Συγγραφείς και άσκηση πολιτικής

Ο Κωνσταντίνος Α. Δημάδης επί σειρά πολλών ετών διαγράφει με συνέπεια μια ιδιαιτέρως παραγωγική διαδρομή στο ευρύ πεδίο της φιλολογικής επιστήμης και της συνακόλουθης ακαδημαϊκής διδασκαλίας, όπως δηλώνει η παρουσία του στα πανεπιστήμια του Άμστερνταμ, του Χρόνινγκεν και κυρίως του Βερολίνου, όπου συνέβαλε αποφασιστικά στην εδραίωση της νεώτερης έκφανσης των Ελληνικών Σπουδών ως αναγνωρίσιμου σύγχρονου ακαδημαϊκού αντικειμένου σε ό,τι αφορά τόσο τη διαχρονική ανάπτυξή τους όσο και τη θέση τους στον συγκριτικό και διεπιστημονικό τομέα.

Το ειδικότερο ενδιαφέρον του Δημάδη στο πλαίσιο των ερευνητικών προγραμμάτων του προσανατολίζεται στις σχέσεις της ελληνικής πεζογραφίας με τις πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις στην Ελλάδα μέσα στο ευρύτερο ευρωπαϊκό τοπίο κατά τον 19ο και τον 20ό αιώνα.

Το ειδικότερο ενδιαφέρον του Δημάδη στο πλαίσιο των ερευνητικών προγραμμάτων του προσανατολίζεται στις σχέσεις της ελληνικής πεζογραφίας με τις πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις στην Ελλάδα μέσα στο ευρύτερο ευρωπαϊκό τοπίο κατά τον 19ο και τον 20ό αιώνα. Με αυτή την προϋπόθεση, στην ανά χείρας έκδοση παρακολουθούμε την ανάπτυξη της επιχειρηματολογίας του Δημάδη για τη διαχείριση ζητημάτων ιστορικο-πολιτικών και πολιτισμικών με διαχρονικό ενδιαφέρον και με εξίσου διαχρονική εφαρμογή, όπως υπαγορεύει η κριτική, συγκριτική, προσωπική και πάντως τεκμηριωμένη σύμφωνα με δεδομένα από τον ορίζοντα των γεγονότων αντίληψή του. Στη θεματική ανάπτυξη του βιβλίου δεσπόζουσα θέση κατέχουν ζητήματα σχετικά με τη δημιουργία στον χώρο της τέχνης του λόγου (και όχι μόνον), όπως αυτή η δημιουργία εμπλέκεται στις διελκυστίνδες που προσδιορίζουν τη δομή της ασκούμενης τόσο από την (εκάστοτε) κυβερνητική πολιτική όσο και από τον Τύπο εξουσίας.

Ως παραδειγματική εφαρμογή των απόψεών του, ο Δημάδης επιλέγει να αξιοποιήσει το μυθιστόρημα του φαναριώτη ρομαντικού ποιητή, πεζογράφου, θεατρικού συγγραφέα Αλέξανδρου Σούτσου (1803-1863) με τον τίτλο Ο Εξόριστος του 1831 (πρώτη έκδοση 1835) και τη μετάφρασή του στα γερμανικά (Βερολίνο 1837), δεδομένα από την πολιτιστική πολιτική του καθεστώτος (1936-1941) του Ιωάννη Μεταξά, κείμενα του Νίκου Καζαντζάκη, του Παντελή Πρεβελάκη, του Μ. Καραγάτση, του Στράτη Μυριβήλη, του Άγγελου Τερζάκη, του Ηλία Βενέζη. Με επίκεντρο ενδιαφέροντος τον Εξόριστο του 1831, ο Δημάδης αναφέρεται στα σχετικά με τη διακυβέρνηση και τη δολοφονία του Ιωάννη Καποδίστρια (1776-1831) και με την άφιξη των Βαυαρών στην Ελλάδα, στον γερμανικό φιλελληνισμό αλλά και στην κατασταλτική τακτική των αστυνομικών υπηρεσιών της Αυστρίας και της Πρωσίας, και με ιδιαίτερη έμφαση στον Φρήντριχ Τηρς (Friedrich Thiersch, 1784-1860, γνωστό και με το εξελληνισμένο όνομα Ειρηναίος Θύρσιος/Θείρσιος), βαυαρό κλασικό φιλόλογο με ενδιαφέρουσα ακαδημαϊκή και συγγραφική δραστηριότητα, φιλέλληνα, πολέμιο των θέσεων («περί ελληνικής φυλετικής ασυνέχειας») του Γερμανού αυστριακής καταγωγής ιστορικού Γιάκομπ Φίλιπ Φαλμεράυερ (Jakob Philipp Fallmerayer, 1790-1861) και υποστηρικτή της μοναρχίας, στον οποίον αποδίδεται με μια σειρά συλλογισμών τόσο η γερμανική με πρόλογο μετάφραση του Εξόριστου του 1831, όσο και εκτενές άρθρο στη γερμανική εφημερίδα Allgemeine Zeitung της Στουτγάρδης (1836) με τον τίτλο «Φιλολογικά δημοσιεύματα στην Ελλάδα» («Litterarische Erscheinungen in Griechenland»).

