alt

Σειρά σημειώσεων και προβληματισμού πάνω σε επίκαιρα θέματα φιλοσοφικού διαλόγου στις μέρες του κατ' οίκον περιορισμού, συνδεδεμένες με κλασικές ή και νεότερες βιβλιογραφικές αναφορές, για την πληρέστερη θεώρηση κάθε ζητήματος.

Του Άλκη Γούναρη

Τι έκαναν οι φιλόσοφοι στην καραντίνα; Μπορεί να μη βρέθηκαν στην πρώτη γραμμή του πυρός για την καταπολέμηση της πανδημίας, όμως προσέφεραν θεραπεία με αντίδοτα ιδεών, καθώς η κρίση συνέβαλε στον ανορθολογισμό και ανέδειξε παλαιότερα και νέα προβλήματα θέτοντας σε δοκιμασία το ηθικό, πολιτικό και οικονομικό μας σύστημα. Σε αυτήν τη σειρά σημειώσεων, κατέγραψα ορισμένα επίκαιρα σημεία που αποτέλεσαν αντικείμενο φιλοσοφικού διαλόγου στις μέρες του κατ’ οίκον περιορισμού, συνδέοντάς τα με κλασικές ή και νεότερες βιβλιογραφικές αναφορές βάσης, αν θέλει κάποιος να αποκτήσει μια πληρέστερη θεωρητική αντίληψη κάθε θέματος.

Keywords 
λογική πλάνη / δημόσιος λόγος

Όποιος έχει τρία έχει και δύο. Ο Α έχει τρία, άρα ο Α έχει πέντε. Η διατύπωση τέτοιων ψευδώνυμων συλλογισμών, αποτελούσε καθημερινή πρακτική στις σχολές που ίδρυσαν οι μαθητές του Σωκράτη. Λογικά παράδοξα όπως αυτό του ψεύτη ή οι σωρείτες της άμμου, του φαλακρού κ.τ.λ. συνέβαλαν στη δημιουργία μιας ακαταμάχητης διαλεκτικής, η οποία έμεινε γνωστή ως τις μέρες μας ως «εριστική τέχνη». Αυτή η τέχνη της παραδοξότητας, μια τεχνική «πειθούς» βασισμένη σε εσφαλμένα αλλά πειστικά επιχειρήματα, αποτέλεσε το αντικείμενο της μικρής αλλά εξαιρετικά χρήσιμης πραγματείας του Σοπενχάουερ [1], στην οποία περιγράφονται συνοπτικά τα μυστικά της εριστικής διαλεκτικής ή του πώς τελικά σε μια δημόσια συζήτηση να έχεις πάντα δίκιο. 

Το να έχεις δίκιο στον δημόσιο λόγο, δεν προϋποθέτει, ούτε συνεπάγεται ότι λες την αλήθεια. Η αλήθεια σε αυτές τις περιπτώσεις είναι το θύμα της ματαιοδοξίας των ομιλητών και της ευπιστίας των ακροατών.

Το να έχεις δίκιο στον δημόσιο λόγο, δεν προϋποθέτει, ούτε συνεπάγεται ότι λες την αλήθεια. Η αλήθεια σε αυτές τις περιπτώσεις είναι το θύμα της ματαιοδοξίας των ομιλητών και της ευπιστίας των ακροατών. Αρκεί να χρησιμοποιεί κάποιος έξυπνα τεχνάσματα και λογικοφανείς αυθαιρεσίες για να πείθει τους συνομιλητές, τους ακροατές ή τους αναγνώστες του ότι αυτά που υποστηρίζει είναι σωστά. Στο οπλοστάσιο όσων ασκούν την «εριστική», βρίσκονται, μεταξύ άλλων, εσφαλμένες προκείμενες[i], αυθαίρετες γενικεύσεις, εκτροπή της συζήτησης σε άσχετα επιχειρήματα κ.τ.λ. Όλα τα παραπάνω και πολλές ακόμα λογικές πλάνες κυριάρχησαν στον δημόσιο διάλογο κατά την παγκόσμια κρίση του κορωνοϊού.

