Για το βιβλίο του Μάριου Μπέγζου «Κώστας Αξελός – Το άνοιγμα της σκέψης» (εκδ. Πεδίο).
Της Κυριακής Αν. Λυμπέρη
Στο παρόν βιβλίο, που αποτελεί πρόσφατη επανέκδοση παλιότερης δουλειάς του, επιχειρείται από τον συγγραφέα και πανεπιστημιακό δάσκαλο Μάριο Μπέγζο μια προσέγγιση στη σκέψη και το έργο του Κώστα Αξελού, όχι με τον τρόπο της ερμηνείας –όπως αναφέρει στον πρόλογό του– αλλά αφήνοντας τον ίδιο τον φιλόσοφο να μιλήσει, εκθέτοντας σημαντικά σημεία των κειμένων του. Απέχει όμως η προσπάθεια αυτή από το να αποτελεί μια απλή παράθεση αποσπασμάτων, αλλά οργανώνει και ταξινομεί κεφάλαια και θεματικές, έτσι ώστε να δίνεται μια όσο το δυνατόν πιο ευκρινής και εύληπτη εικόνα του αξελικού έργου. Πράγμα που δείχνει και τη βαθιά γνώση του συγγραφέα επί του έργου αυτού, η οποία και είναι προϋπόθεση για μια επιτυχημένη παρουσίαση.
Έναντι των φιλοσοφικών συστημάτων με τις αντινομίες τους, προκρίνει τη διαλεκτική σκέψη που περιέχει και την άρνηση, χωρίς να οδηγεί όμως στον μηδενισμό. Επισημαίνει ότι τελειωτική λύση δεν έχει δοθεί ως σήμερα σε κανένα πρόβλημα.
Αφού παραθέσει ένα βιογραφικό του φιλοσόφου, προχωρεί στην εκδίπλωση της αξελικής σκέψης. Η φιλοσοφία του μεταφράζεται σε έναν προσανατολισμό προς τους ανοιχτούς ορίζοντες του κόσμου ενός οδοιπόρου ή θαλασσοπόρου, ενός Οδυσσέα χωρίς Ιθάκη. Τον Οδυσσέα ή τον Περιπλανώμενο Ιουδαίο θεωρεί ως θετικές φυσιογνωμίες που μετέχουν χωρίς να κατέχουν τόπους και τοπία, διακατέχονται από τον πόθο ενός ταξιδιού που ωστόσο δεν έχουν διαλέξει, αλλά που αυτό τους διάλεξε μέσω της ιστορικής συγκυρίας. Ο ορίζοντας που από τη φύση του δεν κλείνει, σημαίνει ένα σύμπαν ανοιχτό στο παν. Ενώ η κάθε είδους Ιθάκη σημαίνει ένα σταθερό σημείο και μια επιστροφή στο γνωστό. Κατά τον ίδιο, το πρόβλημα της ουσίας του ανθρώπου μένει ανοιχτό, καθώς και οι δυνατότητες της φιλοσοφικής σκέψης. Έναντι των φιλοσοφικών συστημάτων με τις αντινομίες τους, προκρίνει τη διαλεκτική σκέψη που περιέχει και την άρνηση, χωρίς να οδηγεί όμως στον μηδενισμό. Επισημαίνει ότι τελειωτική λύση δεν έχει δοθεί ως σήμερα σε κανένα πρόβλημα.
Οι δυο πόλοι της αξελικής σκέψης είναι ο Ηράκλειτος και ο Μαρξ. Ο Ηράκλειτος είναι ο στοχαστής που συλλαμβάνει την ενότητα του κόσμου μέσα στην ταυτόχρονή της πολλαπλότητα. Όλα τα όντα συναρθρώνονται μέσα στο γίγνεσθαι το οποίο χωρίς να είναι ειρηνικό, είναι αρμονικό. Χρόνος και σκέψη για τον Ηράκλειτο –θεωρεί ο Κώστας Αξελός– δεν είναι χωρισμένα, η σκέψη είναι μια σκέψη πάνω στον χρόνο, ο χρόνος είναι εξαρχής παρών σαν βιωμένος χρόνος. Ο άνθρωπος είναι ένα απόσπασμα του μεγάλου Όλου που φιλοδοξεί να το φτάσει. Η ηρακλείτεια σκέψη προσπαθεί να συλλάβει τη μία θεότητα, υπερβαίνοντας ωστόσο το σύνολο των θρησκευτικών πίστεων του καιρού του και αποποιούμενος τις ετοιμοπαράδοτες λύσεις.
Ο δεύτερος πόλος της αξελικής σκέψης είναι ο Μαρξ, αλλά κατά μια έννοια όπου η φιλοσοφία είναι μέθοδος πρώτα από όλα και όχι κλειστό σύστημα αναλλοίωτων αληθειών. Έτσι και τη μαρξική σκέψη τη θεωρεί ανοιχτή, το μαρξιστικό σύστημα όμως κλειστό. Επισημαίνει ότι όσο πιο πλούσια είναι μια σκέψη, τόσο περιέχει ερωτήματα που δεν έχουν διευθετηθεί. Στην κριτική του –μεταξύ των άλλων– θα αναφέρει ότι ο Μαρξ δεν καταπιάνεται με την ολότητα του κόσμου, αλλά μόνο με το ανθρώπινο ιστορικό και κοινωνικό γίγνεσθαι. Μια σχέση λοιπόν μεταξύ των δυο φιλοσόφων κατάφασης και άρνησης, διότι η κάθε σκέψη περιέχει και αυτό που θα την ξεπεράσει.