Ο Δημάδης θυμίζει λεπτομέρειες από την περίοδο 1930-1933, κατά τη διακυβέρνηση της χώρας από τον Ελευθέριο Βενιζέλο, σε ό,τι αφορά την άσκηση πολιτιστικής πολιτικής, όπως είναι η «είσοδος» της λογοτεχνίας στην Ακαδημία Αθηνών ως ισότιμης της επιστήμης, ή η θεσμοθέτηση κρατικών λογοτεχνικών και καλλιτεχνικών βραβείων.

Σχετικά με την πολιτιστική πολιτική του Ιωάννη Μεταξά, εντοπίζονται δεδομένα που αφορούν τόσο την αξιοποίηση θεσμών καθιερωμένων από την εποχή της κυβέρνησης του Κόμματος των Φιλελευθέρων υπό τον Ελευθέριο Βενιζέλο, όσο και μια σειρά πρωτοβουλιών του καθεστώτος. Ο Δημάδης θυμίζει λεπτομέρειες από την περίοδο 1930-1933, κατά τη διακυβέρνηση της χώρας από τον Ελευθέριο Βενιζέλο, σε ό,τι αφορά την άσκηση πολιτιστικής πολιτικής, όπως είναι η «είσοδος» της λογοτεχνίας στην Ακαδημία Αθηνών ως ισότιμης της επιστήμης, ή η θεσμοθέτηση κρατικών λογοτεχνικών και καλλιτεχνικών βραβείων, στο πλαίσιο ευρύτερης κινητικότητας (υποστηριζόμενης και από τον Τύπο της εποχής) για την ανανέωση του πολιτισμικού βίου. Την αξιοποίηση (έως εκμετάλλευση) των γραμμάτων και των καλών τεχνών (καθώς και των αντίστοιχων δημιουργών) ως δίαυλο για την άσκηση της πολιτικής του συνέχισε σε εντονότερο βαθμό ο Ιωάννης Μεταξάς με εξαιρετικά δραστήριο και αποτελεσματικό συνεργάτη τον Κωστή Μπαστιά (1901-1972), δημοσιογράφο, συγγραφέα, ιδιαιτέρως ισχυρή προσωπικότητα στον εκδοτικό χώρο και στον τομέα της πολιτισμικής διαχείρισης.

Στο πλαίσιο αυτό, ο Δημάδης εντοπίζει δεδομένα που αφορούν την αναβάθμιση (1937, 1939) και στελέχωση της Διεύθυνσης Γραμμάτων και Καλών Τεχνών στο (τότε) Υπουργείο Θρησκευμάτων και Εθνικής Παιδείας, το οποίο ανέλαβε το 1938 ο ίδιος ο Μεταξάς, την καθιέρωση (1938) της ετήσιας απονομής των κρατικών λογοτεχνικών βραβείων, την ίδρυση (1938) Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών, την οργάνωση (1938, 1939) Πανελληνίων Εκθέσεων Καλών Τεχνών στο Ζάππειο, την καθιέρωση (1938) της ελληνικής συμμετοχής στη Διεθνή Καλλιτεχνική Έκθεση της Βενετίας, το έντονο ενδιαφέρον του καθεστώτος για τα θεατρικά πράγματα όπως εκδηλώνεται με έμφαση στη λειτουργία του (τότε) Βασιλικού Θεάτρου (ίδρυση 1901, επανίδρυση 1930, με συστεγαζόμενη από το 1940 Λυρική Σκηνή, από την οποία προήλθε το 1944 ως ιδιαίτερος Οργανισμός η Εθνική Λυρική Σκηνή) στην Αθήνα και οργάνωση (1938) παραρτήματος αυτού στη Θεσσαλονίκη, ή με την οργάνωση (1939) περιοδεύοντος Θιάσου με την επωνυμία «Άρμα Θέσπιδος» (επάνω σε ιταλικά, ισπανικά και γερμανικά πρότυπα), τη μέριμνα περί Βιβλιοθηκών και Αρχείων, αλλά και τον έλεγχο στο εκπαιδευτικό σύστημα της χώρας.

