Το Γ΄Ράιχ σε πόλεμο

O Sir Richard John Evans είναι Καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Cambridge και πρόεδρος του Wolfson College. Είναι ιδιαίτερα γνωστός για τις έρευνές του σχετικά με την ιστορία της Γερμανίας του Τρίτου Ράιχ , αλλά και αυτής της συγκρότησης του γερμανικού έθνους κατά τον 19ο και τον 20ο αιώνα. Ξεκίνησε την επιστημονική του καριέρα στη δεκαετία του 70 εντασσόμενος ταυτόχρονα στην τότε Νέα Αριστερά. Πνευματικός μέντοράς του είναι ο μεγάλος ιστορικός Έντουαρντ Καρ, ενώ επηρεάστηκε εντονότατα και από τη σχολή των Annales. Με την ιστορία του ναζιστικού φαινομένου αποφάσισε να ασχοληθεί όταν, φοιτητής ακόμη, διέκρινε παραλληλισμούς μεταξύ του ιμπεριαλιστικού πολέμου στο Βιετνάμ με τις πηγές του γερμανικού ιμπεριαλισμού.

Δεν μπορεί κανείς να γράφει την πραγματική ιστορία, αν δεν χρησιμοποιεί πηγές και από την καθημερινή ζωή. Γράμματα, απομνημονεύματα, επιστολές, συνομιλίες απλών πολιτών αποτελούν το υλικό που συνθέτει την κάθε δική του ιστορική αφήγηση.

Από τη δεκαετία του 70, ως μέλος μιας ομάδας νεαρών βρετανών ιστορικών, άρχισε να εξετάζει την αυτοκρατορική περίοδο της γερμανικής ιστορίας, όπως αυτή αναπτύσσονταν «από τα κάτω» (grass ruts). Ήταν υποστηρικτής μιας αντίληψης για την ιστορία η οποία τονίζει το ρόλο τής «από τα κάτω ανάπτυξης της πολιτικής μέσα από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων και των εμπειριών των ανθρώπων». Γι’ αυτό και υποστηρίζει ότι δεν μπορεί κανείς να γράφει την πραγματική ιστορία αν δεν χρησιμοποιεί πηγές και από την καθημερινή ζωή. Γράμματα, απομνημονεύματα, επιστολές, συνομιλίες απλών πολιτών αποτελούν το υλικό που συνθέτει τις δικές του ιστορικές αφηγήσεις.

Στη δεκαετία του 80 το πάθος του ιστορικού συναντήθηκε με το πάθος του πολιτικά δρώντος. Αυτό τον οδήγησε στο να παίξει σημαντικό ρόλο στην περίφημη «διαμάχη των ιστορικών». Ο Έβανς είναι επίσης ένας πολιτικός ακτιβιστής που δεν δίστασε να καταθέσει ως ειδικός μάρτυρας-αναλυτής στη δίκη που έγινε μετά τη μήνυση της ιστορικού Deborah Lipstadt κατά του David Irving, του κατ’ ουσία αρνητή του Ολοκαυτώματος.

Ο παρουσιαζόμενος εδώ τόμος «Το Τρίτο Ράιχ στον πόλεμο» αποτελεί το τρίτο μέρος (2008) μιας τριλογίας. Ο πρώτος έχει τίτλο «Η έλευση του Τρίτου Ράιχ» (2003), ο δεύτερος τόμος «Το Τρίτο Ράιχ στην εξουσία» (2005). Οι τρείς τόμοι προσφέρονται στους Έλληνες αναγνώστες από τις Εκδόσεις Αλεξάνδρεια σε εξαιρετικές μεταφράσεις. 

Η έναρξη του Πολέμου

Ο Έβανς ξεκινά την συναρπαστική αφήγησή του με τη διπλή εισβολή στην Πολωνία. Διπλή γιατί με το Σύμφωνο Μολότωφ- Ρίμπεντροπ (24 Αυγούστου 1939) η Γερμανία και η Σοβιετική Ρωσία είχαν ήδη μοιράσει τα εδάφη και τις τύχες του πολωνικού λαού. Μια τύχη που η πολωνική κυβέρνηση είχε αφήσει στη διάθεση της αγγλογαλλικής βοήθειας, η οποία δεν ήρθε ποτέ.

