Τι (δεν) είναι η Δύση: μια επίκαιρη διαμάχη

Εν όψει των Ευρωεκλογών, η συζήτηση σχετικά με την Ευρώπη και τις σχέσεις της με την Ελλάδα έγινε για μια ακόμη φορά επίκαιρη. Πώς μπορούμε να ξέρουμε αν ανήκουμε σε αυτή ή όχι; Και σε τι έγκειται τελικά ο Δυτικός πολιτισμός; Στο διήγημά του Ο τελευταίος Ευρωπαίος, ο Herman Hesse αφηγείται μια περίεργη και αρκετά ασυνήθιστη ιστορία: ύστερα από έναν κατακλυσμό που αφάνισε σχεδόν τα πάντα στη γη, επιβίωσε ένας εκπρόσωπος από κάθε έθνος και μπήκαν όλοι μαζί μέσα σε μια κιβωτό. Προκειμένου να δικαιολογήσουν την ύπαρξή τους στον πλανήτη Γη, άρχισαν να κάνουν επίδειξη των ιδιαίτερων ικανοτήτων τους, προκαλώντας γέλια και χαρά. Μόνο ο Ευρωπαίος ήταν κατηφής και απομονωμένος. Όταν ήρθε η ώρα να μιλήσει, είπε: «Το χάρισμά μου είναι αυτό: αποθηκεύω στο κεφάλι μου εικόνες του κόσμου που μας περιβάλλει. Από τις εικόνες αυτές, φτιάχνω μόνος μου νέες εικόνες και συστήματα. Είμαι σε θέση να τοποθετώ ολόκληρο τον κόσμο μέσα στο μυαλό μου· μ’ άλλα λόγια, να τον ξαναφτιάχνω».

Το χαρακτηριστικό που διέθετε ο Ευρωπαίος και το οποίο τον διέκρινε από τους υπόλοιπους, ήταν στην πραγματικότητα η αφηρημένη σκέψη, ή αλλιώς, η ορθολογικότητα...

Ο Ευρωπαίος επαιρόταν ιδιαίτερα για το συγκεκριμένο χάρισμά του, αν και δε μπορούσε να επιδείξει στους άλλους την πρακτική του αξία. Γι’ αυτό όλοι οι υπόλοιποι άρχισαν να θυμώνουν μαζί του, θεωρώντας πως δε διαθέτει κανένα χάρισμα με το οποίο να ομορφαίνει τη ζωή και να υμνεί τον Θεό. Είπαν λοιπόν ότι ο Ευρωπαίος άνθρωπος, μόνος και έρημος καθώς ήταν, δε μπορούσε να αναπαραχθεί αλλά αποτελούσε απλώς ένα φάντασμα του παρελθόντος και μια ζωντανή προειδοποίηση, αφού μάλιστα εκείνος είχε διαφθείρει τον κόσμο και είχε προκαλέσει την οργή του Θεού που έφερε τον κατακλυσμό.

Το χαρακτηριστικό που διέθετε ο Ευρωπαίος και το οποίο τον διέκρινε από τους υπόλοιπους ήταν στην πραγματικότητα η αφηρημένη σκέψη ή, αλλιώς, η ορθολογικότητα, η οποία παρά τα όσα συμβαίνουν στο διήγημα, όχι μονάχα έχει αποδεχτεί πρακτικά χρήσιμη, αλλά έχει συντελέσει στη δημιουργία ορισμένων πολιτισμικών φαινομένων, τα οποία περιβάλλονται με παγκόσμια σημασία και ισχύ: η μόνη μορφή επιστήμης που αναγνωρίζεται διεθνώς ως έγκυρη, η δομική οργάνωση που ονομάζεται «σύγχρονο κράτος», η καπιταλιστική οικονομία, ο Τύπος, το Δίκαιο και οι μοντέρνοι θεσμοί, η μοντέρνα Αρχιτεκτονική αλλά και τα βασικά μουσικά όργανα (αρμόνιο, πιάνο, βιολί κ.λπ) και οι μουσικές νότες αποτελούν, μεταξύ άλλων, δημιουργήματα της δυτικής κουλτούρας. Συνεχώς μιλάμε για τα αγαθά, τις ιδιαιτερότητες, ακόμη και τα παθολογικά στοιχεία του δυτικού πολιτισμού, αν όμως κάποιος μας ρωτήσει τι είναι ο δυτικός πολιτισμός, πώς ακριβώς θα τον ορίσουμε; Ως μια γεωγραφικά και κοινωνικοοικονομικά προσδιορισμένη σφαίρα επιρροής ή ως ένα οικουμενικό γεγονός;

