Contemporary artwork 12

Για το βιβλίο της Martha C. Nussbaum Έρωτος γνώση (μτφρ. Γιώργος Λαμπράκος, εκδ. Πατάκη).

Του Γιώργου Ν. Περαντωνάκη

Η λογοτεχνία είχε πάρει τις προηγούμενες δεκαετίες μια απότομη κλίση, που την έκανε να γέρνει επικίνδυνα σε βαθμό μπαταρίσματος· πίστεψε υπό το βάρος φορμαλιστικών θεωριών ότι το λογοτεχνικό έργο είναι ένας κλειστός κόσμος που δεν εξετάζεται ιδεολογικά, δεν συνδέεται με την εξωκειμενική πραγματικότητα, αλλά αξιολογείται παρά μόνο ως αισθητικό γεγονός.

Η ηθική, μια άλλη αισθητική

H λογοτεχνία δεν είναι αμέτοχη στη διαμόρφωση της ηθικής και γι’ αυτό πρέπει να την εξετάζουμε όχι μόνο αισθητικά αλλά και ιδεολογικά, συναισθηματικά, κοινωνικά, φιλοσοφικά.

Όλο και περισσότερο όμως αυξάνονται πλέον οι φωνές που θέτουν τη λογοτεχνία στο επίκεντρο κοινωνικών, πολιτικών και ηθικών ζητημάτων και περιμένουν από αυτή τις δικές της προτάσεις. Πλέον επιζητείται ο λόγος της πεζογραφίας, ώστε να διασταυρωθεί με τον λόγο της επιστήμης και της φιλοσοφίας, για να δώσει το δικό του στίγμα τόσο στην πάλη των ιδεών όσο και στην αναζήτηση προτύπων ζωής και λήψης αποφάσεων. Η Martha Nussbaum έρχεται από τη φιλοσοφική της θέση να επικαλεστεί την ηθική φιλοσοφία του Αριστοτέλη και να τη φέρει σε διάλογο με τα έργα κυρίως του μυθιστοριογράφου Χένρυ Τζέιμς, ώστε να στηρίξει την άποψή της ότι η λογοτεχνία δεν είναι αμέτοχη στη διαμόρφωση της ηθικής και γι’ αυτό πρέπει να την εξετάζουμε όχι μόνο αισθητικά αλλά και ιδεολογικά, συναισθηματικά, κοινωνικά, φιλοσοφικά…

Στην ουσία η νέα θεώρηση αποφεύγει τον παλαιότερο διδακτισμό και την αναζήτηση ηθικών προτύπων μέσα στο έργο, αλλά συνάμα παίρνει και αποστάσεις από την ουδετερότητα των λογοτεχνικών θεωριών ως προς την ηθική του κειμένου. Έτσι, αν η βασική ερώτηση είναι το αριστοτελικό «πώς πρέπει να ζούμε ώστε να φτάσουμε στην ευδαιμονία;», τότε η λογοτεχνία είναι κι αυτή ένας τρόπος να δώσουμε/πάρουμε απαντήσεις, καθόλα νόμιμος και λογικός, όπως η θετική επιστήμη και η φιλοσοφία. Και στην πιθανή απορία κάποιου «Μα η ίδια η φιλοσοφία με τον κυριολεκτικό και μονόσημο λόγο της δεν αρκεί για να διερευνήσουμε τέτοια θέματα;», η M. Nussbaum απαντά «Όχι».

Ο επιστημονικός λόγος μπορεί να μελετήσει τα ηθικά φαινόμενα, αλλά το πολύπλοκο μυθιστόρημα μπορεί να τα αναπαραστήσει.

Ο επιστημονικός λόγος μπορεί να μελετήσει τα ηθικά φαινόμενα, αλλά το πολύπλοκο μυθιστόρημα μπορεί να τα αναπαραστήσει και μέσα σ’ αυτό ο αναγνώστης είναι σε θέση να δει έμπρακτες αντιδράσεις εκ μέρους των χαρακτήρων. Αυτά λοιπόν τα υποθετικά σενάρια, που στήνει μπροστά μας η λογοτεχνία, αναδεικνύουν διλήμματα, στα οποία τα μυθοπλαστικά πρόσωπα καλούνται να πάρουν θέση, να αποφασίσουν, να δράσουν, να στραφούν προς τη μία ή την άλλη κατεύθυνση κι έτσι να δείξουν, παραστατικά, τις θετικές ή αρνητικές συνέπειες των επιλογών τους. Από αυτά τα αναπαριστώμενα επιμέρους γεγονότα, μπορεί ο καθένας να αναχθεί στα καθολικά και να αναλογιστεί τη δική του θέση σε ανάλογα διλήμματα.