Η ελληνική, ιδιαιτέρως πλούσια και πολύμορφη πολιτισμική παραγωγή της εποχής του Μεσοπολέμου εξασφαλίζει υλικό για την εφαρμογή της πολιτικής του καθεστώτος του Ιωάννη Μεταξά στο εσωτερικό της χώρας και στο εξωτερικό. Στο πλαίσιο αυτό εντάσσεται και η αξιοποίηση του Βασιλικού Θεάτρου, το οποίο εγκαινίασε το 1936 στο Ωδείο Ηρώδου Αττικού την «Εβδομάδα Αρχαίου Δράματος» και οργάνωσε το 1938 παράσταση στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου, ενώ υπήρξε έντονη πολιτική κινητικότητα προκειμένου το Βασιλικό Θέατρο να μετάσχει στη Διεθνή Έκθεση των Παρισίων του 1937, χωρίς όμως αποτέλεσμα εξαιτίας της αντίδρασης της γαλλικής πλευράς στο καθεστώς Μεταξά. Αντιθέτως, η Μεγάλη Βρετανία παρέσχε στήριξη στο καθεστώς, πράγμα που εξασφάλισε την εμφάνιση του Βασιλικού Θεάτρου στο Λονδίνο (1939, σε συνδυασμό με την εμφάνιση στην Αθήνα του βρετανικού Θεατρικού Οργανισμού Old Vic Company), στο πλαίσιο της εφαρμογής της κυβερνητικής εξωτερικής πολιτικής, όπου εντάσσεται και η (εκ του καταστατικού ίδρυσής του προβλεπόμενη) περιοδεία του Βασιλικού Θεάτρου σε μεγάλα κέντρα του Απόδημου Ελληνισμού (π.χ. περιοδεία του Βασιλικού Θεάτρου στην Αίγυπτο, 1938). Στο Λονδίνο θίασος του Βασιλικού Θεάτρου δίδαξε στην ελληνική γλώσσα αφενός την Ηλέκτρα του Σοφοκλέους με την Κατίνα Παξινού στη νεοελληνική απόδοση του Ιωάννη Γρυπάρη, και αφετέρου τον Άμλετ του Σαίξπηρ με τον Αλέξη Μινωτή στη νεοελληνική μετάφραση του Βασίλη Ρώτα, αμφότερα τα έργα στη σκηνοθεσία του Δημήτρη Ροντήρη, ενώ η υποδοχή τόσο από τους κριτικούς όσο και από το ευρύ κοινό υπήρξε ιδιαιτέρως θερμή. Οι δραστηριότητες αυτές δηλώνουν και το ενδιαφέρον της βρετανικής εξωτερικής πολιτικής για την περιοχή. Άλλα στοιχεία ιδιαίτερης σημασίας στο πλαίσιο αυτό αντιπροσωπεύουν π.χ. η ίδρυση (1934) του Βρετανικού Συμβουλίου, ή η ίδρυση (1937) Έδρας Αγγλικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Ο Δημάδης σημειώνει ότι η παρουσία του Βασιλικού Θεάτρου στη Μεγάλη Βρετανία και στη Γερμανία το 1939, καθώς αρχίζει ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, γίνεται αντικείμενο εκμετάλλευσης τόσο από το καθεστώς του Ιωάννη Μεταξά όσο και από τις δύο μεγάλες ευρωπαϊκές δυνάμεις (κυρίως από τη Μεγάλη Βρετανία), προκειμένου να εξυπηρετηθούν πολιτικά συμφέροντα εκατέρωθεν με διείσδυση στον χώρο της δημιουργίας και της διανόησης.