Ενδεικτική ήταν η επιχειρηματολογία του Μπερνάρ-Ανρί Λεβί σε άρθρο του στο La Regle Du Jeu[ii], όπου συνέκρινε την τρέχουσα πανδημία με δύο παλαιότερες, για να υποστηρίξει ότι η παρούσα υγειονομική κρίση δεν σημαίνει και το τέλος του κόσμου και ότι τα μέτρα που έλαβε ο πρόεδρος Μακρόν και η γαλλική κυβέρνηση οδηγώντας τη χώρα του σε ένα μη αναγκαίο lockdown, ήταν απλώς υπερβολικά. Ο Λεβί, υιοθετώντας εσφαλμένες προκείμενες, υποστηρίζει ότι στη δεκαετία του '50 και του '60 η Γαλλία και ο υπόλοιπος κόσμος αντιμετώπισαν παρόμοιες με τη σημερινή πανδημίες, τόσο με τη «γρίπη του Χονγκ Κoνγκ», που είχε ως αποτέλεσμα τον θάνατο 30.000 ανθρώπων στη Γαλλία και 50.000 ανθρώπων στις ΗΠΑ, όσο και με την «ασιατική γρίπη», που είχε ως αποτέλεσμα τον θάνατο 100.000 ανθρώπων στις ΗΠΑ και άγνωστου αριθμού ανθρώπων στη Γαλλία. Συνεπώς, καταλήγει, η κρίση της COVID-19 δεν αποτελεί τη χειρότερη υγειονομική καταστροφή του αιώνα, τα ΜΜΕ διογκώνουν την κατάσταση και αποπροσανατολίζουν την κοινή γνώμη από άλλα σοβαρά προβλήματα που υπάρχουν στον πλανήτη, και η διακοπή της παραγωγικής διαδικασίας θα έχει απρόβλεπτες οικονομικές συνέπειες. 

Το σφάλμα στο συγκεκριμένο επιχείρημα έγκειται στην αρχική παραδοχή ότι οι πανδημίες είναι συγκρίσιμες και μάλιστα παρόμοιες μεταξύ τους. Κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύει, για δυο λόγους: Πρώτον, διότι οι συνθήκες που επικρατούσαν στον κόσμο εξήντα χρόνια πριν διαφέρουν ριζικά από τις σημερινές συνθήκες, σε επίπεδο μετάδοσης, περίθαλψης και κατάστασης του συστήματος υγείας. Δεύτερον, διότι η σύγκριση των θυμάτων των παλαιότερων πανδημιών με την τρέχουσα, αν υποθέσουμε ότι μπορεί να γίνει σε απόλυτο αριθμό, δεν λαμβάνει υπόψιν ότι τα θύματα σήμερα, είναι θύματα «εντός» αυστηρών περιοριστικών μέτρων –την αναγκαιότητα των οποίων αμφισβητεί ο Λεβί– και τα οποία πιθανότατα θα ήταν πολλαπλάσια αν δεν είχαν ληφθεί καθόλου μέτρα, όπως προτείνει. 

Eπιχειρήματα βασισμένα σε εσφαλμένες προκείμενες διατυπώθηκαν πλειστάκις στον Τύπο και στα κοινωνικά δίκτυα με μη συγκρίσιμες «συγκρίσεις» κατά την πορεία της πανδημίας, πετυχαίνοντας να πείσουν το κοινό και να ικανοποιήσουν τη σκοπιμότητα ή τη ματαιοδοξία της ρητορικής εκείνων που τα εξέφρασαν. 