Ο κόσμος είναι το παιχνίδι και ο άνθρωπος ο παίκτης. Το περιπλανώμενο είναι τού ανθρώπου παίζει ένα παιχνίδι, μέσα στο οποίο τα σχέδιά του διαρκώς διαψεύδονται.
Αποδεσμευόμενος από τους δυο εμπνευστές του ο Κώστας Αξελός θα προχωρήσει στην ανάπτυξη της πλανητικής σκέψης. Στην τεχνολογική εποχή μας, η γη έχει καταστεί ένα πλανητικό χωριό, ενώ ο πλάνητας άνθρωπος, ο περιπλανώμενος στοχαστής, με την περιήγηση στους ανοιχτούς ορίζοντες της εν τω γίγνεσθαι ολότητας του κόσμου αποφεύγει όσο γίνεται την παραπλάνηση, την καθήλωση σε μερικές αλήθειες. Η σκέψη αμφισβητεί τα πάντα, ακόμα και τον εαυτό της. Τίποτα ποτέ δεν είναι ολικό, πλήρες και ολοκληρωμένο. Ο άνθρωπος θεωρείται πάντα «επιβάτης και καθ’ οδόν». Εισάγει εδώ την έννοια του Παιγνίου με τη διττή ιδιότητα της ενότητας και της ανοικτότητας. Ενότητα των προσώπων που χάρη στο παιχνίδι γίνονται ένα, ανοικτότητα αφού η έκβαση του παιχνιδιού είναι άγνωστη, αν και οι κανόνες εκ των προτέρων γνωστοί. Ο κόσμος είναι το παιχνίδι και ο άνθρωπος ο παίκτης. Το περιπλανώμενο είναι τού ανθρώπου παίζει ένα παιχνίδι, μέσα στο οποίο τα σχέδιά του διαρκώς διαψεύδονται. Η τρίτη διάσταση του παιγνίου είναι ο χρόνος, ο κοσμικός ρυθμός... Τι πρέπει να κάνουμε λοιπόν κατά τον Κώστα Αξελό; Να παίξουμε το παιχνίδι από το οποίο δεν μπορούμε να ξεφύγουμε.
Κάθε μεταφυσική διατυπώνει τους όρους ενότητας της πραγματικότητας, ωστόσο αυτό αποτελεί την αδυναμία της φιλοσοφίας που γίνεται έτσι κλειστή. Πώς μπορεί να υπάρξει ανοιχτή ενότητα; Κάθε σκέψη προσπαθώντας να στοχαστεί το νόημα της ανοιχτής ολότητας, δεν είναι παρά σκέψη αποσπασματική. Σκέψη ανοιχτή στο παιχνίδι του κόσμου. Ας μη φοβόμαστε λοιπόν το κενό και το χάος. Να μάθουμε να σκεπτόμαστε –υποστηρίζει ο Κώστας Αξελός– και να μη ζητάμε έτοιμες λύσεις. Τίποτα δεν είναι δυνατόν να λεχθεί ή να γίνει αντιληπτό στο σύνολό του. Στον στοχαστή αρμόζει λοιπόν μια ανοιχτή και ρωμαλέα σκέψη που σχεδόν δεν θα λέγεται φιλοσοφία, ενώ δίνει ως παραδείγματα ανοικτότητας με δυνατότητα ενότητας τον έρωτα και τη θρησκεία. Θρησκεία-μαγεία-μύθοι, ποίηση και τέχνη, πολιτική, φιλοσοφία-επιστήμες-τεχνική είναι οι μεσολαβητικές εξουσίες προς την αναζήτηση του κέντρου στο παιχνίδι του κόσμου. Οι μεγάλες εξουσίες θεμελιώνονται σε επτά στοιχειώδεις δυνάμεις: γλώσσα, σκέψη, εργασία, αγώνα, έρωτα, θάνατο, παιχνίδι. Η σκέψη ανοίγεται σε όλα τα ερωτήματα και συναντά τη διαφορά.
Η σκέψη δεν κατορθώνει να σκεφτεί πλήρως τη ζωή. Το βίωμα δεν αποδίδεται πλήρως από τον λόγο και τη γραφή και αυτό που λέγεται ή γράφεται, σπάνια βιώνεται. Το κατάλληλο ύφος του στοχασμού είναι η ειρωνεία και το χιούμορ. Στα μεγάλα ερωτήματα απαντάμε με ερωτηματικές απαντήσεις, διότι καμία ερμηνεία δεν είναι πλήρης και οριστική.