Η αφήγηση από τον Έβανς των γεγονότων που προηγήθηκαν και αυτών που έλαβαν χώρα κατά την εισβολή στην Πολωνία χρωστάει πολλά στις ιστορικές πηγές, στο έργο άλλων συναδέλφων του, αλλά και στο ημερολόγιο του Πολωνού γιατρού Ζύγκμουντ Κλουκόβσκι, στο οποίο δίνεται μια από τις πιο ζωντανές περιγραφές του αρχικού χάους που επικράτησε στη χώρα. Αυτό το ημερολόγιο στη συνέχεια θα αποδειχθεί πραγματικός θησαυρός όσον αφορά την περιγραφή του ζόφου που λέγεται γερμανική κατοχή στην Πολωνία. Μερικά από τα ημερολόγια που παρακολουθεί ο Έβανς αποτελούν πράξη αντίστασης και διατήρησης της μνήμης και άλλα χαρακτηριστικά δείγματα του πώς μεταστρέφονταν οι διαθέσεις των απλών Γερμανών κατά τη διάρκεια του πολέμου.

Στη 1 Σεπτεμβρίου 1939 ξεκίνησε η γερμανική εισβολή. Η σοβιετική ξεκίνησε στις 17 Σεπτεμβρίου. Η γκαιμπελική προπαγάνδα παρουσίαζε την εισβολή ως αναπόφευκτη, επειδή δήθεν οι Πολωνοί είχαν αρχίσει μια γενοκτονία κατά των εθνοτικά Γερμανών που ζούσαν στη χώρα. Η αντίληψη του Χίτλερ για τους Πολωνούς ήταν ότι «αυτοί ήταν μάλλον ζώα παρά άνθρωποι». Τους αντιμετώπισε χειρότερα από ζώα. Στην καλύτερη περίπτωση ως δεξαμενή εργατικού δυναμικού ή με τη δήμευση των περιουσιών τους, μέχρι τις μαζικές εκτελέσεις, που δεν βρήκαν προηγούμενο σε καμιά άλλη χώρα της Ευρώπης που κατέκτησαν. Μεγάλες περιοχές του πολωνικού κράτους προσαρτήθηκαν απευθείας στο γερμανικό Ράιχ και η υπόλοιπη Πολωνία που έγινε γνωστή ως «Γενική Κυβέρνηση» τέθηκε υπό την απόλυτη εξουσία του Χανς Φράνκ. Εδώ λειτούργησαν και τα μεγαλύτερα στρατόπεδα εξόντωσης των Εβραίων, αλλά και όλων των άλλων ομάδων ειδικών κατηγοριών και άλλων εθνοτήτων.

Η αντίληψη του Χίτλερ για τους Πολωνούς ήταν ότι «αυτοί ήταν μάλλον ζώα παρά άνθρωποι». Τους αντιμετώπισε χειρότερα από ζώα.

Ειδικά σκληρή μεταχείριση επιφύλαξαν χιτλερικοί και σταλινικοί στην πολωνική διανόηση. Οι ναζιστές πριν τον πόλεμο είχαν έτοιμη μια λίστα 60.000 Πολωνών διανοούμενων τους οποίους έπρεπε να εξοντώσουν. Οι σοβιετικοί έκαναν το ίδιο στο Κάτυν. Οι εκτελέσεις μόνο την περίοδο της γερμανικής εισβολής υπολογίζονται να έφτασαν και τις 27.000. Ενώ και οι δύο κατακτητές επέβαλλαν μια πολιτική που είχε ως στόχο της να εκριζώσει την πολωνική εθνική κουλτούρα.

Στα προσαρτημένα πολωνικά εδάφη ξεκίνησε αμέσως η διαδικασία εκγερμανισμού του πληθυσμού και στη Γενική Κυβέρνηση ξεκίνησε η εφαρμογή της νέας φυλετικής τάξης πραγμάτων. Ο αξιωματικός του γερμανικού στρατού Βιλμ Χόζενφελντ καταγράφει «πόσο σκληρά, χωρίς έλεος» φέρονταν οι συμπατριώτες του στους Πολωνούς. Ο Έβανς δεν αφήνει στο απυρόβλητο τη συμπεριφορά των απλών Γερμανών. Αντίθετα με όσους κατηγορούν για βαναυσότητα μόνο τις ναζιστικές Ομάδες Δράσης, αυτός υποστηρίζει ότι στην αρχή η μεγάλη μάζα του γερμανικού λαού υποστήριζε τον πόλεμο και τις διώξεις.

