erpenbeck allertage

Για το μυθιστόρημα της Τζέννυ Έρπενμπεκ Η συντέλεια του κόσμου (μτφρ. Αλέξανδρος Κυπριώτης, εκδ. Καστανιώτης).

Του Θωμά Συμεωνίδη

Υπάρχει ένα αναπόφευκτο τέλος, και αυτό είναι ο θάνατος, αλλά «στο τέλος μιας ημέρας που κάποιος πέθανε δεν ήρθε και η συντέλεια του κόσμου». Σε αυτή την υπόθεση στηρίζεται η Έρπενμπεκ για να γράψει ένα μυθιστόρημα στο οποίο η βασική ηρωίδα (της οποίας το όνομα μαθαίνουμε μόνο στο τέλος) πεθαίνει πέντε φορές. Για να υποστηριχθεί αυτό το παράδοξο, το μυθιστόρημα οργανώνεται σε πέντε επιμέρους βιβλία (κεφάλαια) και τέσσερα ιντερμέδια. Σε κάθε κεφάλαιο βρισκόμαστε αντιμέτωποι με ένα διαφορετικό σενάριο κατάληξης της ηρωίδας, την οποία κάθε φορά συναντούμε σε μια διαφορετική ηλικία: στο πρώτο κεφάλαιο, πρόκειται για ένα βρέφος, γεννημένο το 1902‧ στο τελευταίο, για μια ενενηντάχρονη κυρία. Καλύπτεται με αυτόν τον τρόπο ουσιαστικά το σύνολο σχεδόν του 20ού αιώνα και αυτό που είναι κρίσιμο για τη συγγραφέα, να δώσει το στίγμα των πρώτων χρόνων μετά την πτώση του τείχους του Βερολίνου.

Υπάρχει ένα αναπόφευκτο τέλος, και αυτό είναι ο θάνατος, αλλά «στο τέλος μιας ημέρας που κάποιος πέθανε δεν ήρθε και η συντέλεια του κόσμου». Σε αυτή την υπόθεση στηρίζεται η Έρπενμπεκ για να γράψει ένα μυθιστόρημα στο οποίο η βασική ηρωίδα πεθαίνει πέντε φορές.

Χωρίς να πρόκειται για αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα, η Έρπενμπεκ αντλεί από τη βιογραφία της γιαγιάς της (όπως διαβάζουμε στο επίμετρο του μεταφραστή). Αλλά και χωρίς να πρόκειται για ιστορικό μυθιστόρημα, η Έρπενμπεκ αντλεί αρκετά πραγματολογικά στοιχεία από έρευνα αρχείου. Αν θέλουμε να είμαστε λοιπόν ακριβείς, θα λέγαμε ότι Η συντέλεια του κόσμου είναι περισσότερο ένα μυθιστόρημα για τον θάνατο και κατά προέκταση για τον χρόνο. Από αυτή την άποψη, μπορούμε να αντιληφθούμε επίσης γιατί η Γερμανίδα συγγραφέας τιμήθηκε με το βραβείο Τόμας Μαν το 2016 – αρκεί να αναλογιστεί κανείς την ιδιαίτερη θέση που κατέχει η πραγμάτευση αυτών των δύο ζητημάτων (θάνατος, χρόνος) στο Μαγικό βουνό.

Η βασική ένταση που τροφοδοτεί την αφήγηση της Έρπενμπεκ είναι αυτή ανάμεσα στο νομοτελειακό και το τυχαίο. Η Έρπενμπεκ καταφέρνει με μεγάλη επιτυχία να θέσει τις ακριβείς συντεταγμένες ενός σταθερού πλαισίου, εντός του οποίου όμως η ζωή παρουσιάζεται ως συνάρτηση πολλών παραγόντων: «Κάποια στιγμή αυτή τη νύχτα έχουνε περάσει είκοσι τέσσερις ώρες ακριβώς από τότε που σε μία μικρή πόλη της Γαλικίας, γεωγραφικό πλάτος 50,08333 μοίρες βόρεια, γεωγραφικό μήκος 25,15000 μοίρες ανατολικά, ένα βρέφος ξαφνικά πέθανε». Αυτό ακριβώς το πλαίσιο που σε καίρια σημεία του μυθιστορήματος μας το υπενθυμίζει (και τελικά υποβάλλει) η Έρπενμπεκ, επενδύεται στο εσωτερικό του με ένα πολύ μεγάλο φάσμα ανησυχιών και ερωτημάτων τα οποία έρχονται να προσδώσουν στοχαστικό βάθος στο όλο εγχείρημα.

