Έχοντας παρακολουθήσει από κοντά τη διαδικασία γέννησης αυτού του βιβλίου του Ιωσήφ Βεντούρα, αναρωτιόμουν πριν από την έκδοσή του για την επιτυχημένη ή όχι συρραφή των επιμέρους στοιχείων του. Το αποτέλεσμα ωστόσο διέψευσε τις αμφιβολίες μου. Πρόκειται για ένα βιβλίο προσεκτικά φροντισμένο (από την εκδότρια του Μελανιού Πόπη Γκανά), έτσι ώστε να δημιουργείται μια σύνθεση από διάφορες αφηγήσεις, από καταθέσεις τεκμηρίων, φωτογραφιών, χαρτών, ανακοινώσεων, οδηγιών και άλλων έγγραφων, στατιστικών και απογραφικών δεδομένων κλπ., που συνδέονται μεταξύ τους μ’ έναν τρόπο άλλοτε εμφανή κι άλλοτε πλάγιο. Όλα όσα συναποτελούν πάντως το Ibbur εξακτινώνονται από τον ένα και μοναδικό πυρήνα του που είναι η αναστατική αφήγηση της ζωής της οικογένειας του Βεντούρα στα Χανιά, στο πρώτο μέρος του 20ού αιώνα. Παράλληλα όμως με την ανάπτυξη αυτού του κεντρικού άξονα, υπάρχει και η ανάπτυξη ενός δεύτερου άξονα που καλύπτει ένα ευρύτερο πεδίο και με τη στήριξή του έχουμε τη δυνατότητα να ανασυνθέσουμε την κοινοτική ζωή των Εβραίων στην Κρήτη – ιδίως στα Χανιά, όπου φαίνεται ότι η πληθυσμιακή τους συγκέντρωση ήταν σχετικά πυκνότερη.

Το βιβλίο προέκυψε ως συγκέντρωση ενός διάσπαρτου υλικού που σκόπευε αφενός στην εκπλήρωση της επιθυμίας του να διασώσει όσα πήγαιναν να λησμονηθούν και να χαθούν από τον ίδιο, ως μοναδικό επιζώντα της εβραϊκής κοινότητας των Χανίων, αφετέρου στην εκπλήρωση της συναφούς επιθυμίας του να συμβάλει στη γενικότερη έρευνα για τον ελλαδικό εβραϊσμό.

Το Ibbur δεν είναι ένα ιστορικό εγχείρημα, δεν αναζητά τις καταβολές της εβραϊκής παρουσίας στην Κρήτη∙ είναι μάλλον η συγκεφαλαίωση ενός οικογενειακού χρονικού της οικογένειας Βεντούρα, των μελών της προπάντων, ως μέρους βέβαια της εβραϊκής τοπικής κοινότητας. Και με αυτή την έννοια μπορεί να αποτελέσει για τον ιστορικό του θέματος μια πλούσια πηγή πληροφοριών, πολύ περισσότερο αν έχουμε υπόψη μας ότι πλέον οι προφορικές μαρτυρίες αποτελούν πολύτιμες συμβολές στη διάρθρωση ενός ιστορικού πλαισίου. Όπως ο ίδιος ο Βεντούρας αναφέρει στην εισαγωγή του, το βιβλίο προέκυψε ως συγκέντρωση ενός διάσπαρτου υλικού που σκόπευε αφενός στην εκπλήρωση της επιθυμίας του να διασώσει όσα πήγαιναν να λησμονηθούν και να χαθούν από τον ίδιο, ως μοναδικό επιζώντα της εβραϊκής κοινότητας των Χανίων, αφετέρου στην εκπλήρωση της συναφούς επιθυμίας του να συμβάλει στη γενικότερη έρευνα για τον ελλαδικό εβραϊσμό. Έρευνα εστιασμένη όχι μόνο σε επιβεβαιωμένα ιστορικά συμβάντα, μα και πιο πέρα, στις συνθήκες που όριζαν την καθημερινότητα των εθνοτικών ομάδων: στα ήθη τους, στα τραγούδια τους, στην παιδεία τους, στον κεντρικό ρόλο της θρησκείας και του κλήρου στην κανονιστική μέσω των τελετουργιών σύσφιξη των σχέσεων της κοινότητας, στις ηγετικές προσωπικότητες. Γι’ αυτό και στο Ibbur είναι γεγονός ότι υπογραμμίζεται η πυρηνική σημασία της συναγωγής του Ετζ Χαγίμ (Etz Hayyim) στα Χανιά, ή αλλιώς η επίδραση του ιερού στοιχείου στην τύχη της κοινότητας. Αλλά, παράλληλα, αφήνεται να εννοηθεί η αμφίθυμη για τις τύχες των Εβραίων στάση του ραβίνου Ηλία Όσμο, προτού μπει σε εφαρμογή το τελικό στάδιο του σχεδίου των Γερμανών ναζί για την εξολόθρευση των Εβραίων και επισπευστεί η μοιραία αποστολή τους στα στρατόπεδα, όταν ο πόλεμος φαινόταν να πλησιάζει προς το τέλος του! Αν συγκρίνουμε τη στάση του ραβίνου των Χανίων με τη στάση του ραβίνου Σαμπετάι στα Γιάννενα κατά την ίδια εποχή, ίσως να απαντήσουμε σε ερωτήματα που μένουν ανοιχτά για τον ιδιαίτερο ρόλο που είχαν ορισμένοι εκπρόσωποι του εβραϊκού κλήρου ως προς την επιβίωση των κοινοτήτων τους.