Το φιλόδοξο εγχείρημα να απαντήσει σε αυτό το ερώτημα αναλαμβάνει στο βιβλίο του Τι είναι η Δύση ο Philippe Nemo, καθηγητής στην École supérieure de commerce de Paris. Βασική του θέση είναι ότι αυτό που συνήθως ονομάζουμε «δυτική κουλτούρα», ουσιαστικά συντίθεται από πέντε επιμέρους στοιχεία: την αρχαιοελληνική πόλη και επιστήμη, το ρωμαϊκό δίκαιο, τη βιβλική εσχατολογία, την «παπική επανάσταση» (11ος–13οςαιώνας) και, τέλος, τη φιλελεύθερη δημοκρατία. Σχηματικά, ο Δυτικός πολιτισμός θα μπορούσε να οριστεί με βάση το κράτος δικαίου, τη δημοκρατία, τις πνευματικές ελευθερίες, τον κριτικό ορθολογισμό, την επιστήμη και την ελεύθερη οικονομία που βασίζεται στην ατομική ιδιοκτησία.

Με τον ορθολογισμό και την ικανότητά τους για αφηρημένη σκέψη, πρώτοι οι αρχαίοι Έλληνες επινόησαν τόσο το σχολείο, το Πανεπιστήμιο, όσο και την έννομη διακυβέρνηση και (κατά κάποιον τρόπο) το κράτος δικαίου. Η Δύση θα κληρονομήσει αυτά τα κατορθώματα μέσω της Ρώμης, η οποία λόγω των κατακτήσεών της, αναδείχτηκε σε κοσμοπολίτικο κράτος όπου αναπτύχθηκε το οργανωμένο Δίκαιο, η προστασία και η έμφαση στο άτομο και τα δικαιώματά του και σιγά σιγά άρχισε να αναδύεται αυτό που αργότερα θα γίνει γνωστό ως Ουμανισμός. Δεν πρέπει επίσης να λησμονηθεί ότι ο δυτικός πολιτισμός υπήρξε ο μοναδικός πολιτισμός που επεδίωξε εσκεμμένα την πρόοδο. Ο Nemo ισχυρίζεται ότι το αίτιο είναι η γραμμική αντίληψη της ιστορίας την οποία εισήγαγε στην Ευρώπη ο Χριστιανισμός.

Ο συγγραφέας παρουσιάζει τον προτεσταντικό και τον καθολικό Χριστιανισμό ως δύο συμπληρωματικές, αν όχι όμοιες τάσεις του ίδιου κοινού πνεύματος με το οποίο η σωτηρία της ανθρωπότητας μετατρέπεται σε ανθρώπινη υπόθεση. Από αυτή την τάση διαχωρίζεται ο Ορθόδοξος Χριστιανισμός, τον οποίο εντοπίζει στο πρόσωπο του Dostoevsky. Κατά τον Nemo, ο μύθος του μεγάλου ιεροεξεταστή αναδεικνύει καίρια τη ριζική «παρεξήγηση» ανάμεσα σε ανατολικό και δυτικό χριστιανισμό.

Σύμφωνα με τον Ανατολικό Χριστιανισμό, λέει ο Nemo, η πορεία προς τον ουρανό είναι «κάθετη και μαγική», σε αντίθεση με τον Δυτικό που πρεσβεύει πως η εξασφάλιση του ουρανού περνάει μέσα από την εκπλήρωση των γήινων υποχρεώσεών μας με τη βοήθεια της λογικής και της γνώσης.