Μια δεύτερη βασική ένταση, η οποία τροφοδοτεί με τη σειρά της την πρώτη, είναι αυτή ανάμεσα στη νομοτέλεια που διέπει τη χωροχρονική κλίμακα της ζωής και μία σειρά από άλλες «νομοτέλειες», οι οποίες εκπορεύονται από τα ήθη και τα έθιμα μιας κοινότητας. Βλέπουμε, για παράδειγμα, τον παππού της βασικής ηρωίδας να θεωρεί τη μητέρα της (την κόρη του) νεκρή, επειδή παντρεύτηκε έναν μη εβραίο, βλέπουμε τον παππού να την πενθεί σύμφωνα με τον τρόπο που ορίζει η εβραϊκή παράδοση: «Ο παππούς της την είχε απορρίψει, αλλά μετά την απόρριψη από κείνον, η ζωή της είχε συνεχιστεί, και κρατούσε μέχρι σήμερα. Ποιοι νόμοι όμως ίσχυαν από τότε και μετά γι’ αυτή τη ζωή, που για κείνον δεν ήτανε πια ζωή, κανέναν δεν μπορούσε να ρωτήσει. Η ζωή από τότε και μετά ήταν απλώς και μόνο ζωή». Το «πένθος» όμως του παππού έρχεται να αντιπαρατεθεί με το πένθος της κόρης του, το οποίο περιγράφεται μόλις λίγες σελίδες πιο πριν: «Τώρα κάθεται σ’ αυτό το μικρό ξύλινο σκαμνάκι που πήρε γαμήλιο δώρο από τη γιαγιά της, κάθεται έτσι με κλειστά τα μάτια, έτσι όπως έχει δει άλλους να κάθονται σε εποχές πένθους». Μέσα από τέτοιες αντιπαραθέσεις, ενισχύεται η ιδέα της παράδοσης ως κανονιστικού στοιχείου που ρυθμίζει τη συμπεριφορά των ανθρώπων («και γι’ αυτό που είχε συμβεί τώρα υπήρχαν κανόνες»), χωρίς όμως, να υποβαθμίζεται ο πόνος που συνεχίζει να υπάρχει («που κανένας δεν της είχε πει πριν ότι η ζωή δεν λειτουργεί σαν μηχανή»).

jenny erpenbeck 700

Επενδύοντας σε αυτή την ένταση ανάμεσα στο γενικό και το συγκεκριμένο, η Έρπενμπεκ μας παραδίδει μία από τις πιο δυνατές στιγμές της αφήγησής της. Είναι ακριβώς σε εκείνα τα σημεία του μυθιστορήματος όπου το σώμα γίνεται και αυτό αντικείμενο συναλλαγής, κάτω από την πίεση της πείνας και της εξαθλίωσης.

Μια τρίτη βασική ένταση, η οποία υφαίνεται συνειδητά και πάλι από την Έρπενμπεκ, είναι αυτή ανάμεσα στο γενικό και το συγκεκριμένο. Οι βασικοί χαρακτήρες δεν κατονομάζονται (παρά μόνο στο τέλος η βασική ηρωίδα): ο παππούς, η γιαγιά, η μεγάλη κόρη, η μικρή κόρη, ο άντρας, η γυναίκα. Και για αυτό, υπάρχει το στοιχείο της έκπληξης (και της αντίστιξης τελικά), όταν συναντούμε χαρακτήρες οι οποίοι κατονομάζονται, όπως «ο αμαξάς Σιμών», χαρακτήρες οι οποίοι έχουν λόγο ύπαρξης σε μία εποχή, αλλά όχι σε μία άλλη – δεν θα συναντούσαμε τόσο εύκολα τον «αμαξά Σιμών» τη δεκαετία του 1990, για παράδειγμα. Με αυτόν τον τρόπο, η Έρπενμπεκ υποβάλλει (και πάλι) ένα βασικό μοτίβο: αυτό της μεταμόρφωσης και της αέναης εξέλιξης κάποιων βασικών ανθρωπολογικών σταθερών. Ένα μοτίβο όμως που γίνεται αντικείμενο στοχαστικής εξέτασης μέσα από τα γεγονότα της γέννησης και του θανάτου: «Αυτή η ίδια, με τη γέννα του παιδιού είχε μεταμορφώσει τη γιαγιά της σε προγιαγιά, και τη μάνα της σε γιαγιά, αλλά τώρα όλες οι μεταμορφώσεις είχαν πάλι αναιρεθεί» (από τον θάνατο του βρέφους). Την ίδια στιγμή, επενδύοντας σε αυτή την ένταση ανάμεσα στο γενικό και το συγκεκριμένο, η Έρπενμπεκ μας παραδίδει μία από τις πιο δυνατές στιγμές της αφήγησής της. Είναι ακριβώς σε εκείνα τα σημεία του μυθιστορήματος όπου το σώμα γίνεται και αυτό αντικείμενο συναλλαγής, κάτω από την πίεση της πείνας και της εξαθλίωσης: «Πουτάνα στην πραγματικότητα δεν ήτανε. Για 2 ζευγάρια παπούτσια θα μπορούσε να είχε πουληθεί ήδη πρόπερσι, τελευταία για 1 λίτρο ανθόγαλα, 15 πατάτες ή 1 τέταρτο λίπος. Συνέχεια, μια ο ένας, μια ο άλλος μαυραγορίτης τής ψιθύριζε την τιμή της, που, όπως όλες οι τιμές, ανάλογα με την προσφορά και τη ζήτηση, ανεβοκατέβαινε, κατά βάση βέβαια κατέβαινε».