Όλοι μιλούν για εκείνα που είδαν ως παρόντες και παρούσες ή άκουσαν μέσω δικών τους οικείων, περίπου από τα μισά της δεκαετίας του ’30 και έπειτα, προπάντων όμως από την κρίσιμη περίοδο 1939-1944, όταν μέρα με τη μέρα άλλαζε προς το σκοτεινότερο ο ορίζοντας.

Όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά παντού όπου ρίζωσαν, έστω και για σύντομα χρονικά διαστήματα, οι εβραϊκές κοινότητες ανέπτυξαν μια πολυεπίπεδη συνεκτική ζωή∙ με ισχυρούς οικονομικούς και κοινωνικούς δεσμούς ανάμεσα στα μέλη τους. Μολονότι στο εσωτερικό των κοινοτήτων ίσχυαν οι διαχωρισμοί, ανάλογα με την οικονομική ισχύ, την κοινωνική επιβολή, την παιδεία, την ταξική ταυτότητα. Μόνο που οι λόγοι εθνοτικής συσπείρωσης και οι λατρευτικοί λόγοι είχαν ισχυρότερη επίδραση στη διαμόρφωση της κοινοτικής ζωής, όπως άλλωστε συμβαίνει συχνότατα σε παρόμοιες κοινωνικές ομάδες, ενσωματωμένες σε μεγαλύτερες κοινωνίες. Και μόνο έτσι μπορούμε να αναπαραστήσουμε ακριβέστερα τα στοιχεία που όρισαν τις συνθήκες ζωής των Εβραιοκρητικών, σε χρονικές περιόδους κατά τις οποίες οι κοινωνίες, γενικότερα ήταν πιο κλειστές και αδιαπέραστες, όπως στην Κρήτη από τον 13ο αιώνα και έως τα πρώτα χρόνια του 20ού. Ο Βεντούρας, τόσο στην εισαγωγή του όσο και στο τεκμηριωτικό ιστορικό υλικό που προσκομίζει στο Ibbur, δεν επεκτείνεται σε παλαιότερες περιόδους. Μέσα από τις επάλληλες μαρτυρίες –αρκετές από αυτές σωστά λογοτεχνικά κείμενα– που συγκέντρωσε από Εβραίους της Κρήτης ή συνομήλικους με εκείνον χριστιανούς Χανιώτες που σχετίζονταν με μέλη της εβραϊκής κοινότητας των Χανίων, έμεινε σταθερά προσηλωμένος στη χαρτογράφηση γεγονότων, περιστατικών αλλά και προσωπικών συναισθημάτων που προήλθαν από το γίγνεσθαι της εποχής. Όλοι μιλούν για εκείνα που είδαν ως παρόντες και παρούσες ή άκουσαν μέσω δικών τους οικείων, περίπου από τα μισά της δεκαετίας του ’30 και έπειτα, προπάντων όμως από την κρίσιμη περίοδο 1939-1944, όταν μέρα με τη μέρα άλλαζε προς το σκοτεινότερο ο ορίζοντας.