Σε ομόλογο πολιτικό κλίμα, εντοπίζουμε τις επαφές του Κωστή Μπαστιά με τον Πάουλ Γιόζεφ Γκαίμπελς, υπουργό Προπαγάνδας του Αδόλφου Χίτλερ, που είχαν ως αποτέλεσμα την εμφάνιση (επίσης 1939) του Βασιλικού Θεάτρου στη Γερμανία, επίσης με Ηλέκτρα και Άμλετ και με εξίσου θερμή ανταπόκριση από τους ειδικούς και από το ευρύ κοινό, σε ανταπόδοση της εμφάνισης της Όπερας της Φραγκφούρτης στην Αθήνα (1938), ενώ ακολουθεί (1939) και η ίδρυση Έδρας Γερμανικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Και εδώ βρίσκουμε την ευκαιρία να θυμηθούμε ότι την εποχή αυτή πρέσβης της Ελλάδος στο Βερολίνο, ο οποίος έκλεισε την Πρεσβεία με την έναρξη του πολέμου, ήταν ο Αλέξανδρος Ρίζος-Ραγκαβής, εγγονός του συγγραφέα, ποιητή και καθηγητή Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Αλέξανδρου Ρίζου-Ραγκαβή (1809-1892), πρώτου Έλληνα πρέσβη στο Βερολίνο. Ο Δημάδης σημειώνει ότι η παρουσία του Βασιλικού Θεάτρου στη Μεγάλη Βρετανία και στη Γερμανία το 1939, καθώς αρχίζει ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, γίνεται αντικείμενο εκμετάλλευσης τόσο από το καθεστώς του Ιωάννη Μεταξά όσο και από τις δύο μεγάλες ευρωπαϊκές δυνάμεις (κυρίως από τη Μεγάλη Βρετανία), προκειμένου να εξυπηρετηθούν πολιτικά συμφέροντα εκατέρωθεν με διείσδυση στον χώρο της δημιουργίας και της διανόησης. Από την άλλη πλευρά, οι πολιτικές συνθήκες της εποχής (η υποστήριξη της Μεγάλης Βρετανίας προς την ελληνική κυβέρνηση εμπόδισε τον Μεταξά να δεχθεί το προταθέν από τον Μπενίτο Μουσολίνι σύμφωνο ελληνοϊταλικής φιλίας) δεν επέτρεψαν την επίτευξη καλλιτεχνικής συνεργασίας μεταξύ Ελλάδας και Ιταλίας, παρά τις προσπάθειες του Κωστή Μπαστιά προκειμένου να μεταβεί το Βασιλικό Θέατρο στην Ιταλία και σε ανταπόδοση να προσκληθεί στην Αθήνα ο Ιταλικός Θίασος Συρακουσών για παραστάσεις αρχαίου δράματος.