Η συντέλεια του κόσμου είναι ένα μυθιστόρημα που δομείται πάνω σε μία σειρά από εντάσεις (αναφέρθηκαν ενδεικτικά τρεις που θεωρώ τις πιο βασικές), αλλά το κυριότερο είναι η διαχείρισή τους, η οποία επιτυγχάνεται μέσα από μια γενικότερη αίσθηση οικονομίας της αφήγησης. Για παράδειγμα, αυτή η αίσθηση οικονομίας αναδεικνύεται μέσα από φράσεις που μπορεί να γίνουν πολύ απλές, αυτοσυνείδητες φράσεις με άλλα λόγια, που αφήνουν χώρο να διευθετηθεί αυτό το οποίο είναι σημαντικό και το οποίο γνωρίζουν ότι έχουν παγιδεύσει: «Πέφτει, κι ενώ πέφτει ντρέπεται που πέφτει». Η ίδια αίσθηση οικονομίας, διέπει φράσεις που ανανεώνουν την αφήγηση (και το ενδιαφέρον): «Όλα όμως θα μπορούσαν να έχουν έρθει και αλλιώς», αλλά και φράσεις, που στο εσωτερικό του πλέγματος των εντάσεων που αναφέρθηκαν, αναδεικνύουν το ζήτημα της αλήθειας και του ψεύδους, το ζήτημα δηλαδή της αποτίμησης σκέψεων, καταστάσεων, γεγονότων ως βασικής προϋπόθεσης επιβίωσης και προσανατολισμού στη ζωή: «Θα έφτανε με μια αλήθεια πιο πέρα απ’ ό,τι με ένα ψέμα;» Φράσεις, τελικά, της Έρπενμπεκ, ψηφίδες μιας αφήγησης που ενώ σκηνοθετεί πέντε φορές τον θάνατο του ίδιου ανθρώπου, δεν επιβάλλει μια αίσθηση ματαιότητας, αλλά περισσότερο την επιτακτικότητα της εστίασης σε αυτό που είναι η ίδια η ανθρώπινη ζωή μέσα από την ανάγκη της επίγνωσης αυτού που είναι διαχειρίσιμο από τη μία, αυτού που είναι αναπόφευκτο από την άλλη.

* Ο ΘΩΜΑΣ ΣΥΜΕΩΝΙΔΗΣ είναι συγγραφέας.

altΗ συντέλεια του κόσμου
Τζέννυ Έρπενμπεκ
Μτφρ. Αλέξανδρος Κυπριώτης
Καστανιώτης 2017
Σελ. 304, τιμή εκδότη €15,90

alt

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΗΣ ΤΖΕΝΝΥ ΕΡΠΕΝΜΠΕΚ

 

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Το πρωινό των πρωταθλητών» του Κερτ Βόννεγκατ (κριτική) – Κοινωνική κριτική με «πολιορκητικό κριό» τη σάτιρα

«Το πρωινό των πρωταθλητών» του Κερτ Βόννεγκατ (κριτική) – Κοινωνική κριτική με «πολιορκητικό κριό» τη σάτιρα

Για το μυθιστόρημα του Κερτ Βόννεγκατ [Kurt Vonnegut] «Το πρωινό των πρωταθλητών» (μτφρ. Αλέξης Καλοφωλιάς, εκδ. Πατάκη). Κεντρική εικόνα: από την κινηματογραφική μεταφορά του βιβλίου με πρωταγωνιστή τον Μπρους Γουίλις. 