Ένα άλλο επιχείρημα βασισμένο σε εσφαλμένες προκείμενες ήταν αυτό που δημοσίευσε η εφημερίδα Wall Street Journal[iii] και έγινε σύντομα viral. Ο δημοσιογράφος, εκκινώντας από την παραδοχή ότι ο πληθυσμός της Νέας Υόρκης και της Σουηδίας είναι σχεδόν ίδιος, παρουσιάζει τα διαφορετικά μέτρα και τις διαφορετικές επιπτώσεις της πανδημίας στις δύο περιοχές, ασκώντας κριτική στους κατοίκους και στην ηγεσία της αμερικανικής πολιτείας για τον τρόπο που διαχειρίστηκαν την κατάσταση. Όμως η σύγκριση του πληθυσμού της Σουηδίας με τον πληθυσμό της Νέας Υόρκης, παρότι σε απόλυτα νούμερα βρίσκεται κοντά, αποτελεί μια παντελώς λανθασμένη και παραπλανητική προκείμενη, καθώς η Σουηδία είναι μια αραιοκατοικημένη χώρα με μόλις 23 κατοίκους ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο, ενώ η πόλη της Νέας Υόρκης μια από τις πιο πυκνοκατοικημένες περιοχές του πλανήτη με 10.756 κατοίκους ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο (το Μανχάταν έχει 27.673 κατοίκους/km2), χωρίς να υπολογίσει κανείς σε αυτήν την πυκνότητα πληθυσμού τους τουρίστες, τους επισκέπτες και τους εργαζόμενους στην πόλη της Nέας Yόρκης. Δεν χρειάζεται να είσαι επιδημιολόγος για να καταλάβεις ότι ο πληθυσμός αυτών των δύο περιοχών δεν είναι συγκρίσιμος. Παρόμοια επιχειρήματα βασισμένα σε εσφαλμένες προκείμενες διατυπώθηκαν πλειστάκις στον Τύπο και στα κοινωνικά δίκτυα με μη συγκρίσιμες «συγκρίσεις» κατά την πορεία της πανδημίας, πετυχαίνοντας να πείσουν το κοινό και να ικανοποιήσουν τη σκοπιμότητα ή τη ματαιοδοξία της ρητορικής εκείνων που τα εξέφρασαν. 

Στην περίπτωση του Γάλλου φιλοσόφου, ωστόσο, η χρήση των εσφαλμένων προκείμενων για τη σύγκριση των πανδημιών έγινε γρήγορα αντιληπτή από μια μερίδα του ακροατηρίου του, αναγκάζοντας τον Λεβί να δικαιολογηθεί.[iv] Σε επόμενη τοποθέτησή του, ισχυρίστηκε ότι είναι πολλοί αυτοί που εκμεταλλεύονται την παρούσα κατάσταση για να επιβάλουν αυστηρά μέτρα τα οποία ικανοποιούν την ατζέντα της ολοκληρωτικής πολιτικής τους, όπως κάνει ο πρωθυπουργός της Ουγγαρίας, Βίκτορ Ορμπάν, ή για να αποκομίσουν πολιτικό όφελος από τη φυσική αυτή καταστροφή, κηρύσσοντας πόλεμο σε έναν αόρατο εχθρό, όπως κάνουν οι Τραμπ και Μακρόν. Με αυτόν τον τρόπο, αποφεύγοντας ουσιαστικά να επανατοποθετηθεί στο αρχικό του επιχείρημα, ο Λεβί εισήγαγε στη συζήτηση νέα επιχειρήματα, προκειμένου να εκτρέψει την προσοχή του ακροατηρίου του και να συνεχίσει την κριτική του. Χρησιμοποίησε ουσιαστικά την τεχνική της «κόκκινης ρέγκας», η οποία οδηγεί τη συζήτηση αλλού χωρίς να διορθώσει το προηγούμενο σφάλμα του. Οι «κόκκινες ρέγκες»[v] αποτελούν μια από τις 100 περίπου διαφορετικές τεχνικές που μπορεί να χρησιμοποιήσει κάποιος για να κερδίσει μια αντιπαράθεση [2].

