Η κριτική θεωρία αντιμέτωπη με την πραγματικότητα (και τον εαυτό της)

Αυτό το πώς θα έπρεπε να έχουν τα πράγματα και πού πρέπει να ανατρέξουμε για να ενεργοποιήσουμε δυναμικές αλλαγής της κατάστασης, θίγει πολλά πεδία ταυτόχρονα και αυτός ο κοινός τόπος που ορίζεται από τη συνάντηση αυτών των πεδίων αποδόθηκε με τον όρο Κριτική Θεωρία.

Παραδοσιακά, η Κριτική Θεωρία είναι ταυτισμένη με τη Σχολή της Φρανκφούρτης, της οποία τα πιο επιφανή μέλη είναι, από την πρώτη γενιά, οι Αντόρνο και Χορκχάιμερ, από τη δεύτερη, ο Χάμπερμας, από την τρίτη ο Χόνετ. Με καταβολές στη μαρξιστική θεωρία και διασταυρώσεις με την κοινωνική θεωρία, την κοινωνιολογία, τη φιλοσοφία της εκπαίδευσης, την ψυχανάλυση, την ηθική και την αισθητική (και πολλά άλλα, ανάλογα με την περίπτωση), η Κριτική Θεωρία αποτέλεσε τη βάση πάνω στην οποία αναπτύχθηκαν νέες κριτικές θεωρίες. Ο Ραζμίγκ Κεσεγιάν, συγγραφέας του βιβλίου και καθηγητής στο πανεπιστήμιο της Σορβόννης (Paris-IV) θα υποστηρίξει ότι σημείο καμπής, όχι τόσο για την ανάδυση (την οποία τοποθετεί στις δεκαετίες του 1960 και 1970), αλλά κυρίως για την εδραίωση των νέων κριτικών θεωριών ήταν το 1989. Ως βασικούς εκπροσώπους αυτών των νέων θεωριών αναφέρει την Μπάτλερ, τον Μπαντιού, τον Τζέιμσον, τον Μπάμπα, τη Σπίβακ, τον Χόλογουεϊ, τον Ζίζεκ.

Στο πλαίσιο που θέτει στην εισαγωγή του ο Κεσεγιάν ορίζει ως κριτικές τις θεωρίες αυτές «που αμφισβητούν την υπάρχουσα κοινωνική τάξη με συνολικό τρόπο». Συμπληρώνει επίσης: «Είτε είναι ριζοσπαστική είτε πιο μετριοπαθής, η “κριτική” διάσταση των νέων κριτικών θεωριών εδράζεται στη γενικότητα της αμφισβήτησής τους απέναντι στον σημερινό κοινωνικό κόσμο». Βέβαια, αυτό που θα περίμενε ίσως ένας πιο απαιτητικός αναγνώστης, θα ήταν και η εστίαση, εισαγωγικά τουλάχιστον, με τη μορφή βασικών αναφορών προσανατολισμού, σε δύο βασικές έννοιες: Την κριτική και τη σκέψη. Και αυτό γιατί η έννοια της «κριτικής σκέψης» βρίσκεται στον τίτλο (και άρα τίθεται στο επίκεντρο της πραγμάτευσης του συγγραφέα). Προφανώς ο Κεσεγιάν μέσα από τον όρο «κριτική σκέψη» εννοεί τους διανοητές που παράγουν κριτική θεωρία. Ωστόσο, αυτή η ταύτιση, υποσκάπτει μεθοδολογικά το όλο εγχείρημα, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι το εγχείρημα αποτυγχάνει κιόλας. Το αντίθετο μάλλον: ο συγγραφέας, αποφεύγοντας τη συστηματικότητα της ανάλυσης, απευθύνεται συνειδητά σε ένα πιο μεγάλο ακροατήριο και καταφέρνει τελικά να μας παραδώσει ένα έργο το οποίο δικαίως έχει γίνει αναφορά για την εισαγωγή στις σύγχρονες κριτικές θεωρίες.

Ο Κεσεγιάν εντοπίζει με καίριο τρόπο τις αλλαγές που προκλήθηκαν στην κίνηση και το περιεχόμενο των ιδεών, όχι μόνο μέσα από τις πολιτικές εξελίξεις, αλλά και από τις αλλαγές στα μέσα επικοινωνίας και τη γεωγραφική διαφοροποίηση που διέπει τη σχέση ανάμεσα στην παραγωγή θεωρίας και την πανεπιστημιακή κοινότητα.