Ο δρόμος ήταν πλέον ανοικτός για να ξεκινήσει αρχικά το μάντρωμα και στη συνέχεια η εξόντωση του «φρικτού όχλου», που δεν ήταν άλλος από τους Εβραίους. «Στην Πολωνία εφαρμόστηκαν πλήρως για πρώτη φορά οι ναζιστικές πολιτικές φυλετικής καταστολής και εξόντωσης σε ένα γιγάντιο πείραμα, το οποίο αργότερα θα επαναλαμβάνονταν σε ακόμη μεγαλύτερη κλίμακα σε άλλα μέρη της Ανατολικής Ευρώπης» (σελ. 49). Αμέσως άρχισε και η συζήτηση για τον εκτοπισμό των Εβραίων. Ο Έβανς υποστηρίζει ότι μόνο ένα μικρό τμήμα της πολωνικής κοινωνίας βοηθούσε τους Εβραίους, ενώ ούτε η εξόριστη κυβέρνηση, ούτε η πολωνική εκκλησία πήραν σαφή θέση κατά των διώξεων σε βάρος των πολωνοεβραίων. 

Πριν όμως από τους Εβραίους είχε αρχίσει η μαζική φυσική εξόντωση εκείνων των οποίων, σύμφωνα με το ναζισμό ζούσαν μια «ζωή που δεν αξίζει κανείς να ζει». Αυτοί ήταν οι ψυχικά ασθενείς, οι ανάπηροι, οι τσιγγάνοι. Η πρώτη χρήση των αερίων αφορούσε αυτές τις ομάδες. «Ο Χίτλερ, υποστηρικτής των ακραίων θεωριών ευγονικής, πίστευε πως η εξασφάλιση της στρατιωτικής αποτελεσματικότητας της Γερμανίας περνούσε και μέσα από την εξάλειψη των «εκφυλισμένων» της αλυσίδας κληρονομικότητας. Η ζωή τους δεν άξιζε, γι’ αυτό και δεν ήταν έγκλημα να εξαλειφθούν. Η ναζιστική ευγονική ξεκίνησε με τη στείρωση από το ΄33 μέχρι την έναρξη του πολέμου 360.000 ανθρώπων. Ήδη από τον Οκτώβριο του 39 ο Χίτλερ είχε εκδώσει διαταγή για τη θανάτωση των ψυχικά και διανοητικά ασθενών. Από τον Μάρτιο του 41 καταργήθηκε το επίδομα τέκνου για τα παιδιά με σωματικές αναπηρίες και μετά από τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους αυτά τα παιδιά πήγαιναν υποχρεωτικά σε «ειδικά κέντρα». Σε κέντρα θανάτωσης, όπου τα άφηναν να πεθάνουν από πείνα ή χορηγούσαν υπερβολική δόση υπνωτικών στην τροφή τους. 

Σ’ αυτό το πρόγραμμα θανάτωσης παιδιών με αναπηρίες και ψυχικά πασχόντων συμμετείχαν ενεργά γιατροί και νοσοκόμοι. Δυστυχώς, όπως αναφέρει ο Έβανς, όχι μόνο γιατί ήσαν υποχρεωμένοι, αλλά και γιατί από μια στιγμή και ύστερα γι’ αρκετούς απ’ αυτούς ήταν προφανές ό,τι σε καιρούς πολέμου η υποχρεωτική ευθανασία ήταν ένα μέσο για την κάθαρση του έθνους.

Πάντως η προτεσταντική και η καθολική εκκλησία, αλλά και κάποιοι δικαστικοί λειτουργοί αντιτάχθηκαν σθεναρά σ’ αυτό το αίσχος και κατόρθωσαν να το σταματήσουν μέσα στο 41. Οι εκκλησίες όμως δεν αντιτάχθηκαν το ίδιο σθεναρά στην εξόντωση των Εβραίων.

