alt

Για το βιβλίο του Ζαν-Πωλ Σαρτρ «Ο υπαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός» (μτφρ. Αντώνης Χατζημωυσής, εκδ. Δώμα).

Του Μύρωνα Ζαχαράκη

Όταν έκανε την εμφάνισή του στον εικοστό αιώνα το φιλοσοφικό ρεύμα του υπαρξισμού έμοιαζε να σηματοδοτεί μια αληθινή επανάσταση. Καθώς οι φιλόσοφοι για αιώνες αναρωτιούνταν τι είναι ο άνθρωπος, προέκυπταν διάφοροι ορισμοί: έλλογο ον, εικόνα Θεού κ.λπ. Ο άνθρωπος θεωρούνταν δηλαδή μέρος ενός ευρύτερου μηχανισμού, στους «νόμους» του οποίου ήταν κατά κάποιον τρόπο προγραμματισμένος να υπακούει. Ο υπαρξισμός όμως αρνήθηκε συνειδητά να ορίσει τον άνθρωπο.

Ο άνθρωπος δεν είναι ένα ον που κατανοεί αλλά ένα ον που είναι. Αυτή είναι η ελευθερία και συνάμα η ευθύνη του. Ανάλογα με το πώς θα επιλέξει να υπάρξει, θα μπορέσει να γίνει κάτι.

Αντίθετα, αρκέστηκε να πει ότι πρόκειται για ένα ον που υπάρχει, που μπορεί να είναι με έναν συγκεκριμένο τρόπο. Ο άνθρωπος δεν είναι ένα ον που κατανοεί αλλά ένα ον που είναι. Αυτή είναι η ελευθερία και συνάμα η ευθύνη του. Ανάλογα με το πώς θα επιλέξει να υπάρξει, θα μπορέσει να γίνει κάτι. Παρότι ήδη o Κίρκεγκορ είχε εκφράσει αντίστοιχες ιδέες, ο πρώτος που τις ανέπτυξε συστηματικά, αν και με τη χρήση μιας στρυφνής ορολογίας, ήταν ο Χάιντεγκερ. Μέσω του Σαρτρ και του Καμί, ιδιαίτερα μέσω των λογοτεχνικών τους έργων (νομπελίστες και οι δύο), ο υπαρξισμός διαδόθηκε ευρύτερα, απέκτησε πολιτικές διαστάσεις και κατέστη ένα δημοφιλές κίνημα στη Γαλλία και την Ευρώπη.