Στο πρώτο μέρος του βιβλίου, ο Κεσεγιάν προσπαθεί να υποστηρίξει αυτό που αποκαλεί ως «ήττα της κριτικής σκέψης» και την οποία συνδέει με μία αλλαγή στον προσανατολισμό της θεωρίας: από το καθεστώς του ορθόδοξου μαρξισμού (η κίνηση της θεωρίας προς την πράξη) υπήρξε η μετάβαση στο καθεστώς του δυτικού μαρξισμού (η κίνηση της θεωρίας προς τον εαυτό της) καθώς η εμπειρία συγκεκριμένων πολιτικών γεγονότων προκάλεσε μία αναδίπλωση στην ίδια τη θεωρία. Ο Κεσεγιάν εντοπίζει με καίριο τρόπο τις αλλαγές που προκλήθηκαν στην κίνηση και το περιεχόμενο των ιδεών, όχι μόνο μέσα από τις πολιτικές εξελίξεις, αλλά και από τις αλλαγές στα μέσα επικοινωνίας και τη γεωγραφική διαφοροποίηση που διέπει τη σχέση ανάμεσα στην παραγωγή θεωρίας και την πανεπιστημιακή κοινότητα. Ωστόσο, η άποψη του Κεσεγιάν ότι από τη στιγμή που «οι κριτικοί θεωρητικοί σταδιοδρομούν κυρίως στον χώρο του πανεπιστημίου, υπάγονται στους νόμους που τον διέπουν», συνιστά μία μονοδιάστατη προσέγγιση του πανεπιστήμιου. Και αν η έμφαση του Κεσεγιάν είναι στα πανεπιστήμια των ΗΠΑ, αυτό δεν σημαίνει ότι οι σύγχρονοι εκπρόσωποι της κριτικής θεωρίας έχουν μία μόνιμη έδρα εκεί. Το αντίθετο μάλλον ισχύει, με το καθεστώς του επισκέπτη καθηγητή και τη συνεχή κινητικότητα να είναι μάλλον ο κανόνας.

Ο Κεσεγιάν προσπαθεί να ισορροπήσει διαρκώς ανάμεσα στην εξέλιξη των ιδεών από τη μία και την επικαιρότητα από την άλλη, συμπληρώνοντας με τρόπο αποσπασματικό και περισσότερο βιβλιογραφικό, την αναφορά σε βασικές έννοιες, όπως αυτή της αλλοτρίωσης για παράδειγμα. Ωστόσο, πρέπει να του αναγνωριστούν μία σειρά από ποιότητες: διαυγής και αναλυτικός, όταν εξετάζει για παράδειγμα τις υπόγειες θεωρητικές κινήσεις στο σώμα της κριτικής θεωρίας κατά την περίοδο 1960-1970. Πρωτότυπος και δημιουργικός, όταν επιχειρεί να διατυπώσει μία τυπολογία των σύγχρονων διανοούμενων της κριτικής θεωρίας. Συνοπτικός και σαφής, όταν δίνει πολύ γρήγορα ένα περίγραμμα της θεωρίας και των θέσεων των διανοητών που εξετάζει. Χαρτογράφος, όταν αναδεικνύει όλο το πλέγμα και την τυπολογία των σχέσεων που μπορεί να υπάρχει ανάμεσα στη θεωρία, στην πράξη, τα κινήματα, τους κρατικούς θεσμούς. Βιογράφος, όταν αναφέρεται στη ζωή, την πολιτική δράση, τη διανοητική παρακαταθήκη των ανθρώπων που θεωρεί ότι συνέβαλαν σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό σε αυτό που αποκαλείται κριτική σκέψη. Ουσιαστικός, όταν επιχειρεί να αναδείξει τις βασικές θεματικές που απασχολούν τη σύγχρονη κριτική σκέψη και τους άξονες γύρω από τους οποίους οργανώνεται.

Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου του, θα εστιάσει στις σύγχρονες κριτικές θεωρίες και πιο συγκεκριμένα στον τρόπο με τον οποίο οι σύγχρονοι στοχαστές προβαίνουν σε αναλύσεις με αντικείμενο το σημερινό παγκόσμιο οικονομικό, πολιτικό και πολιτισμικό σύστημα. Στην πρώτη ενότητα του δεύτερου μέρους, η ανάλυση του Κεσεγιάν θα αναδείξει πολλές επιμέρους προβληματικές, όπως ο ιμπεριαλισμός, ο καπιταλισμός, το ευρωπαϊκό οικοδόμημα, η οικολογία, προβληματικές οι οποίες εντάσσονται κάτω από τον γενικό τίτλο «σύστημα». Στη δεύτερη ενότητα, υπό τον γενικό τίτλο «υποκείμενα», η εστίαση θα μετατοπιστεί στο ζήτημα της χειραφέτησης που συνοψίζεται στη διαδικασία εντοπισμού δυνητικών φορέων κοινωνικού μετασχηματισμού.