Παράλληλα, το συναισθηματικό πλέγμα που αναδύεται, το οποίο, όπως πιστεύεται πλέον, δεν είναι βιολογικό, άλογο και ενστικτώδες, μπορεί μόνο μέσω ιστοριών να γίνει αντιληπτό. Το ίδιο που συμβαίνει με τους μύθους, τα παραμύθια και τις ποικίλες ιστορίες με τις οποίες κάθε κοινωνία διαμορφώνει τα πιστεύω και τις πεποιθήσεις, τις συναισθηματικές εκδοχές και τη νοοτροπία των παιδιών, το ίδιο συναντάται και στη λογοτεχνική αφήγηση, η οποία καλύτερα από την επιστημονική γλώσσα μπορεί να συλλαμβάνει και να περνάει στον αναγνώστη μια συναισθηματική δέσμη με την οποία συλλογικά και ατομικά καταλαβαίνουμε τον κόσμο.

alt
    Η Martha C. Nussbaum
 

Βάσιμες αντιρρήσεις και επιφυλάξεις

Φυσικά, θα ακουστούν βάσιμες αντιρρήσεις που έχουν το δικό τους αδιαφιλονίκητο δίκιο: ότι η ηθική κριτική θα αξιολογεί το έργο στην προκρούστεια κλίνη άκαμπτων εξωλογοτεχνικών κανόνων ή ότι το αισθητικό ενδιαφέρον διαφέρει από το ηθικοπλαστικό· ακόμη ότι τα λογοτεχνικά κείμενα αναφέρονται σε άλλα κείμενα και όχι στον κόσμο και τέλος ότι κάθε ηθική αξιολόγηση είναι αναπόφευκτα υποκειμενική και εκκινεί από συγκεκριμένη προκατειλημμένη σκοπιά.

Η M. Nussbaum απαντά με τη βοήθεια του Γουέυν Μπουθ. Η έννοια της ηθικής δεν είναι τόσο στενή όσο φαίνεται από τις έως τώρα επιχειρηθείσες εφαρμογές της και γι’ αυτό πρέπει να τη χρησιμοποιήσουμε με μια ευρύτερη και περισσότερο ελαστική έννοια. Επομένως και οι κανόνες της δεν είναι προδιαγεγραμμένοι ούτε έρχονται ωμά να καπελώσουν τη λογοτεχνία. Σ’ αυτό το πλαίσιο δεν επιχειρούμε ένα νέο είδος διδακτισμού και χειραγώγησης της σκέψης του αναγνώστη, αλλά την αναζήτηση μέσα σε ένα λογοτεχνικό έργο των πλαισιών ηθικής δράσης που θα κάνουν τον αποδέκτη του να σκεφτεί και να αποφασίσει με τους όρους που έχει μπροστά του.

Η λογοτεχνία επιδρά στον άνθρωπο (και επηρεάζεται από τη ζωή), είναι μια ισχυρή μορφή παιδείας, καθώς έχει και έναν ηθικό, κοινωνικό, πολιτικό χαρακτήρα.

Με άλλα λόγια είναι εθελοτυφλία να θεωρούμε ότι η λογοτεχνία είναι ένα περίκλειστο σύμπαν· κάτι τέτοιο θα συνέχιζε να τη βλέπει σαν ένα αυτιστικό ον που επικοινωνεί μόνο με τον εαυτό του. Αντίθετα, αυτή επιδρά στον άνθρωπο (και επηρεάζεται από τη ζωή), είναι μια ισχυρή μορφή παιδείας, καθώς έχει και έναν ηθικό, κοινωνικό, πολιτικό κ.λπ. χαρακτήρα. Η ηθική αξιολόγηση μπορεί να λειτουργήσει βάσει ορθολογισμού και όχι ιδεοληψίας, αν θέσει επί τάπητος τον πλουραλισμό και όχι τη διάθεση ποδηγέτησης, αν δείξει την πολλαπλότητα των ιδεών που συχνά βρίσκονται σε σύγκρουση, αναδείξει το πλαίσιο μέσα στο οποίο κρίνονται οι ηθικές αξίες, και όχι την απόλυτη ισχύ τους, και τέλος προβάλλει την πολλαπλότητα των εκδοχών του νοήματος.