Σύμφωνα με τον Ανατολικό Χριστιανισμό, λέει ο Nemo, η πορεία προς τον ουρανό είναι «κάθετη και μαγική», σε αντίθεση με τον Δυτικό που πρεσβεύει πως η εξασφάλιση του ουρανού περνάει μέσα από την εκπλήρωση των γήινων υποχρεώσεών μας με τη βοήθεια της λογικής και της γνώσης. Αντίθετα, την Ορθοδοξία χαρακτηρίζει μια απόκοσμη αίσθηση από την οποία λείπει το ανθρώπινο στοιχείο (κάτι που φαίνεται π.χ. από το πόση έμφαση δίνει στη θεία φύση του Χριστού, αντίθετα από τη Δύση). Αυτός που καταβάλλει σταθερή προσπάθεια για να αλλάξει τη γη, ισχυρίζεται, ότι δεν είναι λησμονιά του Θεού αλλά ειλικρινής τρόπος λατρείας του: πρόκειται για ό,τι ο ίδιος ονομάζει «παπική επανάσταση». Τέλος, ο συνδυασμός όλων των παραπάνω έφερε την έλευση των φιλελεύθερων Δημοκρατιών του σήμερα.

Σύμφωνα με τον Nemo, η «Δύση» δεν ταυτίζεται με έναν συγκεκριμένο λαό, αλλά αποτελεί κουλτούρα που ενσαρκώθηκε διαδοχικά από πλήθος λαών: για παράδειγμα, οι σημερινοί Γάλλοι έχουν διαμορφωθεί πολιτισμικά από μια μακριά αλυσίδα που ξεκινά από τους εξελληνισμένους Ρωμαίους και έπειτα τους εκλατινισμένους Γαλάτες (που εγκατέλειψαν μέσα σε δύο ή τρεις γενιές τη μητρική τους γλώσσα), για να συνεχιστεί με τους ειδωλολάτρες Ευρωπαίους που εκχριστιανίσθηκαν μαζικά και με τους (εκχριστιανισμένους πια) Ευρωπαίους, που αποφάσισαν εκούσια να υιοθετήσουν το ρωμαϊκό Δίκαιο και την αρχαιοελληνική επιστήμη, ενστερνιζόμενοι αναδρομικά μια πνευματική καταγωγή που δεν αντιστοιχούσε στη βιολογική ή εθνοτική τους προέλευση. Έπειτα, ο Nemo διαιρεί τις χώρες του κόσμου ως προς την εγγύτητα ή την απόσταση από τη Δύση: ως κατ’ εξοχήν «Δύση» τοποθετεί ολόκληρη τη Δυτική Ευρώπη, Βόρεια Αμερική, τις χώρες που διοικούνται από αυτές (π.χ. Χαβάη, Αντίλλες), καθώς και όσες χώρες προέρχονται απευθείας από αυτές (Αυστραλία, Νέα Ζηλανδία). Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι ο Nemo τοποθετεί (με κάποιους ενδοιασμούς, είναι η αλήθεια) την Ελλάδα στην πρώτη κατηγορία. Ύστερα, έρχονται οι χώρες που είναι συγγενικές προς τη Δύση, επειδή εκπολιτίστηκαν κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους από την Καθολική εκκλησία: Πολωνία, βαλτικές χώρες, Τσεχική Δημοκρατία, Σλοβακία, Ουγγαρία και οι καθολικές χώρες της πρώην Γιουγκοσλαβίας. Αυτές οι χώρες πέρασαν επιτυχώς τα πρώτα τέσσερα στάδια της διαμόρφωσης της Δύσης, αλλά δεν έχουν ακόμη διαμορφώσει δημοκρατικούς και φιλελεύθερους θεσμούς.