Στη δεύτερη ενότητα, ο Κεσεγιάν θα αναφερθεί σε εκείνους τους θεωρητικούς όπου υπάρχει μία προγραμματική πραγμάτευση του κεντρικού ερωτήματος σχετικά με τα χαρακτηριστικά του υποκειμένου, ατομικού ή συλλογικού, που μέσα από τη δράση του μπορεί να γίνει φορέας κοινωνικού μετασχηματισμού.

Στην πρώτη ενότητα του δεύτερου μέρους, ο Κεσεγιάν παραθέτει βιογραφικά στοιχεία για κάθε θεωρητικό που παρουσιάζει, αλλά και τις βασικές έννοιες, τις βιβλιογραφικές πηγές, τις περιοδικές εκδόσεις, τον σχετικό κύκλο ιδεών και ανθρώπων, τις ζυμώσεις, τα ρεύματα, τα κρίσιμα γεγονότα και ζητήματα της εποχής. Στη δεύτερη ενότητα, ο Κεσεγιάν θα αναφερθεί σε εκείνους τους θεωρητικούς όπου υπάρχει μία προγραμματική πραγμάτευση του κεντρικού ερωτήματος σχετικά με τα χαρακτηριστικά του υποκειμένου, ατομικού ή συλλογικού, που μέσα από τη δράση του μπορεί να γίνει φορέας κοινωνικού μετασχηματισμού. Η επιλογή να ξεκινήσει ο Κεσεγιάν την πραγμάτευσή του από τον Ζακ Ρανσιέρ είναι εύστοχη καθώς στο έργο του Ρανσιέρ υπάρχουν κρίσιμες συνάψεις ανάμεσα στην πολιτική θεωρία, τη φιλοσοφία της εκπαίδευσης και την αισθητική, αλλά και ένας εγγεγραμμένος διάλογος και μία ιστορία ρήξεων, αποκλίσεων, συγκλίσεων με θεωρητικούς όπως ο Αλτουσέρ, ο Μπαλιμπάρ, ο Ζίζεκ, η Μπάτλερ, ο Μπουρντιέ, ο Μπαντιού.

Τελικά, το Αριστερό ημισφαίριο μπορεί να θεωρηθεί ως πολύτιμη αναφορά και παρακαταθήκη στη βιβλιογραφία που πραγματεύεται την κριτική θεωρία. Το αν υπάρχει κάποιος σκεπτικισμός σε σχέση με την προσέγγιση του Κεσεγιάν και τον τρόπο με τον οποίο παρουσίασε μία χαρτογραφία της νέας κριτικής σκέψης, είναι η αδυναμία του να τοποθετηθεί με έναν ουσιαστικά κριτικό τρόπο απέναντι στην πραγματικότητα. Ισχύει όντως ότι «ο σημερινός κόσμος μοιάζει στην εκρηκτικότητά του μ’ εκείνον στον οποίο εμφανίστηκε ο κλασικός μαρξισμός» με τη μόνη διαφορά σε σχέση με τότε να είναι η «απουσία ενός σαφώς αναγνωρίσιμου “υποκειμένου χειραφέτησης”»; Πότε μιλάμε τελικά μέσα από το πρίσμα της θεωρίας και πού είναι η σκέψη για να μας θέσει πέρα και έξω από αυτήν; Το σημαντικότερο ζητούμενο ίσως σήμερα, και αυτό που μένει να εκπληρωθεί ως συνεισφορά στον χώρο των κριτικών θεωριών είναι μια ουσιαστική πραγμάτευση των μεθοδολογικών και ηθικών ζητημάτων που μοιραία εμπλέκονται όταν διανοητές (θεωρητικά/φιλοσοφικά υποκείμενα) μιλούν για άλλα υποκείμενα και κυρίως, αν συνεχίζει ο όρος χειραφέτηση να είναι δόκιμος, να τεθεί με τρόπο σαφή, ειδικά όταν αναφερόμαστε σε κριτικές θεωρίες, ποιος είναι ο ορίζοντας χειραφέτησης των ίδιων των διανοητών και αυτών που χαρτογραφούν τη σκέψη τους.

* Ο ΘΩΜΑΣ ΣΥΜΕΩΝΙΔΗΣ είναι συγγραφέας.

Αριστερό Ημισφαίριο

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ RAZMIG KEUCHEYAN