Περαιτέρω, στη θεματική δομή του βιβλίου ιδιαίτερη θέση κατέχει ο Νίκος Καζαντζάκης. Ο Δημάδης αναφέρεται στη σχέση του Καζαντζάκη με τον αθηναϊκό Τύπο (εφημερίδα Η Καθημερινή) κατά τα τέλη του 1936 και τις αρχές του 1937, όπως αποτυπώνεται αφενός στις ανταποκρίσεις του από τον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο (όπου μεταξύ άλλων ένα «πορτραίτο» του Φρανθίσκο Φράνκο και μια «συγκρατημένη» αναφορά στον θάνατο του Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα), μέσα σε ένα πλαίσιο ευρύτερου ενδιαφέροντος του Καζαντζάκη για τα ισπανικά πράγματα και ιδιαιτέρως για την ισπανική λογοτεχνική παραγωγή (εδώ αναφορά του Δημάδη στη σειρά Ταξιδεύοντας Α. Ισπανία), και αφετέρου σε σειρά άρθρων με κρίσεις για την ελληνική κοινωνία της εποχής υπό τον γενικό τίτλο «Ένα ταξίδι εις την Πελοπόννησον». Με αυτή την ευκαιρία, ο Δημάδης παραπέμπει και στις ανταποκρίσεις του Καζαντζάκη επίσης στον αθηναϊκό Τύπο (εφημερίδα Ελεύθερος Λόγος) από τη Σοβιετική Ένωση κατά την περίοδο Νοεμβρίου-Δεκεμβρίου 1925 (αναφορά στο έργο Τι είδα στη Ρουσία). Ο Δημάδης σημειώνει και την παρουσία του Καζαντζάκη στη Μεγάλη Βρετανία (αναφορά στη σειρά Ταξιδεύοντας Γ. Αγγλία) κατά την περίοδο της εμφάνισης του Βασιλικού Θεάτρου με τις παραστάσεις της Ηλέκτρας και του Άμλετ, για τις οποίες ο Καζαντζάκης έστειλε εντυπώσεις στον αθηναϊκό Τύπο (εφημερίδα Η Καθημερινή). Ο Δημάδης αποδίδει παραστατικά το γενικότερο κλίμα των σχέσεων του Καζαντζάκη με τους Άγγλους, στο πλαίσιο των οποίων (σχέσεων) η πρόσκληση προς τον Καζαντζάκη τον Ιούλιο 1946 για να επισκεφθεί τη χώρα, υπό τον όρο πάντως να μην προβεί σε ενέργειες με πολιτικό χαρακτήρα, κατέληξε στην «υπόδειξη» να εγκαταλείψει τη Μεγάλη Βρετανία τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους εξαιτίας δηλώσεών του με αφορμή αφενός τον βομβαρδισμό της Χιροσίμα και αφετέρου το δημοψήφισμα σχετικά με την επιστροφή (ή όχι) του Γεωργίου Β΄ στην Ελλάδα.

Μέσα στο κλίμα αυτό, ο Δημάδης εντοπίζει τον Παντελή Πρεβελάκη, σταθερό συνομιλητή του Καζαντζάκη, και βρίσκει την ευκαιρία να προβάλει τη σχέση της (λογοτεχνικής, και όχι μόνον) δημιουργίας με τη ροή του ιστορικού χρόνου σε συνδυασμό με τις ισχύουσες κοινωνικές συνθήκες. Στο πλαίσιο αυτό, ο Δημάδης αξιοποιεί ως παραδειγματική εφαρμογή των απόψεών του έργα όπως είναι η Οδύσσεια του Καζαντζάκη, ή Το Χρονικό μιας πολιτείας του Πρεβελάκη, και περαιτέρω Η Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ του Άγγελου Τερζάκη, ή Η Παναγιά η Γοργόνα του Στράτη Μυριβήλη, ενώ σημειώνεται και η συμμετοχή των συγγραφέων αυτών στη δραστηριότητα του αθηναϊκού Τύπου (ο Πρεβελάκης και ο Τερζάκης στην εφημερίδα Η Καθημερινή, ο Μυριβήλης στην εφημερίδα Η Πρωία) προκειμένου να υποστηριχθεί η λογοτεχνική παραγωγή μέσα στο πολιτικό τοπίο της εποχής. Ανάμεσα στα προϊόντα αυτής της παραγωγής, ως ενδεικτικά αλλά και προσδιοριστικά του χαρακτήρα της, ο Δημάδης εντοπίζει τα έργα του Μ. Καραγάτση αυτής της περιόδου: Ο Συνταγματάρχης Λιάπκιν, Χίμαιρα (με την τελική μορφή ως Η μεγάλη χίμαιρα), Γιούγκερμαν. Με αυτή δε την ευκαιρία ο Δημάδης αναφέρεται στον συνδυασμό μυθοπλαστικών και αυτοβιογραφικών δεδομένων που ορίζουν τη σύνθεση των λογοτεχνικών κειμένων του συγγραφέα, όπου εντοπίζεται και το πραγματολογικό αντίκρισμα του (φιλολογικού) ονόματος Μ. Καραγάτσης.