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος

...
«To νυχτόσπιτο» του Τζο Νέσμπο (κριτική) – Ο Νορβηγός αιφνιδιάζει ξανά

«To νυχτόσπιτο» του Τζο Νέσμπο (κριτική) – Ο Νορβηγός αιφνιδιάζει ξανά

Για το βιβλίο του Τζο Νέσμπο [Jo Nesbo] «Το Νυχτόσπιτο» (μτφρ. Γρηγόρης Κονδύλης, εκδ. Μεταίχμιο). Κεντρική εικόνα: από την ταινία «Η νύχτα των ζωντανών νεκρών» του Τζορτζ Ρομέρο, η οποία αναφέρεται (μεταξύ άλλων) στο βιβλίο. 

Γράφει η Χίλντα Παπαδημητρίου ...

«Το τραγούδι του προφήτη» του Πολ Λιντς (κριτική) – Δυστοπικό μέλλον στη σημερινή Ιρλανδία

«Το τραγούδι του προφήτη» του Πολ Λιντς (κριτική) – Δυστοπικό μέλλον στη σημερινή Ιρλανδία

Για το μυθιστόρημα του Πολ Λιντς [Paul Lynch] «Το τραγούδι του προφήτη» (μτφρ. Μαρία Αγγελίδου, Γιώργος Αγγελίδης, εκδ. Gutenberg) που έλαβε το 2023 το Βραβείο Booker. Κεντρική εικόνα: από τη δυστοπική ταινία «The Hunger Games». 

Γράφει ο Φώτης Καραμπεσίνης 

...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

Ιστορίες από τη Χώρα των Χρυσανθέμων: 10 λογοτεχνικά έργα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ανοίγουν παράθυρα στον κόσμο της Ιαπωνίας

Ιστορίες από τη Χώρα των Χρυσανθέμων: 10 λογοτεχνικά έργα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ανοίγουν παράθυρα στον κόσμο της Ιαπωνίας

Όσο μακρινή κι αν φαντάζει η Ιαπωνία, δεν παύει να μας ελκύει, μεταξύ άλλων και για την ιδιαίτερη και τολμηρή λογοτεχνία της. Από τον κλασικό Καουαμπάτα έως τον ευφάνταστο Μουρακάμι, επιλέγουμε δέκα βιβλία που κυκλοφόρησαν σχετικά πρόσφατα και μπορούν να μας ανοίξουν νέα παράθυρα στον κόσμο του Ανατέλλοντος Ήλιου. K...

Τα βραβεία του «Χάρτη» 2023: Ο βραχύς κατάλογος

Τα βραβεία του «Χάρτη» 2023: Ο βραχύς κατάλογος

Το διαδικτυακό περιοδικό Λόγου και Τέχνης Χάρτης (www.hartismag.gr), συνεχίζει για τρίτη χρονιά την απονομή ετήσιων βραβείων, με σκοπό την ανάδειξη των σημαντικότερων βιβλίων που κυκλοφόρησαν το περασμένο έτος. Σήμερα ανακοινώθηκε ο Βραχύς Κατάλογος σε όλες τις κατηγορίες. Δείτε βιβλία και συγγραφείς. 

...

Βραβείο Nero Gold 2023: Νικητής ο Ιρλανδός συγγραφέας Πολ Μάρεϊ για το μυθιστόρημα «Τhe Bee Sting»

Βραβείο Nero Gold 2023: Νικητής ο Ιρλανδός συγγραφέας Πολ Μάρεϊ για το μυθιστόρημα «Τhe Bee Sting»

Το μυθιστόρημα του Πολ Μάρεϊ [Paul Murray] «The Bee Sting» είχε προκριθεί και στη μικρή λίστα του Βραβείου Μπούκερ και εκθειάστηκε από τη συγγραφέα Μπερναρντίν Εβαρίστο [Bernardine Evaristo] που είναι μέλος της επιτροπής του βραβείου Νero Gold. 