Ο ναζισμός δεν εκπλήσσει με τίποτα, ούτε έχει όρια η απανθρωπιά του, αλλά από μια στιγμή και ύστερα οι μαρτυρίες που τόσο ανάγλυφα παραθέτει ο συγγραφέας δείχνουν ότι απάνθρωπο γίνεται όχι μόνο το πολιτικό σύστημα του ναζισμού, αλλά και οι άνθρωποι που ζουν σ’ αυτό. Βεβαίως, το βασικό κριτήριο για τη θανάτωση αυτών των ομάδων ήταν οικονομικό, αν δηλαδή ο ασθενής μπορούσε ή όχι να συμμετάσχει σε παραγωγική εργασία. Πάντως η προτεσταντική και η καθολική εκκλησία, αλλά και κάποιοι δικαστικοί λειτουργοί αντιτάχθηκαν σθεναρά σ’ αυτό το αίσχος και κατόρθωσαν να το σταματήσουν μέσα στο 41. Οι εκκλησίες όμως δεν αντιτάχθηκαν το ίδιο σθεναρά στην εξόντωση των Εβραίων. Αλλά και ο Χίτλερ πήρε το μάθημά του και ποτέ δεν εξέδωσε διαταγή για την εξόντωση των Εβραίων. Αυτό που έγινε, πραγματοποιούνταν ως μια φυσική εξέλιξη των αρχών του ναζισμού.

Εντωμεταξύ οι Γερμανοί, την ίδια στιγμή που οι Σοβιετικοί τα βρήκαν δύσκολα στη Φιλανδία, επιτέθηκαν και κατέλαβαν στο πρώτο εξάμηνο του 40 τις Νορβηγία, Δανία και Ολλανδία. Βεβαίως η μεγάλη νίκη ήταν η κατάρρευση της Γαλλίας και η κατάληψη του Παρισιού στις 14 Ιουνίου του 1940. Ο Έβανς περιγράφει και αναλύει την επίθεση σε Γιουγκοσλαβία, Ελλάδα, τη μάχη της Κρήτης, την πείνα στην Ελλάδα, τις βιαιότητες των Ουστάσι στην Σερβία και την ίδια την Κροατία, την έλευση του Ρόμελ στην Αφρική. Το βιβλίο όμως δεν εστιάζει τόσο στις μάχες όσο στον χαρακτήρα του πολέμου και στις φυσιογνωμίες των πρωταγωνιστών και στις ζωές των απλών ανθρώπων.

Αφού οι Χίτλερ - Στάλιν είχαν «κουραστεί» να πλέκουν ο ένας το εγκώμιο του άλλου, ο Χίτλερ διατάζει τα στρατεύματά του να εισβάλλουν στις 22 Ιουνίου του 41 στη Σοβιετική Ένωση.

Αφού οι Χίτλερ - Στάλιν είχαν «κουραστεί» να πλέκουν ο ένας το εγκώμιο του άλλου, ο Χίτλερ διατάζει τα στρατεύματά του να εισβάλλουν στις 22 Ιουνίου του 41 στη Σοβιετική Ένωση. Ο σοβιετικός στρατός αιφνιδιασμένος και αποστελεχωμένος, λόγω των εκκαθαρίσεων στους κόλπους του, δέχεται το τεράστιο κτύπημα και υποχωρεί καθαρά. Η πρώτη εντύπωση, η οποία θα αποδειχτεί όχι μόνο λανθασμένη, αλλά θα οδηγήσει και σε στρατηγικά λάθη, είναι πως μέχρι την έναρξη του ρωσικού χειμώνα όλα θα έχουν τελειώσει υπέρ της Γερμανίας. Οι ναζί είναι αδίστακτοι, δεν κρατούν αιχμαλώτους, σκοτώνουν τους περισσότερους από αυτούς. Υπολογίζεται πως σχεδόν το 58% των σοβιετικών αιχμαλώτων πέθαναν. Οι θάνατοι των αιχμαλώτων «ήταν άμεση συνέπεια των ναζιστικών φυλετικών δογμάτων, που ασπάζονταν η συντριπτική πλειοψηφία των Γερμανών αξιωματικών» (σελ. 185).

Ο Χίτλερ όμως ζήλεψε τη «δόξα» του Ναπολέοντα και έκανε το ένα λάθος μετά το άλλο. Τη στιγμή που ο Στάλιν επανακαθόρισε την τακτική του κάνοντας πατριωτική στροφή, ο Χίτλερ εστίασε αρχικά στη στρατιά του Νότου και μετά στράφηκε στη Μόσχα. Τα πράγματα όμως είχαν αλλάξει. Ο στρατάρχης Ζούκοφ αναλαμβάνει πρωτοβουλίες που ανατρέπουν τα σχέδια των Γερμανών στρατηγών. Ο Χίτλερ αναλαμβάνει ο ίδιος τη στρατιωτική διοίκηση, χωρίς να πατάει στο μέτωπο. Τον Ιανουάριο του 42 οι Γερμανοί λύουν την πολιορκία της Μόσχας. Η πρώτη πράξη της τύχης του πολέμου, η οποία σύμφωνα με τον Έβανς αποφασίστηκε στο Ανατολικό Μέτωπο, είχε αρχίσει.

