», κι όταν κάποια άλλα που παρέμειναν να «μας κάνουν περήφανους», με ανυπαρξία χορηγήσεως και δοσολογίας, μικρής ή μεγαλύτερης δόσης μορφίνης ή άλλων παραισθησιογόνων, πλέουμε μαζί με τα ποτάμια προς την «κατεύθυνση των εκβολών», προς τον μεγάλο και απέραντο ωκεανό, στην κατεύθυνση της απύθμενης ανυπαρξίας και της απέραντης λήθης, αν και αφήνοντας μια χαραμάδα ελπίδας και αισιοδοξίας, «όποιος επιμένει ότι οι νεκροί δεν ζουν δεν γνωρίζει τον κόσμο»! Το βιβλίο ετούτο, κυκλοφόρησε το 2010 στην Πορτογαλία με τίτλο Sôbolos Rios Que Vão και είναι η πρώτη φορά που μεταφράζεται στα ελληνικά από τη Μαρία Παπαδήμα.

* Ο ΓΕΩΡΓΙΟΣ Ν. ΣΧΟΡΕΤΣΑΝΙΤΗΣ είναι Διευθυντής Χειρουργικής στο Παν/κό Νοσ/μείο Ηρακλείου και συγγραφέας.
Τελευταίο του βιβλίο, η ανθολογία κειμένων «Ασιατικές νοσταλγίες» (εκδ. Οδός Πανός).

---

Πάνω στα ποτάμια που κυλούν

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ANTÓNIO LOBO ANTUNES