Το βιβλίο της M. Nussbaum ξαναφέρνει στο προσκήνιο το θέμα της ιδεολογίας και της λογοτεχνίας, αλλά όχι με την κομματική / ιδεοληπτική του μορφή, που ταλάνισε την πρόσληψή της παλιότερα. Το ζητούμενο είναι να βρούμε ένα σαφές όσο και ευέλικτο πλαίσιο, εντός του οποίου η ηθική αξιολόγηση να μην παραγκωνίζει τον αισθητικό χαρακτήρα του εκάστοτε κειμένου και ταυτόχρονα να μπορεί να το νοηματοδοτεί ως προς την επίδρασή του στον αναγνώστη. 

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ Ν. ΠΕΡΑΝΤΩΝΑΚΗΣ είναι Διδάκτορας Νεοελληνικής Φιλολογίας και κριτικός βιβλίου.

nussbaumΈρωτος γνώση
Δοκίμια για τη φιλοσοφία και τη λογοτεχνία
Martha C. Nussbaum
Μτφρ. Γιώργος Λαμπράκος
Εκδ. Πατάκη 2015
Σελ. 800, τιμή εκδότη €20,90

alt

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΗΣ MARTHA C. NUSSBAUM

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Ορθόδοξη θεολογία, ψυχοθεραπεία και βιοηθική – Δύο βιβλία, δύο χριστιανικές θεωρήσεις

Ορθόδοξη θεολογία, ψυχοθεραπεία και βιοηθική – Δύο βιβλία, δύο χριστιανικές θεωρήσεις

Για τα βιβλία «Η θεραπεία της ψυχής – Πατέρες και ψυχολόγοι σε διάλογο», του Αλέξιου Ιερομόναχου Καρακαλλινού, και «Τα θεμέλια της βιοηθικής – Μια χριστιανική θεώρηση» (μτφρ. Πολυξένη Τσαλίκη-Κιοσόγλου), του Τρίσταμ Χ. Ένγκελχαρτ (Tristam H. Engelhardt Jr), που κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Αρμός.

Γ...

«Η ιστορία της αθεΐας» του Ζορζ Μινουά (κριτική) – Μια περιδιάβαση στις περιπέτειες του αθεϊσμού στον Δυτικό κόσμο

«Η ιστορία της αθεΐας» του Ζορζ Μινουά (κριτική) – Μια περιδιάβαση στις περιπέτειες του αθεϊσμού στον Δυτικό κόσμο

Για το βιβλίο του Ζορζ Μινουά [Georges Minois] «Η ιστορία της αθεΐας – η αθεΐα στον Δυτικό κόσμο» (μτφρ. Βάλια Σερέτη, εκδ. Νάρκισσος).

Γράφει ο Μύρων Ζαχαράκης

Ο αθεϊσμός είναι ένα ίσως από τα επιδραστικά πνευματικά κινήματα του σύγχρονου κό...

«Ο δρόμος της ομορφιάς» του Βίτο Μανκούζο – Αναζητώντας έναν τρόπο να βλέπουμε

«Ο δρόμος της ομορφιάς» του Βίτο Μανκούζο – Αναζητώντας έναν τρόπο να βλέπουμε

Για το βιβλίο του Βίτο Μανκούζο [Vito Mancuso] «Ο δρόμος της ομορφιάς» (μτφρ. Παναγιώτης Αρ. Υφαντής, εκδ. Αρμός). Κεντρική εικόνα: ο πίνακας του William Turner “Dutch Boats in a Gale” [«Ολλανδικές βάρκες σε θύελλα»], 1801 © The Capricorn Foundation.

Γράφει ο Διονύση...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

«Ανορθογραφίες επιμελητών» – Μια επιστολή του Διονύση Χαριτόπουλου

«Ανορθογραφίες επιμελητών» – Μια επιστολή του Διονύση Χαριτόπουλου

Λάβαμε από τον Διονύση Χαριτόπουλο την παρακάτω επιστολή, σχετικά με την επιλογή κριτικών κειμένων του Κωστή Παπαγιώργη που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Καστανιώτη με τον τίτλο «Κωστής Παπαγιώργης: Τα βιβλία των άλλων 1, Έλληνες συγγραφείς», το 2020. 

Επιμέλεια: Book Press

...
Φεστιβάλ «WOW – Women of the World» στο ΚΠΙΣΝ: Μια σημαντική  διοργάνωση αφιερωμένη σε γυναίκες, θηλυκότητες και non-binary άτομα

Φεστιβάλ «WOW – Women of the World» στο ΚΠΙΣΝ: Μια σημαντική διοργάνωση αφιερωμένη σε γυναίκες, θηλυκότητες και non-binary άτομα

Το δεύτερο φεστιβάλ «WOW - Women of the World Αthens» (6-8 Απριλίου) στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος (ΚΠΙΣΝ) αποπειράται να θίξει τα πλέον επίκαιρα ζητήματα στον αγώνα της έμφυλης ισότητας, σε τοπικό αλλά και διεθνές επίπεδο. Στην κεντρική εικόνα, η Έλλη Ανδριοπούλου, διευθύνουσα δύμβουλος του ΚΠΙΣΝ και...