Η τελική λύση

Είμαστε όμως πολύ μακριά από το τέλος του. Την ίδια περίοδο των πρώτων ηττών ξεκινά και το σχέδιο της τελικής λύσης. Ένα σχέδιο που το είχε «προβλέψει» ο Χίτλερ στις 30 Ιανουαρίου του 39, όταν παραληρώντας υποστήριζε ότι αν οι Εβραίοι προκαλέσουν πόλεμο, τότε θα εξοντωθούν. «Προφητεία» που επαναλαμβάνεται στις 25 Οκτωβρίου του 41, όταν ο γερμανικός στρατός του βρίσκεται ήδη σε δύσκολη θέση στη Σοβιετική Ένωση. Ποτέ δεν υπήρξε γραπτή διαταγή για την εξόντωση των Εβραίων, αλλά «οι μαζικοί φόνοι των Εβραίων της Ανατολικής Ευρώπης εξέφραζαν πάνω απ’ όλα τις επιθυμίες και τις πεποιθήσεις τις οποίες ο Χίτλερ είχε διατυπώσει επανειλημμένα δημοσίως και κατ’ ιδίαν στη διάρκεια αυτών των μηνών» (σελ 240).

Ο ιδεολογικός δρόμος για τη γενοκτονία ήταν πάντα ανοικτός, έμενε να προετοιμαστούν οι πρακτικές λύσεις. Αυτές ανέλαβε να προσδιορίσει η Συνδιάσκεψη του Βάνζεε στις 20 Ιανουαρίου του 42. Εκεί, 15 ανώτεροι αξιωματούχοι υπό την ηγεσία του Ράινχαρντ Χάυντριχ, του αφεντικού της υπηρεσίας Ασφαλείας, επιβεβαιώνουν τη βούλησή τους για μαζική εξόντωση των Εβραίων. Τα στρατόπεδα που είχαν ήδη κτιστεί παίρνουν φωτιά ή μάλλον γεμίζουν με αέρια. Τα αέρια του μίσους, που μπορεί να παράγει μόνο ο άνθρωπος, όταν καθοδηγείται από τέτοιες ιδεολογίες όπως ο ναζισμός και από τέτοια τέρατα όπως οι ναζιστές ηγέτες, είναι ελεύθερα να επιτελέσουν το έργο της μεγαλύτερης γενοκτονίας που πραγματοποιήθηκε ποτέ στην ανθρώπινη Ιστορία. Μπέλζετς, Σόμπιμπορ, Τρεμπλίνκα με 1.700.000 θύματα, Άουσβιτς - Μπιρκενάου, Μαιντάνεκ με 1.500.000. Αλλά το μεγαλύτερο θύμα ήταν ο ίδιος ο Άνθρωπος. Ποτέ πλέον η ανθρωπότητα μετά το Άουσβιτς δεν θα είναι αθώα.

Η νέα τάξη επί τω έργω

Οι στρατηγοί είχαν προειδοποιήσει τον Χίτλερ για την εξοπλιστική υπεροχή των αντιπάλων. Η μέθη των πρώτων νικών, αλλά και η ζάλη από την παράλογη ιδεολογία του δεν τού επέτρεψαν να το καταλάβει εγκαίρως. Όταν το κατάλαβε, ανέθεσε στον Σπέερ να αναδιοργανώσει την πολεμική αεροπορία και τα εξοπλιστικά προγράμματα. Οι πρώτες ύλες, τα αγαθά, τα προϊόντα των κατακτημένων λαών, η οικονομία συνολικά, αλλά κυρίως τα εργατικά χέρια τίθενται στα χέρια της χιτλερικής οικονομικής μηχανής. Μιας μηχανής που ποτέ δεν έπαψε να λειτουργεί ως καπιταλιστική οικονομία, η οποία όμως είχε τεθεί στην υπηρεσία της ναζιστικής πολιτικής.