Στο πεδίο της ηθικής επικρίνει την κτητικότητα του νεωτερικού ανθρώπου. Καθήκον μας θεωρεί να υπερβούμε την ατομικότητα μέσα στην ολότητα των οριζόντων του κόσμου και όχι απλώς σε μια συγκεκριμένη συνύπαρξη. Σημειώνει ότι Μαρξ και Φρόιντ κινούνται στον χώρο μιας τέτοιας ηθικής, αλλά δεν άντεξαν να σηκώσουν το βάρος των σχεδίων τους και ότι τελικά η μοίρα κάθε επανάστασης είναι να αποτυχαίνει στις ύψιστες εμπνεύσεις της, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν πρέπει να υφίσταται για να τις πραγματώνει έως του σημείου που δύναται. Από την άλλη θεωρεί ότι η Εκκλησία έχει γίνει τουριστική και οικουμενική. Δεν υπάρχουν πλέον μεγάλες ηθικές, πολιτικές και ιστορικές εναλλακτικές λύσεις. Θα πρέπει να ζήσουμε χωρίς την ελπίδα να κάνουμε την ανθρωπότητα καλύτερη. Κανείς να κάνει μάλλον ό,τι μπορεί, παρά ό,τι «οφείλει», χωρίς τυφλό φανατισμό όμως, χωρίς παρωπίδες. Ούτε ηδονισμός, ούτε ασκητισμός. Ούτε ατομισμός, ούτε κολεκτιβισμός. Ούτε μηδενισμός, ούτε στείρα ηθικολογία. Κάθε άνθρωπος να είναι όσο περισσότερο γίνεται ο κόσμος, παλεύοντας μέσα στο παιχνίδι. Η σχέση ανθρώπου και κόσμου είναι το κυριότερο διακύβευμα. Εκεί φαίνεται ότι ο άνθρωπος είναι αυτός που παίζει και που παίζεται ταυτοχρόνως. Αυτό που κερδίζεται από τη μια, χάνεται από την άλλη. Η σκέψη δεν κατορθώνει να σκεφτεί πλήρως τη ζωή. Το βίωμα δεν αποδίδεται πλήρως από τον λόγο και τη γραφή και αυτό που λέγεται ή γράφεται, σπάνια βιώνεται. Το κατάλληλο ύφος του στοχασμού είναι η ειρωνεία και το χιούμορ. Στα μεγάλα ερωτήματα απαντάμε με ερωτηματικές απαντήσεις, διότι καμία ερμηνεία δεν είναι πλήρης και οριστική. Έτσι η ερμηνευτική οφείλει να είναι αποφατική (λέγοντας τι δεν είναι τα πράγματα και όχι τι είναι). Ένας λόγος ανοιχτός θέτει τα πάντα υπό ερώτηση. Η Τέχνη και η Ποίηση είναι προνομιακοί χώροι, καθώς εκεί όλα κρύβονται με το φανέρωμά τους και φανερώνονται με την απόκρυψή τους. Στη φιλία δίνει μεγάλη βαρύτητα (μια φιλία όμως που περιλαμβάνει και την έριδα και χωρίς κτητικότητα) τοποθετώντας την πάνω από τον έρωτα και την αγάπη. Το ερώτημα περί Θεού το αφήνει ανοικτό, αφού δεν τον ικανοποιεί ούτε ο θεϊσμός των θρησκειών, ούτε ο αθεϊσμός. Ως προς την τεχνολογία θεωρεί ότι δεν είναι οι μηχανές στην υπηρεσία του ανθρώπου αλλά ότι ο άνθρωπος-μηχανή διαφεντεύεται από αυτές. Στο πεδίο της πολιτικής –ιδίως μετά τα γεγονότα της Πολωνίας και της Ουγγαρίας– οδηγείται, κατά δήλωση του ίδιου, σε ένα μεταμαρξισμό γεμάτο προβληματισμό και αμφισβήτηση. Αποστασιοποιείται με έναν τρόπο από την επανάσταση, επειδή προκαλεί υπερβολική βία. Δεν είναι μόνο η κοινωνία που πρέπει να μεταμορφωθεί, αλλά και η σχέση μας με τον κόσμο του οποίου είμαστε μέρος. Ετοιμότητα προς συνάντηση, φιλικότητα, μετοχή. Ανοικτότητα της σκέψης σε όλα.
Ο Μάριος Μπέγζος καταθέτει τα χωρία που στηρίζουν τα παραπάνω παραπέμποντας κατά σημεία στην εργογραφία του στοχαστή, η οποία υπάρχει συνοπτικά και στο τέλος του βιβλίου μαζί με ευρετήριο των ελληνικών του μεταφράσεων, των διεθνών μελετών για το έργο του, καθώς και αναφορά σε συνεντεύξεις του στα ελληνικά.
* O ΚΥΡΙΑΚΗ ΑΝ. ΛΥΜΠΕΡΗ είναι ποιήτρια.
Τελευταίο της βιβλίο, η ποιητική συλλογή «Ορμητικοί οι φθόγγοι ως το χάνομαι» (Εκδόσεις των Φίλων).
Κώστας Αξελός