Ωστόσο, η πτώση του Τείχους και η ένταξη των περισσοτέρων στην Ευρωπαϊκή Ένωση εξασφαλίζει τη σταδιακή ένταξή τους στη δυτική κουλτούρα. Το ίδιο ισχύει, με κάποιες παραπάνω δυσκολίες λόγω της κομουνιστικής επιρροής, για τις χώρες της Λατινικής Αμερικής. Ακόμη, υπάρχουν και οι Ορθόδοξες χώρες, που ενώ διαθέτουν ελληνορωμαϊκές και χριστιανικές βάσεις, δεν έχουν περάσει το στάδιο της παπικής επανάστασης και δεν αποτελούν ακόμη κανονικά κράτη δικαίου. Όσο για το Ισραήλ, αποτελεί μοναδική περίπτωση λόγω της τάσης του προς τη θεοκρατία η οποία συγκρούεται με το δυτικών προδιαγραφών κράτος που ήταν όταν ιδρύθηκε, το 1948. Τα πράγματα δυσκολεύουν με τον Αραβομουσουλμανικό κόσμο, που βρίσκεται στην Τρίτη ομάδα, καθώς το μοναδικό στοιχείο που τον ενώνει με τη Δύση είναι η κληρονομιά της βιβλικής παράδοσης.

Κατά συνέπεια, υποστηρίζει ο Nemo, η αθρόα μετανάστευση μουσουλμάνων σε δυτικές χώρες δημιουργεί σοβαρά προβλήματα. Όσο για την τέταρτη και τελευταία κατηγορία, την οποία αποτελούν οι πολιτισμοί της Ωκεανίας, της Αφρικής, της Ινδίας, της Κίνας και της Ιαπωνίας, αν και έχουν υιοθετήσει (αναγκαστικά) τον τεχνικό πολιτισμό τη Δύσης, δεν έχουν τίποτε στην πολιτισμική ιστορία τους που να τις ενώνει με αυτή.

Ο Nemo τονίζει εύστοχα ότι οι πολιτισμοί εκτός της Δύσης υπήρξαν εξίσου ικανοί στη διάπραξη φρικιαστικών εγκλημάτων (π.χ. η ιαπωνική Μονάδα 731 και οι γενοκτονίες των Τούρκων). Αν η βιαιότητα της Δύσης άφησε μεγαλύτερα αποτυπώματα στον κόσμο μας, πράγμα που υπαινίσσεται σαφώς το διήγημα του Hesse που αναφέραμε, αυτό για τον Nemo οφείλεται όχι στη μεγαλύτερη αγριότητά της αλλά λόγω της επιστημονικής και οικονομικής της ισχύος.

Μάλιστα, ο Γάλλος καθηγητής ακολουθεί τον Samuel P. Huntington, ισχυριζόμενος ότι απέναντι σε ριζικά διαφορετικούς πολιτισμούς, όπως η Δύση για το Ισλάμ λόγου χάρη, ορθώνονται τείχη ασυνεννοησίας και κάθε πολιτισμική επαφή ανάμεσά τους ενδέχεται να διαλυθεί οποιαδήποτε στιγμή. Ο Νemo αντιτίθεται στην είσοδο ισλαμικών χωρών στην Ευρωπαϊκή Ένωση, επιμένοντας πως το μοναδικό κοινό που ενώνει τον ισλαμικό πολιτισμό με τη Δύση είναι η κληρονομιά της βιβλικής παράδοσης. Μια κοινωνία έχει, όπως υποστηρίζει την κουλτούρα σύμφωνα με την οποία έχει ανατραφεί και δε γίνεται να υιοθετήσει κάποια άλλη, ούτε με νομοθετικά διατάγματα ούτε με απλή έκθεση σε αυτή. Γίνεται έτσι αντίπαλος των ιδεών της πολυπολιτισμικότητας. Σε αυτό αποσκοπεί άλλωστε η συγγραφή του βιβλίου του, με το οποίο επιχειρεί να ενισχύσει τη συναίσθηση του ανήκειν στη Δύση.

Η ευρέως αποδεκτή διάκριση των πολιτισμών κατά τον Samuel P. Huntington, από τον οποίο είναι επηρεασμένο το βιβλίο του καθηγητή Nemo.