Ο Ιωσήφ Βεντούρας, γεννημένος στα Χανιά το 1938, είναι ο μόνος Κρητικός εν ζωή φυγάς του πλοίου Τάναϊς που βυθίστηκε μεταξύ Μήλου και Σαντορίνης στις 7 Ιουνίου 1944. Η οικογένεια Βεντούρα άλλαξε όνομα, χωρίστηκε, ενώ ο Ιωσήφ Βεντούρας κατέφυγε στην Αθήνα. Τον μικρό Σήφη παρουσίαζε ως νόθο γιο της, η οικονόμος του παππού του, Αθηνά Βαρβατάκη, Χανιώτισσα από τον Κουρνά.

Έτσι, στον αναγνώστη του βιβλίου προσφέρεται μια δέσμη αφηγήσεων και άλλων τεκμηρίων που όλα μαζί σχηματίζουν θεματικούς κύκλους για ζητήματα που άπτονται της κοινοτικής ζωής. Ο Βεντούρας χώρισε το υλικό των μνημονικών αναδρομών και των μαρτυριών που συγκέντρωσε σε πέντε ενότητες. Συνδεδεμένες ασφαλώς μεταξύ τους, οι ενότητες ακολουθούν σε χρονική διαδοχή την ιστορική συνέχεια της πεντηκονταετίας 1900-1950 (με όριο σχετικό το 1948, αφού με την τότε ίδρυση του κράτους του Ισραήλ πολλοί από τους απανταχού της Ευρώπης διασωθέντες προτίμησαν να εγκατασταθούν εκεί). Αρχίζει, έτσι, με μιας ευρεία δέσμη μαρτυριών, Εβραίων και χριστιανών Χανιωτών για το διάστημα έως το 1941, οπότε και καταλαμβάνουν οι Γερμανοί την Κρήτη. Ακολουθεί μια μικρή ενότητα που σχετίζεται με τα κατοχικά, προτού δηλαδή κινηθεί ο μηχανισμός του Ολοκαυτώματος. Στη συνέχεια περνά στην καρδιά των δραματικών γεγονότων, με τις προγραφές, τις διώξεις και τέλος τις βίαιες συγκεντρώσεις των ήδη καταλογογραφημένων Εβραίων που προορίζονταν για τα κρεματόρια. Έπειτα, προσθέτοντας τη δική του μαρτυρία, περνά από το γενικό στο επιμέρους, καθώς αναφέρεται με λεπτομέρειες στη λαθραία φυγή της οικογένειάς του και τον αναγκαίο διασκορπισμό της όταν εγκαθίσταται στην Αθήνα. Τέλος, στην καταληκτική ενότητα, ο Βεντούρας προχωρά σ’ ένα είδος απολογισμού τού τι έγινε εν συντομία στα αμέσως μετακατοχικά χρόνια, προσκομίζοντας σ’ αυτή την καταληκτική ενότητα αποδεικτικά τεκμήρια (έγγραφα, ρεπορτάζ εφημερίδων, ειδήσεις, αποτελέσματα δικαστικών ερευνών, δικόγραφα, απογραφικά), ένα είδος επιμνημόσυνης αναφοράς, όχι μόνο για την άλλοτε ανθηρή εβραϊκή κοινότητα των Χανίων. Γιατί εδώ ο αναγνώστης μπορεί να αντιληφθεί με δέος το μέγεθος της συμπαιγνίας μεταξύ της μεταπολεμικής δημόσιας διοίκησης και Ελλήνων πολιτών, με σκοπό την υφαρπαγή των εβραϊκών περιουσιών ή, ακόμα ειδεχθέστερο, την εξάλειψη των στηριγμάτων της συλλογικής μνήμης τους, όπως λ.χ. ήταν η καταστροφή και καταπάτηση των κοιμητηρίων και των συναγωγών τους. Σε μικρογραφία βέβαια των αντίστοιχων καταστροφών και καταπατήσεων που έγιναν στη Θεσσαλονίκη.