Ο Λεβί όμως, που είχε αναμετρηθεί στο παρελθόν επιτυχώς με τον «αμερικανικό μύθο», ακολουθώντας σε ένα μακρύ οδοιπορικό τα βήματα του Τοκβίλ στην Αμερική των μεγάλων αντιθέσεων [3], δεν κατάφερε στη συγκεκριμένη περίπτωση να πείσει επιτυχώς για τον «μύθο της πανδημίας». Ένα υποψιασμένο ακροατήριο, που έχει τη δυνατότητα να διακρίνει τις λογικές πλάνες που κρύβονται πίσω από τα επιχειρήματα, δεν είναι εύκολο να ξεγελαστεί. Καταλαβαίνει ότι η σύγκριση της θνησιμότητας της COVID-19 με τη θνησιμότητα των τροχαίων ή με τη θνησιμότητα από καρκίνο συνιστά λογικό σφάλμα, όπως και η εκτροπή μιας συζήτησης για τη σοβαρότητα της πανδημίας στα συμφέροντα των φαρμακοβιομηχανιών από την πώληση των εμβολίων αποτελεί λογική της κόκκινης ρέγκας.

* Ο ΑΛΚΗΣ ΓΟΥΝΑΡΗΣ είναι διδάκτωρ φιλοσοφίας, επιστημονικός συνεργάτης 
και ερευνητής στο ΕΚΠΑ - https://alkisgounaris.gr/.


[i] Προκείμενες ονομάζονται οι αρχικές προτάσεις ενός συλλογισμού, από τις οποίες προκύπτει το λογικό συμπέρασμα. Για παράδειγμα, οι προτάσεις «όλοι οι άνθρωποι είναι θνητοί» και «ο Σωκράτης είναι άνθρωπος», αποτελούν προκείμενες προτάσεις που οδηγούν στο συμπέρασμα «ο Σωκράτης είναι θνητός». 
[ii] Διαβάστε το αρχικό άρθρο του Μπερνάρ-Ανρί Λεβί εδώ.
[iii] Διαβάστε το δημοσίευμα της Wall Street Journal εδώ.
[iv] Διαβάστε την ύστερη τοποθέτηση του Μπερνάρ-Ανρί Λεβί επί του θέματος εδώ.
[v] Οι κόκκινες ρέγκες, λόγω της ισχυρής μυρωδιάς τους, υποτίθεται ότι αποσπούν την προσοχή των σκύλων ιχνηλάτησης, εκτρέποντάς τους από τον στόχο που πρέπει να ακολουθήσουν.

ΓΙΑ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ 
ΕΠΙ ΤΟΥ ΘΕΜΑΤΟΣ

[1] [2] [3]
alt alt alt
Η τέχνη του να έχεις πάντα δίκιο
Άρτουρ Σοπενχάουερ
Μτφρ. Μυρτώ Καλοφωλιά
Πατάκης 
Πώς να κερδίζετε κάθε
αντιπαράθεση

Madsen Pirie
Μτφρ. Σοφία Ανδρεοπούλου
Κέδρος

American Vertigo
Bernard - Henri Lévy
Μτφρ. Μαρία Μαλαφέκα
Κέδρος
alt alt alt

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Ορθόδοξη θεολογία, ψυχοθεραπεία και βιοηθική – Δύο βιβλία, δύο χριστιανικές θεωρήσεις

Ορθόδοξη θεολογία, ψυχοθεραπεία και βιοηθική – Δύο βιβλία, δύο χριστιανικές θεωρήσεις

Για τα βιβλία «Η θεραπεία της ψυχής – Πατέρες και ψυχολόγοι σε διάλογο», του Αλέξιου Ιερομόναχου Καρακαλλινού, και «Τα θεμέλια της βιοηθικής – Μια χριστιανική θεώρηση» (μτφρ. Πολυξένη Τσαλίκη-Κιοσόγλου), του Τρίσταμ Χ. Ένγκελχαρτ (Tristam H. Engelhardt Jr), που κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Αρμός.