Προκειμένου να διατηρήσουμε την ιδιοπροσωπία μας, καταλήγει ο Nemo, είναι καλύτερο να οργανώσουμε μια Δυτική Ένωση, όχι ένα ομοσπονδιακό «υπερκράτος», αλλά μια συνομοσπονδία χωρών με ίσα δικαιώματα και Δημοκρατία, που θα εξασφάλιζε στις δυτικές χώρες μια πολιτισμική ομοιογένεια. Αυτή η συνομοσπονδία θα συνδύαζε αρμονικά την υποκειμενική και την αντικειμενική ταυτότητα, υπερβαίνοντας τόσο τις επικίνδυνα παρωχημένες εθνικιστικές εξάρσεις, όσο και την αυθαίρετη διεύρυνση της Δύσης προς ανατολάς.

Ο Nemo τείνει να παρουσιάζει μια κάπως ωραιοποιημένη ιστορία της επικράτησης των φιλελεύθερων ιδεών και θεσμών, ενώ προβάλλει την εξαγωγή των δυτικών προϊόντων στις μη δυτικές χώρες ως μια ελεύθερη προσφορά.

Ένα σημείο που πρέπει να τονιστεί είναι ότι ο Nemo τείνει να παρουσιάζει μια κάπως ωραιοποιημένη ιστορία της επικράτησης των φιλελεύθερων ιδεών και θεσμών, ενώ προβάλλει την εξαγωγή των δυτικών προϊόντων στις μη δυτικές χώρες ως μια ελεύθερη προσφορά. Αυτό είναι μια ιδιαιτερότητα του βιβλίου: από τη μια πλευρά παρουσιάζει τη Δύση ως μια παγκόσμια κατάκτηση, και από την άλλη ομολογεί ότι (πλέον) η μίμηση της Δύσης είναι μονόδρομος για τη διατήρηση των άλλων πολιτισμών, χωρίς όμως να επεξηγεί το γιατί. Λέει επίσης πως όλοι οι μη δυτικοί πολιτισμοί που αναπτύσσονται αναγκάζονται ως έναν βαθμό να δυτικοποιηθούν. Δεν λέει όμως για τις συγκρούσεις, οι οποίες ανάγκασαν λαούς όπως οι Ρώσοι, οι Τούρκοι και οι Ιάπωνες να προχωρήσουν σε βίαιο και ταχύτατο εκδυτικισμό, πράγμα που καλλιέργησε μέσα στους λαούς τους αντιπάθεια (ή και απέχθεια) προς τη Δύση.

Το βιβλίο ξεχωρίζει ακόμη τη φιλελεύθερη Δημοκρατία, που θεωρεί ως ένα από τα πέντε κύρια χαρακτηριστικά που συνθέτουν τη Δύση, από τα πολιτικά άκρα, επιρρίπτοντας όλη τη βία στα σε αυτά: υποστηρίζει ότι ο ναζισμός αποτελούσε μια αταβιστική επιστροφή σε προνεωτερικές μορφές ζωής. Η σύγχρονη βιβλιογραφία όμως έχει αναδείξει τη στενή σχέση της δυτικής σκέψης με τις πρακτικές του Γ’ Ράιχ: από την επινόηση της λαιμητόμου, η οποία αντικαθιστώντας τον δήμιο θεωρήθηκε ως αποκορύφωμα του πολιτισμού και τη ανθρωπιάς, μέχρι τον «πόλεμο των χαρακωμάτων», όπου η φυσική μάχη που χαρακτήριζε τις πολεμικές συγκρούσεις από τα πανάρχαια χρόνια αντικαταστάθηκε από τον «μαζικό και αποπροσωποποιημένο θάνατο» και όπου χρησιμοποιήθηκαν για πρώτη φορά τα δηλητηριώδη αέρια, τέθηκαν τα θεμέλια για να φτάσουμε τελικά στα κρεματόρια του Auschwitz και του Dachau. Επίσης, η «επιστημονικά» θεμελιωμένη ευγονική και η ρατσιστική εκμετάλλευση ορισμένων φυλών ήταν κοινή πρακτική μέχρι και τον 19ο αιώνα. O Hitler την εφάρμοσε και απέναντι σε Δυτικούς λαούς, ενώ ως τότε είχαν περιοριστεί στους μη Δυτικούς, ακριβώς επειδή θεωρούνταν «απολίτιστοι».