Ο Έβανς παρακολουθεί τη ζωή των ξένων εργατών στη Γερμανία και τη ζωή των αιχμάλωτων εργατών Πολωνών και Σοβιετικών κυρίως. Οι χώροι εργασίας τους δεν είναι πολύ καλύτεροι από αυτούς των στρατοπέδων συγκέντρωσης. 

Ο Έβανς παρακολουθεί τη ζωή των ξένων εργατών στη Γερμανία και τη ζωή των αιχμάλωτων εργατών Πολωνών και Σοβιετικών κυρίως. Οι χώροι εργασίας τους δεν είναι πολύ καλύτεροι από αυτούς των στρατοπέδων συγκέντρωσης. Στο βωμό της σκοπιμότητας που λέγεται εξοπλιστικός ανταγωνισμός μπαίνουν και οι ίδιες οι γυναίκες της Γερμανίας, σ’ αντίθεση με τη μέχρι τότε θέση του καθεστώτος που τις ήθελε στο σπίτι να περιμένουν τους νικητές άντρες τους.

Στη Γαλλία δυναμώνουν οι αρχικές ήπιες αντιδράσεις κατά της κατοχής και το ίδιο συμβαίνει και στις υπόλοιπες κατεχόμενες χώρες. Ο Έβανς φυσικά αναφέρεται και στην ελληνική αντίσταση, χωρίς να μεγαλοποιεί ούτε να μειώνει τη σημασία της. Όσον αφορά την τύχη των Εβραίων τονίζει ότι οι σύμμαχοι των Γερμανών Βούλγαροι διέσωσαν τους δικούς τους Εβραίους, κάτι που δεν συνέβη στην Ελλάδα. Ούτε στην Ολλανδία διεσώθη η πλειοψηφία των Εβραίων, ενώ το αντίθετο συνέβη στη Δανία. Οι αντιθέσεις μεταξύ κομμουνιστικών και αντικομουνιστικών κινημάτων δυσκόλευε την αντίσταση. Ενώ εκτός της εξέγερσης στο γκέτο της Βαρσοβίας, υπήρξαν και εβραϊκές αντιστασιακές οργανώσεις. Αλλά από τα τέλη του 42 η Νέα Τάξη άρχισε να καταρρέει. Η γερμανική εξουσία γινόταν σκληρότερη. Οι μαζικές εκτελέσεις αντικατέστησαν εξ ολοκλήρου την πολιτική των άτυπων μηχανισμών συνεργασίας. Μικρές αντιστασιακές οργανώσεις (Η κόκκινη ορχήστρα, Το λευκό ρόδο, ο κύκλος του Κράιζαου) λειτουργούν με ηρωικό τρόπο και μέσα στην Γερμανία, την καρδιά του ναζιστικού τέρατος.

Η Γερμανία σβήνει στις φλόγες

Αφού ο Κόκκινος Στρατός τον Ιανουάριο του 42 απέκρουσε τη γερμανική επίθεση εναντίον της Μόσχας, πέρασε στην αντεπίθεση. Ο Χίτλερ εξακολουθούσε να υποτιμά τον σοβιετικό στρατό. Το Λένινγκραντ ήταν η επόμενη ήττα του γερμανικού στρατού.

Ο Χίτλερ αποφασίζει να δώσει το μεγάλο κτύπημα και διατάσσει τον Φον Πάουλους να ξεκινήσει στις 12 Σεπτεμβρίου 1942 την πολιορκία του Στάλινγκραντ. Το έπος της μάχης του Στάλινγκραντ αποτυπώνεται στα ημερολόγια των υπερασπιστών και των πολιορκητών του. Η υπεροπλία σε στρατιωτικό αλλά και σε έμψυχο υλικό των σοβιετικών καθόρισε την ήττα των Γερμανών. Ήταν μια μάχη φθοράς. Αρχές Ιανουάριου του 43 η πείνα εξαντλεί τους Γερμανούς και η παράδοση στις 31 του ίδιου μήνα ήταν αναπόφευκτη.

Αυτό όμως που την έκανε ακόμη πιο αναπόφευκτη ήταν οι λανθασμένες αποφάσεις του Χίτλερ, ο παραγκωνισμός των στρατηγών του, οι αλλοπρόσαλλες αποφάσεις του, αλλά και η υποτίμηση της πραγματικότητας. Βεβαίως, πάνω απ’ όλα ήταν η αντίσταση των Ρώσων, οι οποίοι υπεράσπιζαν τους εαυτούς τους και το έθνος τους από την ωμή εξόντωση, που τους επεφύλασσαν οι ναζιστές.