Την έξοδο από τον κειμενικό κόσμο του βιβλίου ορίζουν δύο κείμενα, στα οποία την εστίαση ενδιαφέροντος κατέχει το Αιγαίο ως τοπόσημο ιστορικών και ιδεολογικών αντιπαραθέσεων. Πρόκειται για το διήγημα του Άγγελου Τερζάκη με τον τίτλο «Μια ιστορία για να είσθε υπερήφανη…» (δημοσιεύθηκε στο λαϊκό φιλολογικό περιοδικό Εβδομάς, Αύγουστος 1929) που αναφέρεται στη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922, και για το αφηγηματικό κείμενο του Ηλία Βενέζη υπό τον τίτλο «Μετόπισθεν» (δημοσιεύθηκε στην αθηναϊκή εφημερίδα Ηχώ της Ελλάδος, Μάρτιος 1935) που αναφέρεται στις συνέπειες του εθνικού διχασμού.

Την έξοδο από τον κειμενικό κόσμο του βιβλίου ορίζουν δύο κείμενα, στα οποία την εστίαση ενδιαφέροντος κατέχει το Αιγαίο ως τοπόσημο ιστορικών και ιδεολογικών αντιπαραθέσεων. Πρόκειται για το διήγημα του Άγγελου Τερζάκη με τον τίτλο «Μια ιστορία για να είσθε υπερήφανη…» (δημοσιεύθηκε στο λαϊκό φιλολογικό περιοδικό Εβδομάς, Αύγουστος 1929) που αναφέρεται στη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922, και για το αφηγηματικό κείμενο του Ηλία Βενέζη υπό τον τίτλο «Μετόπισθεν» (δημοσιεύθηκε στην αθηναϊκή εφημερίδα Ηχώ της Ελλάδος, Μάρτιος 1935) που αναφέρεται στις συνέπειες του εθνικού διχασμού με αφορμή την αποτυχημένη απόπειρα (1 Μαρτίου 1935) του Κόμματος των Φιλελευθέρων (υπό τον Ελευθέριο Βενιζέλο) να καταλάβει πραξικοπηματικά την απολεσθείσα εξουσία. Στα κείμενα αυτά αναγνωρίζουμε την ποιότητα της εμπλοκής των συγγραφέων/δημιουργών στο (ιδεολογικό, και όχι μόνον) κλίμα, όπως αυτό προσδιορίζεται από τη συμμετοχή του Τύπου στη διαμόρφωση του πολιτικού τοπίου της εποχής.

Μέσα στον σύνθετο αυτόν κειμενικό κόσμο που οργάνωσε ο Δημάδης, συναντήσαμε ήδη μείζονες παράγοντες του πολιτισμικού και του πολιτικού βίου που με στιγμιαίες ή μονιμότερες παρουσίες λειτουργούν πολλαπλώς ως τροχιοδείκτες για την ελεύθερη περιήγησή μας σε σημασιολογικά και αισθητικά τοπία. Οι παράγοντες αυτοί διασταυρώνουν τις διαδρομές τους κατά παραβίαση χωροχρονικών παραμέτρων με ποικίλες άλλες προσωπικότητες που αποτελούν προσδιοριστικά τεκμήρια για τον χαρακτήρα αυτού του κόσμου, όπως είναι ο Μάρκος Αυγέρης, ο Κώστας Βάρναλης, ο Κωστής Παλαμάς, ο Άγγελος Σικελιανός, ο Νίκος Εγγονόπουλος, ο Γιώργος Σεφέρης, ο Γρηγόριος Ξενόπουλος, ο Πέτρος Χάρης, ο Κώστας Ουράνης, ο Σπύρος Μελάς, ο Γιώργος Θεοτοκάς, ο Μενέλαος Λουντέμης, ο Κλέων Παράσχος, ο Λέων Κουκούλας. Επίσης: ο Δημήτρης Μητρόπουλος, ο Μανώλης Καλομοίρης, ο Αντίοχος Ευαγγελάτος. Ακόμα: ο Φώτος Πολίτης, ο Πέλος Κατσέλης, ο Κάρολος Κουν, ο Γιαννούλης Σαραντίδης, η Μαρίκα Κοτοπούλη, ο Αιμίλιος Βεάκης, η Ελένη Παπαδάκη, η Μαίρη Αρώνη, ο Μάνος Κατράκης, ο (ενδυματολόγος) Αντώνης Φωκάς, ο (σκηνογράφος) Κλεόβουλος Κλώνης. Περαιτέρω: ο Κωνσταντίνος Παρθένης, ο Γιάννης Μόραλης, ο Μιχάλης Τόμπρος, ο Θανάσης Απάρτης, ο Νίκος Περαντινός, ο Γιάννης Παπάς, ο Λυκούργος Κογεβίνας. Και ακόμα: ο Γεώργιος Βλάχος, ο Δημήτριος Λαμπράκης, ο Ηρακλής Αποστολίδης, ο Αιμίλιος Χουρμούζιος, ο Νίκος Καρβούνης. Ανάμεσά τους εντοπίζουμε τον Βάλτερ Μπένγιαμιν, τον Ραφαέλ Αλμπέρτι, τον Χουάν Ραμόν Χιμένεθ, τον Μωρίς Μπαρρές, τον Αλμπέρ Καμύ, τον Ρίχαρντ Βάγκνερ, τον Μαξ Ράινχαρντ, αλλά και τον Βλαντίμιρ Ίλιτς Ουλιάνοφ, επιλεγόμενο Λένιν.