Σε αυτό το σημείο, μπορούμε να συμβουλευτούμε το βιβλίο Μικρή ιστορία της Δύσης, το οποίο, αντίθετα από τον Nemo, αποδίδει στη Δύση την ευθύνη για τα ιστορικά εγκλήματα της αποικιοκρατίας, των σταυροφοριών και των εμφύλιων συγκρούσεων. Όπως υπογραμμίζει ο συγγραφέας του, οι κατακτήσεις της Δύσης υπήρξαν όχι μόνο αιματηρές, αλλά αφάνισαν ολόκληρες ηπείρους: κατά την παγκόσμια ιστορία, κανείς δεν προκάλεσε τόσους νεκρούς όσους η Δύση (σελ. 66). Στην καρδιά μιας «χριστιανικής» και «ηθικής» Δύσης που έκανε λόγο για οικουμενικότητα, πραγματοποιούνταν πράξεις φοβερής βαρβαρότητας, ακόμη και μέχρι τον 19ο αιώνα (σελ. 69). Μάλιστα, τόσο ο ναζισμός όσο και ο κομουνισμός ήταν όχι απλές «παρεκκλίσεις» (όπως ισχυρίζεται ο Nemo) αλλά γνήσια παιδιά της Δύσης (σελ. 78). Η εργασία του καθηγητή Droit, αντίθετα με την απολογητική στάση υπέρ της Δύσης που ακολουθεί ο Nemo, υπογραμμίζει την ανάγκη του Δυτικού ανθρώπου για αναστοχασμό.

Θα ήταν σοβαρό λάθος να παραγνώριζε κανείς τις αρετές και την πρόοδο που έφερε η Δύση στον κόσμο.

Ωστόσο, θα ήταν σοβαρό λάθος να παραγνώριζε κανείς τις αρετές και την πρόοδο που έφερε η Δύση στον κόσμο: το Διεθνές Δίκαιο, η άνοδος του παγκόσμιου βιοτικού επιπέδου και του προσδόκιμου ζωής, ο εκδημοκρατισμός και η τεχνολογική πρόοδος είναι ιστορικά αποδεδειγμένες προσφορές της Δύσης σε όλη την υφήλιο (σελ. 79-80).

Σύμφωνα με τον Droit, αυτό που ονομάζουμε «Δύση» έχει προσλάβει ιστορικά τουλάχιστον πέντε διαφορετικές σημασίες: συγκεκριμένα, έχει θεωρηθεί χώρος, γεωγραφική περιοχή, ιστορική ενότητα, πολιτικοοικονομικό σύνολο και τέλος, οικονομικός κόσμος (σελ. 31-32). Πάντως, τα τρία στοιχεία που διακρίνουν τη Δύση από τις άλλους πολιτισμούς, είναι ο οικουμενισμός, η τάση προς την καινοτομία και η διαρκής αναθεώρηση (σελ. 103-113).

Κατά κάποιον τόπο λοιπόν, η Δύση υπήρξε η καλύτερη και συνάμα η χειρότερη από τις ανθρώπινες ανακαλύψεις (σελ. 80), αφού κανείς άλλος πολιτισμός δε συνδύασε περισσότερο αποτελεσματικά τη φιλανθρωπία με τις σφαγές, την επιστημονική πρόοδο με την κυριαρχία, και τα ανθρώπινα δικαιώματα με την υποδούλωση των λαών (σελ. 82). Ο Droit λοιπόν φτάνει στο κεντρικό ερώτημα: τι είδους Δύση θέλουμε εμείς; Αυτό είναι ένα καίριο ερώτημα που εμείς, οι Ευρωπαίοι πολίτες σήμερα καλούμαστε να απαντήσουμε.

 * Ο ΜΥΡΩΝ ΖΑΧΑΡΑΚΗΣ είναι μεταπτυχιακός φοιτητής Φιλοσοφίας. 

Τι είναι η Δύση