Γ...

«Η ιστορία της αθεΐας» του Ζορζ Μινουά (κριτική) – Μια περιδιάβαση στις περιπέτειες του αθεϊσμού στον Δυτικό κόσμο

«Η ιστορία της αθεΐας» του Ζορζ Μινουά (κριτική) – Μια περιδιάβαση στις περιπέτειες του αθεϊσμού στον Δυτικό κόσμο

Για το βιβλίο του Ζορζ Μινουά [Georges Minois] «Η ιστορία της αθεΐας – η αθεΐα στον Δυτικό κόσμο» (μτφρ. Βάλια Σερέτη, εκδ. Νάρκισσος).

Γράφει ο Μύρων Ζαχαράκης

Ο αθεϊσμός είναι ένα ίσως από τα επιδραστικά πνευματικά κινήματα του σύγχρονου κό...

«Ο δρόμος της ομορφιάς» του Βίτο Μανκούζο – Αναζητώντας έναν τρόπο να βλέπουμε

«Ο δρόμος της ομορφιάς» του Βίτο Μανκούζο – Αναζητώντας έναν τρόπο να βλέπουμε

Για το βιβλίο του Βίτο Μανκούζο [Vito Mancuso] «Ο δρόμος της ομορφιάς» (μτφρ. Παναγιώτης Αρ. Υφαντής, εκδ. Αρμός). Κεντρική εικόνα: ο πίνακας του William Turner “Dutch Boats in a Gale” [«Ολλανδικές βάρκες σε θύελλα»], 1801 © The Capricorn Foundation.

Γράφει ο Διονύση...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

«Γυναικεία Βραβεία non fiction 2024»: Ανακοινώθηκε η βραχεία λίστα

«Γυναικεία Βραβεία non fiction 2024»: Ανακοινώθηκε η βραχεία λίστα

Η νικήτρια του βραβείου Women's Prize για non-fiction βιβλία θα ανακοινωθεί στις 13 Ιουνίου. Κεντρική εικόνα, μια από τις υποψήφιες για το βραβείο: η συγγραφέας και αρθρογράφος Ναόμι Κλάιν © The University of British Columbia.

Επιμέλεια: Book Press

...
Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Για τα μυθιστορήματα «Strangers in the Night» (μτφρ. Μυρσίνη Γκανά) της Χέδερ Γουέμπ [Heather Webb], «Τα Μυστήρια της Μις Μόρτον Μόρτον» (μτφρ. Χρήστος Μπαρουξής) της Κάθριν Λόιντ [Catherine Lloyd] και «Κωδικός Coco» (μτφρ. Γιάννης Σπανδωνής) της Τζιόια Ντιλιμπέρτο [Gioia Diliberto]. Τρία μυθιστορήματα που μας μεταφ...

Ο «Νευρομάντης» του Ουίλιαμ Γκίμπσον μεταφέρεται στην οθόνη: μεγάλο συνδρομητικό κανάλι ανακοίνωσε ότι αγόρασε τα δικαιώματα

Ο «Νευρομάντης» του Ουίλιαμ Γκίμπσον μεταφέρεται στην οθόνη: μεγάλο συνδρομητικό κανάλι ανακοίνωσε ότι αγόρασε τα δικαιώματα

Το πασίγνωστο μυθιστόρημα του «πατέρα» του Cyberpunk Ουίλιαμ Γκίμπσον [William Gibson] «Νευρομάντης» αναμένεται να γίνει σειρά 10 επεισοδίων από το συνδρομητικό κανάλι Apple TV. Κεντρική εικόνα: ο συγγραφέας Ουίλιαμ Γκίμπσον © Wikipedia. 