Από εδώ ξεκίνησε η αρχή του τέλους. Ξεκίνησε η αντίστροφη μέτρηση για να βρεθεί η ίδια η Γερμανία στις φλόγες. Ό,τι και να έκανε η γερμανική προπαγάνδα, η πορεία προς την καταστροφή δεν μπορούσε να αναστραφεί. Στις 18 Φεβρουαρίου του 43 ο Γκαίμπελς με μια παραληρηματική ομιλία του σ’ ένα επιλεγμένο κοινό αφηνιασμένων ναζιστών κήρυξε τον ολοκληρωτικό πόλεμο, πιέζοντας για τη συστράτευση όλων των Γερμανών και όλων των πόρων. Η οργή όμως που είχε συσσωρευτεί δεν στρέφονταν πλέον κατά των συμμάχων που βομβάρδιζαν τη χώρα, αλλά κατά του ίδιου του κόμματος και κατά του Χίτλερ που έσυρε τη χώρα στο πόλεμο. Οι ανηλεείς βομβαρδισμοί των γερμανικών πόλεων είχαν χιλιάδες θύματα, αποδιοργάνωσαν και κατέστρεψαν τη στρατιωτική βιομηχανία, αλλά κυρίως διέλυσαν το ηθικό των πολιτών και έκαναν την ήττα να φαίνεται σίγουρη, παρά τα παραληρήματα της γκαιμπελικής προπαγάνδας. Οι αυταπάτες για τη δύναμη του ναζισμού είχαν καταρρεύσει μαζί με τις βομβαρδιζόμενες πόλεις.

Οι Γερμανοί εγκαταλείποντας μια-μια τις κατακτημένες χώρες κατέστρεφαν τα πάντα και πλέον συνειδητοποιούσαν ό,τι ο πόλεμος πλέον θα αφορά τη «σωτηρία» της πατρίδας και όχι τη συνέχιση των κατακτήσεων. 

Η μακρά υποχώρηση μέσα στο 43 συνεχίστηκε με την ήττα του Ρόμελ στην Αφρική, την ανατροπή του Μουσολίνι, με την ήττα της στρατιάς του Καυκάσου και τελικά με την απόφαση στις 6 Ιουνίου του 44. Οι Γερμανοί εγκαταλείποντας μια-μια τις κατακτημένες χώρες κατέστρεφαν τα πάντα και πλέον συνειδητοποιούσαν ό,τι ο πόλεμος πλέον θα αφορά τη «σωτηρία» της πατρίδας και όχι τη συνέχιση των κατακτήσεων. Από τη μανία των υποχωρούντων Γερμανών δεν γλύτωσαν ούτε οι πρώην σύμμαχοί τους Ιταλοί, αν και είναι αξιοσημείωτο πως με τη βοήθεια των παρτιζάνων διασώθηκε το 80% των Ιταλοεβραίων.

Φόβος και ενοχή ήταν τα κυρίαρχα αισθήματα στη γερμανική κοινωνία. Φόβος για τα αντίποινα και ενοχή για όσα τερατουργήματα είχαν διαπραχτεί. Σημαντικό στοιχείο της αφήγησης του Έβανς είναι η διαπίστωσή του, στηριγμένη και στην ανάγνωση των ημερολογίων απλών πολιτών, ότι ο γερμανικός λαός γνώριζε σε γενικές γραμμές τι συνέβαινε. Από τα τέλη του 42 η μαζική εξόντωση των Εβραίων ήταν κοινό μυστικό. Αντιδράσεις συμπάθειας υπήρχαν αν και όχι μαζικές. Βεβαίως υπήρχαν μερικές ατομικές προσπάθειες όπως αυτή του Όσκαρ Σίντλερ (λίστα Σίντλερ), του Βίλμ Χόζενφελντ (υπόθεση του πιανίστα Σπίλμαν) και άλλων λιγότερο γνωστών, χωρίς όμως να ανατρέπεται η εντύπωση πως η παθητικότητα και ο φόβος των αντιποίνων ήταν τα κυρίαρχα συναισθήματα.