Τις πληροφορίες που αυτά τα δεδομένα και πλείστα όσα άλλα ομοειδή μεταφέρουν ως δίαυλοι μέσα σε ρητές ή συναγόμενες από τα συμφραζόμενα αναφορές, διεκπεραιώνει λόγος παραστατικός, ενίοτε στοχαστικός και αφοριστικός που προβάλλει την ακρίβεια της επιστημονικής τεκμηρίωσης αλλά και τη ρητορική της άμεσης προφορικής επικοινωνίας. Με τον τρόπο αυτόν, στο βιβλίο αποτυπώνεται η κριτική, συγκριτική, σύνθετη σκέψη του συγγραφέα-ακαδημαϊκού δασκάλου Κωνσταντίνου Α. Δημάδη, ο οποίος δεν περιορίζεται σε στενά κατά περίπτωση θεματικά όρια αλλά επιχειρεί να προσεγγίσει το βάθος καθώς και τον ευρύτερο ορίζοντα των πραγμάτων. Η πρόσληψη των πληροφοριών που προσφέρει το βιβλίο κατά την ανάπτυξη εννέα κεφαλαίων, τόσο στο πλαίσιο του πρωτότυπου κειμένου του Δημάδη όσο και στο πλαίσιο των ποικίλων παραθεμάτων (λογοτεχνικά κείμενα, δημοσιεύματα στον ελληνικό και στον ξένο –στο πρωτότυπο και σε μετάφραση– Τύπο) που συμμετέχουν ως παραρτήματα στη δομή των κεφαλαίων, αποτελεί ιδιαίτερη πρόκληση για τη σύγχρονη κοινότητα των αναγνωστών.

Ο σύγχρονος αποδέκτης του βιβλίου που δεν (θέλει να) στηρίζεται κατ’ ανάγκην σε ανάλογο γνωστικό, φιλολογικό και ιστορικο-πολιτικό υλικό, ανεξάρτητα από ατομικούς ιδεολογικούς ή αισθητικούς προσανατολισμούς, καθώς έρχεται σε επαφή με την περισσότερο ή λιγότερο μακρινή εποχή, από την οποία προέρχονται τα στοιχεία της θεματικής οργάνωσης του βιβλίου, είναι δυνατόν να αναγνωρίσει ενδιαφέρουσες παραδειγματικές εφαρμογές του τρόπου με τον οποίον ο δημιουργός δεν προσλαμβάνει απλώς την αντικειμενική πραγματικότητα, αλλά αναπτύσσει διαλεκτική σχέση μαζί της παραβιάζοντας γεωπολιτικά όρια και συνθήκες συγχρονίας με προοπτική διαχρονικής ισχύος μέσα στον κόσμο των ιδεών. Με αυτή την προϋπόθεση, ο σύγχρονος αναγνώστης εντοπίζει μεθόδους άσκησης της εξουσίας, στο πλαίσιο της οποίας ο δημιουργός χρησιμοποιείται ως μοχλός για την υλοποίηση προγραμμάτων εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής, κυρίως σε περιόδους με ιδιαίτερο ιστορικό βάρος (ιδεολογικές συγκρούσεις, πολιτικές κρίσεις, ένοπλες συρράξεις, όπου μάλιστα παρεμβαίνει και η πρακτική του λαϊκισμού).