Επιμέλεια: Book Press

...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Μακγκάφιν» του Βαγγέλη Γιαννίση (προδημοσίευση)

«Μακγκάφιν» του Βαγγέλη Γιαννίση (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Βαγγέλη Γιαννίση «Μακγκάφιν», το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 21 Μαρτίου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

ΤΟΥΡΙΣΤΑΣ
37.947408, 23.641584

 «Αφού σου ...


«Το μποστάνι του Μποστ» του Κωνσταντίνου Κυριακού (προδημοσίευση)

«Το μποστάνι του Μποστ» του Κωνσταντίνου Κυριακού (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο του Κωνσταντίνου Κυριακού «Το μποστάνι του Μποστ – Μια σύνθεση / συμπλήρωση / διασκευή κειμένων του Μποστ», το οποίο κυκλοφορεί σε λίγες μέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...

«Όλα μαύρα» της Δήμητρας Παπαδήμα (προδημοσίευση)

«Όλα μαύρα» της Δήμητρας Παπαδήμα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Δήμητρας Παπαδήμα «Όλα μαύρα», το οποίο θα κυκλοφορήσει την επόμενη εβδομάδα από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Τι είμαστε εμείς μπροστά σε αυτά τα κτήνη, ρε; Τι είμαστε; Άγιοι. Και φόνο να...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Για τα μυθιστορήματα «Strangers in the Night» (μτφρ. Μυρσίνη Γκανά) της Χέδερ Γουέμπ [Heather Webb], «Τα Μυστήρια της Μις Μόρτον Μόρτον» (μτφρ. Χρήστος Μπαρουξής) της Κάθριν Λόιντ [Catherine Lloyd] και «Κωδικός Coco» (μτφρ. Γιάννης Σπανδωνής) της Τζιόια Ντιλιμπέρτο [Gioia Diliberto]. Τρία μυθιστορήματα που μας μεταφ...

Επανάσταση 1821: 11 βιβλία για τον Αγώνα των Ελλήνων

Επανάσταση 1821: 11 βιβλία για τον Αγώνα των Ελλήνων

Ενόψει της 25ης Μαρτίου, επιλέγουμε έντεκα βιβλία που μας βοηθούν να κατανοήσουμε τα περίπλοκλη όσο και μοναδική διαδοχή γεγονότων που ήταν η Ελληνική Επανάσταση. Kεντρική εικόνα: έργο του Λουντοβίκο Λιπαρίνι «Ο όρκος του λόρδου Βύρωνα στο Μεσολόγγι» (περίπου 1850), μουσείο Μπενάκη.

...
Ιστορίες από τη Χώρα των Χρυσανθέμων: 10 λογοτεχνικά έργα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ανοίγουν παράθυρα στον κόσμο της Ιαπωνίας

Ιστορίες από τη Χώρα των Χρυσανθέμων: 10 λογοτεχνικά έργα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ανοίγουν παράθυρα στον κόσμο της Ιαπωνίας

Όσο μακρινή κι αν φαντάζει η Ιαπωνία, δεν παύει να μας ελκύει, μεταξύ άλλων και για την ιδιαίτερη και τολμηρή λογοτεχνία της. Από τον κλασικό Καουαμπάτα έως τον ευφάνταστο Μουρακάμι, επιλέγουμε δέκα βιβλία που κυκλοφόρησαν σχετικά πρόσφατα και μπορούν να μας ανοίξουν νέα παράθυρα στον κόσμο του Ανατέλλοντος Ήλιου. K...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

02 Απριλίου 2023 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα μεγαλύτερα μυθιστορήματα όλων των εποχών: 20 έργα-ποταμοί από την παγκόσμια λογοτεχνία

Πολύτομα λογοτεχνικά έργα, μυθιστορήματα-ποταμοί, βιβλία που η ανάγνωσή τους μοιάζει με άθλο. Έργα-ορόσημα της παγκόσμιας πεζογραφίας, επικές αφηγήσεις από την Άπω Ανατ

ΦΑΚΕΛΟΙ