Στην προσπάθεια αναστροφής αυτών των συναισθημάτων επιστρατεύτηκε η τέχνη και κυρίως ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο και λιγότερο η μουσική και η ζωγραφική. Η κουλτούρα καταστροφής στη πράξη επεκτάθηκε στη λεηλασία μεγάλων έργων τέχνης.

Μέσα σ’ αυτό το κλίμα όπου η κουλτούρα καταστροφής σε συνεργασία με την «φονική επιστήμη» των Γιόζεφ Μένγκελε συνέχιζε την εξόντωση των Εβραίων και των αιχμαλώτων από την Ανατολική Ευρώπη πραγματοποιήθηκε στις 20 Ιουλίου του 44 η απόπειρα κάποιων ανώτερων αξιωματικών κατά του Χίτλερ. Η αποτυχία της οφείλεται όχι μόνο στην τυχαία διάσωσή του, αλλά κυρίως στην αδυναμία να στρατευτεί στην υπόθεση ανατροπής του Χίτλερ ο μεγάλος όγκος των στρατιωτικών. Ο όρκος πίστης και αφοσίωσης στον Χίτλερ και η δολοφονία του αρχηγού του κράτους αποτελούσε πράξη προδοσίας. Το έργο του Έβανς αξίζει και γιατί δείχνει πόσο μπορούν να κοστίσουν σ’ ένα λαό οι ιστορικές και πολιτισμικές του εμμονές. Ένα μάθημα για τον γερμανικό λαό, αλλά και για κάθε λαό που εμμένει σε αξίες που έχουν δείξει την αναποτελεσματικότητά τους και, γιατί όχι, και την αντιλαϊκότητά τους.

Οι ναζιστές και η Γερμανία έπεφταν, αλλά το πνεύμα του ναζισμού επέμενε στο δόγμα ότι οφείλουμε «να πάρουμε μαζί μας ένα ολόκληρο κόσμο». Και έτσι έκαναν. Μόνο που ο κόσμος που πήραν μαζί τους δεν ήταν πλέον τα ξένα θύματα της ναζιστικής θηριωδίας, αλλά και οι γυναίκες, τα παιδιά της Γερμανίας, η ίδια η Γερμανία. Οι σελίδες που ο συγγραφέας περιγράφει το ψυχορράγημα του τέρατος είναι ανεπανάληπτες. Οι σελίδες της απελευθέρωσης των κατεστραμμένων στρατοπέδων και του βομβαρδισμού της Δρέσδης, αλλά και αυτές των τελευταίων ημερών του Χίτλερ, συγκινούν αλλά και διδάσκουν πίστη στα ιδανικά και τις αξίες του κόσμου της Δημοκρατίας που τόσο έχει ανάγκη η σημερινή Ευρώπη. Αυτό το βιβλίο εκτός από στολίδι στην υπηρεσία της Ιστορικής Επιστήμης, αποτελεί και ένα λογοτεχνικό αριστούργημα.

Θα ήθελα να τελειώσω με τα ημερολόγια τριών «απλών» ανθρώπων. Το αναφερθέν στην αρχή ημερολόγιο του Πολωνού γιατρού Ζίγμουντ Κλουκόβσκι που περιγράφει τις προσπάθειες του να διασώσει την τιμή της ιατρικής επιστήμης σ’ ένα περιβάλλον όπου η επιστήμη μετατρέπεται σε φονικό όπλο, της Γερμανίδας Λουίζε Ζόλμιτς, αρχικής οπαδού του ναζισμού και σταδιακής εχθρού του, μετά τη συνειδητοποίηση των αγριοτήτων του και του Γερμανοεβραίου επιστήμονα Βίκτορ Κλέμπερερ του οποίου οι προσπάθειες όχι μόνο για τη φυσική του διάσωση, αλλά και για τη διάσωση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας είναι ένα μάθημα που μπορεί να δώσει η ανθρώπινη μεγαλοσύνη στην ανθρώπινη ποταπότητα. Ημερολόγια ιστορίας. 

Ένα υπέροχο βιβλίο σε εξαιρετική μετάφραση της Ελένης Αστερίου. 

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ είναι συγγραφέας και διδάκτωρ κοινωνιολογίας.

Το Γ' Ράιχ στον πόλεμο
Richard J. Evans
Μτφρ. Ελένη Αστερίου
Αλεξάνδρεια 2014
Σελ. 926, τιμή € 44,73

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ RICHARD J. EVANS