«Γυναικεία Βραβεία non fiction 2024»: Ανακοινώθηκε η βραχεία λίστα

«Γυναικεία Βραβεία non fiction 2024»: Ανακοινώθηκε η βραχεία λίστα

Η νικήτρια του βραβείου Women's Prize για non-fiction βιβλία θα ανακοινωθεί στις 13 Ιουνίου. Κεντρική εικόνα, μια από τις υποψήφιες για το βραβείο: η συγγραφέας και αρθρογράφος Ναόμι Κλάιν © The University of British Columbia.

Επιμέλεια: Book Press

...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Μακγκάφιν» του Βαγγέλη Γιαννίση (προδημοσίευση)

«Μακγκάφιν» του Βαγγέλη Γιαννίση (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Βαγγέλη Γιαννίση «Μακγκάφιν», το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 21 Μαρτίου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

ΤΟΥΡΙΣΤΑΣ
37.947408, 23.641584

 «Αφού σου ...


«Το μποστάνι του Μποστ» του Κωνσταντίνου Κυριακού (προδημοσίευση)

«Το μποστάνι του Μποστ» του Κωνσταντίνου Κυριακού (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο του Κωνσταντίνου Κυριακού «Το μποστάνι του Μποστ – Μια σύνθεση / συμπλήρωση / διασκευή κειμένων του Μποστ», το οποίο κυκλοφορεί σε λίγες μέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...

«Όλα μαύρα» της Δήμητρας Παπαδήμα (προδημοσίευση)

«Όλα μαύρα» της Δήμητρας Παπαδήμα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Δήμητρας Παπαδήμα «Όλα μαύρα», το οποίο θα κυκλοφορήσει την επόμενη εβδομάδα από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Τι είμαστε εμείς μπροστά σε αυτά τα κτήνη, ρε; Τι είμαστε; Άγιοι. Και φόνο να...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Για τα μυθιστορήματα «Strangers in the Night» (μτφρ. Μυρσίνη Γκανά) της Χέδερ Γουέμπ [Heather Webb], «Τα Μυστήρια της Μις Μόρτον Μόρτον» (μτφρ. Χρήστος Μπαρουξής) της Κάθριν Λόιντ [Catherine Lloyd] και «Κωδικός Coco» (μτφρ. Γιάννης Σπανδωνής) της Τζιόια Ντιλιμπέρτο [Gioia Diliberto]. Τρία μυθιστορήματα που μας μεταφ...

Τι διαβάζουμε τώρα; 21 καλά βιβλία λογοτεχνίας που βγήκαν πρόσφατα

Τι διαβάζουμε τώρα; 21 καλά βιβλία λογοτεχνίας που βγήκαν πρόσφατα

Επιλέξαμε 21 βιβλία ελληνικής και μεταφρασμένης πεζογραφίας που κυκλοφόρησαν πρόσφατα.

Γράφει ο Κώστας Αγοραστός

Οι πρώτοι μήνες του 2024 έχουν φέρει πολλά και καλά βιβλία πεζογραφίας. Κι αν ο μέσος αναγνώστης βρίσκεται στην καλύτερη περίπτωση σε σύγχυση, στη χειρότερη σε άγχ...

Επανάσταση 1821: 11 βιβλία για τον Αγώνα των Ελλήνων

Επανάσταση 1821: 11 βιβλία για τον Αγώνα των Ελλήνων

Ενόψει της 25ης Μαρτίου, επιλέγουμε έντεκα βιβλία που μας βοηθούν να κατανοήσουμε τα περίπλοκλη όσο και μοναδική διαδοχή γεγονότων που ήταν η Ελληνική Επανάσταση. Kεντρική εικόνα: έργο του Λουντοβίκο Λιπαρίνι «Ο όρκος του λόρδου Βύρωνα στο Μεσολόγγι» (περίπου 1850), μουσείο Μπενάκη.

...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

02 Απριλίου 2023 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα μεγαλύτερα μυθιστορήματα όλων των εποχών: 20 έργα-ποταμοί από την παγκόσμια λογοτεχνία

Πολύτομα λογοτεχνικά έργα, μυθιστορήματα-ποταμοί, βιβλία που η ανάγνωσή τους μοιάζει με άθλο. Έργα-ορόσημα της παγκόσμιας πεζογραφίας, επικές αφηγήσεις από την Άπω Ανατ

ΦΑΚΕΛΟΙ