Το επιμνημόσυνο του χαρακτήρα του Ibbur, του βιβλίου αυτού που όπως είπαμε είναι πλουτισμένο, σε παράρτημά του, με φωτογραφίες, χάρτες, φωτοτυπίες εφημερίδων, μουσειακά εκθέματα κλπ., φαίνεται και από την αφιέρωση του Βεντούρα που υποδέχεται τον αναγνώστη στις πρώτες σελίδες:

«Σε όλα τα μέλη της οικογένειάς μου που έφυγαν από τη ζωή. Στους αδικοχαμένους Κρητικούς ομοθρήσκους μου».

Εδώ ο αναγνώστης μπορεί να αντιληφθεί με δέος το μέγεθος της συμπαιγνίας μεταξύ της μεταπολεμικής δημόσιας διοίκησης και Ελλήνων πολιτών, με σκοπό την υφαρπαγή των εβραϊκών περιουσιών.

Είναι μια αφιέρωση που ανταποκρίνεται στο συναίσθημα της συνέχειας, στο ότι ο ίδιος νιώθει μέρος ενός κόσμου που έφυγε, αλλά και, ως διασωθείς, ένα είδος γέφυρας που συνδέει το άλλοτε με το τώρα, θεωρώντας τον γλιτωμό του από το ναυάγιο του «Τάναϊς» –του πλοίου που τορπιλίστηκε το 1944 κοντά στη Σαντορίνη, έχοντας μέσα του τους Εβραιοκρητικούς– ένα για πάντα ανεξόφλητο χρέος που τον βαραίνει. Αυτό το χρέος θα έλεγα ότι είναι διαρκέστερο και εμφανές όχι μόνο στο Ibbur αλλά και στα υπόλοιπα βιβλία του Βεντούρα, ποιητικά ή μεταφράσματά του. Θέλω να πω ότι η γονιμοποίηση ή η διαπότιση, καθώς νομίζω ότι έτσι αποδίδεται ακριβέστερα η ερμηνεία της λέξης και της έννοιας «Ibbur», δεν πέρασε εντός του μόνο το 2016, όταν παραβρέθηκε στην τελετή ενηλικίωσης των εγγονών του στη συναγωγή των Χανίων. Έχει περάσει μέσα του από τα παιδικά του χρόνια και έμεινε εκεί σε ημιλανθάνουσα κατάσταση έως τη στιγμή που αφυπνίστηκε εντελώς και έκτοτε τον διεκδικεί ασταμάτητα. Ας θυμίσω ότι η πρώτη συλλογή ποιημάτων του είχε τον πολύ χαρακτηριστικό τίτλο Υγρός Κύκλος (εκδ. Γαβριηλίδης), μνημονεύοντας κι αυτή ασφαλώς το ναυάγιο του «Τάναϊς» και τον χαμό των παιδιών και των μεγαλύτερων στα χρόνια Εβραίων. Αυτή ήταν η ευρύτερη οικογένεια του Βεντούρα. Μα και στη συνέχεια, ένα άλλο βιβλίο του, με ένα μακρύ ελεγειακό ποίημα, την πένθιμη ωδή «Τάναϊς» (2001), επανήλθε στο ίδιο θέμα, του ναυαγίου, με τα ίδια πένθιμα μοτίβα∙ γεγονός που μας λέει ότι το βυθισμένο πλοίο δεν έπαψε να τον κατοικεί. Ιδού, κλείνοντας, ένα μικρό απόσπασμα από την ωδή αυτή, που ο Ιωσήφ Βεντούρας το προτάσσει εισαγωγικά στο Ibbur:

* Ο ΑΛΕΞΗΣ ΖΗΡΑΣ είναι κριτικός λογοτεχνίας.
Τελευταίο του βιβλίο, η μελέτη «Η ορεσίβια ποιητική μνήμη του Τάσου Πορφύρη» (εκδ. Ύψιλον).

→ Στην κεντρική εικόνα: Φωτογραφία Εβραϊκής οικογένειας από το Ρέθυμνο. Στο κέντρο: φωτογραφία του πλοίου Τάναϊς που τορπιλίστηκε και βυθίστηκε το 1944. 

Ibbur
Οι Εβραίοι της Κρήτης 1900-1950
Ιωσήφ Βεντούρας
Μελάνι 2018
Σελ. 260, τιμή εκδότη €17,00

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΙΩΣΗΦ ΒΕΝΤΟΥΡΑ