O σύγχρονος αναγνώστης έχει την ευκαιρία να διαπιστώσει τον τρόπο με τον οποίον η καταχρηστική και ιδιοτελής εκμετάλλευση των δυνατοτήτων που παρέχει η Δημοκρατία οδηγεί σε εκτροπές προς απολυταρχικές πολιτικές καταστάσεις.

Η εμπλοκή του δημιουργού στις διεργασίες της επίσημης εξουσίας δεν σημαίνει κατ’ ανάγκην ταύτιση με τα αντίστοιχα ιδεολογικά δεδομένα. Μάλλον ο γενικός χρόνος που προσδιορίζει τον χαρακτήρα των ιδεολογικών, πολιτισμικών, κοινωνικών, πολιτικών τοπίων της αντικειμενικής πραγματικότητας, θεωρεί απαραίτητο να εξασφαλίσει τη συμμετοχή του δημιουργού στην κοίτη της ροής του ως σημαντικού δείκτη για το χωροχρονικό συνεχές. Επιπλέον, ο σύγχρονος αναγνώστης έχει την ευκαιρία να διαπιστώσει τον τρόπο με τον οποίον η καταχρηστική και ιδιοτελής εκμετάλλευση των δυνατοτήτων που παρέχει η Δημοκρατία οδηγεί σε εκτροπές προς απολυταρχικές πολιτικές καταστάσεις, ενώ (ως εκ τούτου) ενδέχεται να υποκύψει και σε μια «αιρετική» διάθεση για απομυθοποίηση ή αποφόρτιση στερεοτύπων που επέβαλαν συγκυρίες με ιδιαίτερο ιδεολογικό και συναισθηματικό αντίκρισμα.

Από αυτή την άποψη, στην ανά χείρας έκδοση (ενισχυμένη με λεπτομερές ευρετήριο ονομάτων και πραγμάτων) αναγνωρίζουμε όχι μόνον τη διατύπωση επιχειρηματολογίας περί φιλολογικών και ιστορικών ζητημάτων, αλλά και την απόδοση της διαλεκτικής σχέσης ανάμεσα σε διακεκριμένα (πολιτισμικά/αισθητικά, ιστορικά, κοινωνικά, πολιτικά) πεδία της αντικειμενικής πραγματικότητας. Πράγμα που σημαίνει ότι η έκδοση αυτή απευθύνεται (και) στα ενδιαφέροντα μιας ευρύτερης, πέραν των ειδικών, κοινότητας αναγνωστών.

Απόσπασμα από το βιβλίο

«Οι προϋποθέσεις […] που συντέλεσαν στο να πραγματοποιηθεί η πρώτη μετάφραση ελληνικού μυθιστορήματος στα Γερμανικά και να κυκλοφορήσει η αυτοτελής έκδοση της μετάφρασης το 1837 στο Βερολίνο, αποτελούν, στο θεωρητικό πεδίο τόσο της λογοτεχνικής μετάφρασης όσο και, ευρύτερα, της καλλιτεχνικής δημιουργίας, ένα ακόμη παράδειγμα για το θέμα των σχέσεων Τέχνης και εξουσίας, […]. Εν τέλει, η δημοσίευση της μετάφρασης του ελληνικού μυθιστορήματος Ο Εξόριστος του 1831 στα Γερμανικά υπήρξε ένα ισχυρό άλλοθι στα χέρια του Friedrich Thiersch, ο οποίος με τον τρόπο αυτό πρόβαλε το 1837 στο λογοτεχνικό επίπεδο του γερμανόφωνου περιβάλλοντος ένα μυθιστόρημα με σύγχρονο πολιτικό προβληματισμό και με πρωτοποριακές κοινωνικές ιδέες. Πολύ δύσκολα ένα πρωτότυπο γερμανικό μυθιστόρημα με ανάλογο ιδεολογικό και κοινωνικό προσανατολισμό θα μπορούσε να είχε ξεπεράσει τη λογοκρισία της εποχής και να δει το φως της δημοσιότητας».

---

Πεζογραφία και εξουσία στη νεότερη Ελλάδα

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Α. ΔΗΜΑΔΗ