Επιμέλεια: Book Press...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Το μποστάνι του Μποστ» του Κωνσταντίνου Κυριακού (προδημοσίευση)

«Το μποστάνι του Μποστ» του Κωνσταντίνου Κυριακού (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο του Κωνσταντίνου Κυριακού «Το μποστάνι του Μποστ – Μια σύνθεση / συμπλήρωση / διασκευή κειμένων του Μποστ», το οποίο κυκλοφορεί σε λίγες μέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...

«Όλα μαύρα» της Δήμητρας Παπαδήμα (προδημοσίευση)

«Όλα μαύρα» της Δήμητρας Παπαδήμα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Δήμητρας Παπαδήμα «Όλα μαύρα», το οποίο θα κυκλοφορήσει την επόμενη εβδομάδα από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Τι είμαστε εμείς μπροστά σε αυτά τα κτήνη, ρε; Τι είμαστε; Άγιοι. Και φόνο να...

«Μέσα στο δίχτυ» της Άιρις Μέρντοχ (προδημοσίευση)

«Μέσα στο δίχτυ» της Άιρις Μέρντοχ (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα της Άιρις Μέρντοχ [Iris Murdoch] «Μέσα στο δίχτυ» (μτφρ. Έφη Τσιρώνη), το οποίο κυκλοφορεί στις 6 Μαρτίου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Όταν είδα τον Φιν να με περιμένει στη γωνία το...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Ιστορίες από τη Χώρα των Χρυσανθέμων: 10 λογοτεχνικά έργα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ανοίγουν παράθυρα στον κόσμο της Ιαπωνίας

Ιστορίες από τη Χώρα των Χρυσανθέμων: 10 λογοτεχνικά έργα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ανοίγουν παράθυρα στον κόσμο της Ιαπωνίας

Όσο μακρινή κι αν φαντάζει η Ιαπωνία, δεν παύει να μας ελκύει, μεταξύ άλλων και για την ιδιαίτερη και τολμηρή λογοτεχνία της. Από τον κλασικό Καουαμπάτα έως τον ευφάνταστο Μουρακάμι, επιλέγουμε δέκα βιβλία που κυκλοφόρησαν σχετικά πρόσφατα και μπορούν να μας ανοίξουν νέα παράθυρα στον κόσμο του Ανατέλλοντος Ήλιου. K...

«Μικρή Στίξις»: Νέα σειρά βιβλίων και εκδήλωση για τα 7 χρόνια παρουσίας στον εκδοτικό χώρο

«Μικρή Στίξις»: Νέα σειρά βιβλίων και εκδήλωση για τα 7 χρόνια παρουσίας στον εκδοτικό χώρο

Με τη συμπλήρωση επτά συναπτών ετών στο εκδοτικό στερέωμα, οι εκδόσεις Στίξις κάνουν το επόμενο βήμα με μια νέα σειρά τεσσάρων βιβλίων, υπό τον τίτλο «Μικρή Στίξις», των Γιώργου Δουατζή, Χρυσοξένης Προκοπάκη, Στέφανου Τζουβάρα και Μιχάλη Σηφάκη.  

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος  ...

7 γυναίκες γράφουν και ακούγονται – Όψεις της νεότερης ελληνικής λογοτεχνίας

7 γυναίκες γράφουν και ακούγονται – Όψεις της νεότερης ελληνικής λογοτεχνίας

Σίσσυ Δουτσίου, Στεύη Τσούτση, Λίνα Βαρότση, Αστερόπη Λαζαρίδου, Ελισάβετ Παπαδοπούλου, Αντιγόνη Ζόγκα, Λίνα Βαλετοπούλου. Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας επιλέγουμε πολύ πρόσφατα βιβλία νέων Ελληνίδων συγγραφέων που θέτουν, άλλοτε με τρόπο διεκδικητικό κι άλλοτε πιο έμμεσο, το ζήτημα της γυναικείας χειρα...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

02 Απριλίου 2023 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα μεγαλύτερα μυθιστορήματα όλων των εποχών: 20 έργα-ποταμοί από την παγκόσμια λογοτεχνία

Πολύτομα λογοτεχνικά έργα, μυθιστορήματα-ποταμοί, βιβλία που η ανάγνωσή τους μοιάζει με άθλο. Έργα-ορόσημα της παγκόσμιας πεζογραφίας, επικές αφηγήσεις από την Άπω Ανατ

ΦΑΚΕΛΟΙ

ΞΕΧΩΡΙΣΑΜΕ

ΝΑ ΑΛΛΟ ΕΝΑ