Σε αυτό το εμβληματικό βιβλίο, το οποίο προέρχεται από διάλεξη που έδωσε στο Club Maintenant του Παρισιού στις 29 Οκτωβρίου 1945, ο Γάλλος φιλόσοφος Ζαν-Πωλ Σαρτρ παρουσιάζει απλά τις κύριες ιδέες της υπαρξιστικής φιλοσοφίας, διαλύοντας τις συνήθεις παρεξηγήσεις και παρερμηνείες σχετικά με αυτή. Ομολογώντας αρχικά την αναγνώριση που το συγκεκριμένο φιλοσοφικό ρεύμα έχει αποκτήσει τα τελευταία χρόνια, τόσο μεγάλη ώστε να έχει λησμονηθεί το πραγματικό της νόημα, ο Σαρτρ αναφέρει ότι οι κύριες μομφές σε βάρος του προέρχονται από δύο πλευρές: τους μαρξιστές και τους ρωμαιοκαθολικούς χριστιανούς. Ενώ οι πρώτοι μέμφονται τον υπαρξισμό ότι κηρύττει την αδράνεια και σκιαγραφεί ένα ανθρώπινο υποκείμενο ως μια μονάδα αποσπασμένη από το κοινωνικό σύνολο (ατομικισμός), οι τελευταίοι τον μέμφονται ότι ενθαρρύνει τη σχετικοποίηση των ηθικών αξιών (αμοραλισμός). Τέλος, όλες οι πλευρές μοιάζουν να ταυτίζονται όταν επιρρίπτουν στον υπαρξισμό μια απαισιοδοξία αντίστοιχη με εκείνη που συναντάται σε νατουραλιστές συγγραφείς. Προσπαθώντας να αναιρέσει αυτές τις άστοχες και επιφανειακές κρίσεις, ο Σαρτρ αναζητά έναν περιεκτικό ορισμό που να συνοψίζει την υπαρξιστική φιλοσοφική σκέψη, τον οποίο και βρίσκει στη φράση: «η ύπαρξη προηγείται της ουσίας». Πρόκειται για παράφραση της ρήσης του Χάιντεγκερ ότι ουσία του ανθρώπου είναι η ύπαρξή του. Το κοινό που έχουν μεταξύ τους οι υπαρξιστές φιλόσοφοι, λέει ο Σαρτρ, είναι το γεγονός ότι θεωρούν πως η ύπαρξη του ανθρώπου προηγείται της ουσίας του. Αυτό σημαίνει ότι ο άνθρωπος, κατά τον ερχομό του στην ύπαρξη, είναι ακόμη ένα μηδέν, δεν είναι ακόμη τίποτε. Αναλόγως του τι θα επιλέξει ο ίδιος, μπορεί να γίνει ένας σύζυγος, ένας πατέρας, ίσως ένας συγγραφέας, ποιητής ή και εγκληματίας. Οι άνθρωποι είμαστε αυτό που επιλέγουμε να είμαστε μέσα από τις πράξεις μας ως αυθερμηνευόμενων όντων. Σύμφωνα με τον Σαρτρ, εκεί έγκειται η διαφορά μεταξύ των αντικειμένων και του ανθρώπου: ενώ αυτά έχουν δημιουργηθεί για έναν προκαθορισμένο σκοπό, εκείνος απλώς υπάρχει. Για παράδειγμα, ένας χαρτοκόπτης έχει κατασκευαστεί με στόχο να κόβει χαρτιά. Αυτό ήταν το σχέδιο στο μυαλό του δημιουργού του και γι’ αυτό προορίζεται. Αντίθετα, ο άνθρωπος δεν έχει κανέναν σκοπό για τον οποίο προορίζεται ακριβώς επειδή κατά τον Σαρτρ δεν υπάρχει Θεός που να τον δημιούργησε. Εκεί θεμελιώνεται η ελευθερία του ανθρώπου και συγχρόνως η ευθύνη του για τις αποφάσεις που παίρνει. Ο Σαρτρ συμπληρώνει ότι οι υπαρξιστές φιλόσοφοι διαχωρίζονται κατά βάση σε δυο ομάδες: τους Χριστιανούς (Καρλ Γιάσπερς, Γκαμπριέλ Μαρσέλ) και τους άθεους (Μάρτιν Χάιντεγκερ, διάφοροι Γάλλοι στοχαστές), στους οποίους φυσικά κατατάσσει και τον εαυτό του.

alt
Η πρώτη έκδοση του βιβλίου (1946) αριθμούσε
μόλις 500 αντίτυπα, και το εξώφυλλο ήταν
φιλοτεχνημένο σε χαρτί περγαμηνής. Σήμερα,
η αξία της έκδοσης του '45 (σε άριστη
κατάσταση) 
πλησιάζει τα $500.




Υιοθετώντας την κατηγορική προσταγή της ηθικής του Καντ, ο Σαρτρ υποστηρίζει ότι κάθε φορά που ένας άνθρωπος παίρνει ελεύθερα μια απόφαση για τη ζωή του, δεσμεύεται απέναντι σε ολόκληρη την ανθρωπότητα. Η αγωνία που νιώθουμε όταν πρέπει να επιλέξουμε κάτι, είναι η απόδειξη της ελευθερίας μας. Ωστόσο, η ελευθερία μας ποτέ δεν είναι απεριόριστη, καθώς πάντα βρισκόμαστε μέσα σε συγκεκριμένες συνθήκες που μας προσδιορίζουν. Αυτή είναι η κατάσταση για την οποία κάνει λόγο ο Σαρτρ. Μάλιστα, ο μεγαλύτερός μας περιορισμός είναι οι άλλοι άνθρωποι. Πάντα εξαρτιόμαστε από άλλους και δεν μπορούμε να αποκοπούμε εντελώς από αυτούς. Αυτό το νόημα έχει η περίφημη σαρτρική ρήση «η κόλαση είναι οι άλλοι». Ωστόσο, υπάρχουν άνθρωποι που αρνούνται να αποδεχτούν την άπειρη ευθύνη τους απέναντι στις επιλογές που κάνουν, προτιμώντας να μεταθέσουν τις ευθύνες τους αλλού (π.χ. στον Θεό). Οι συγκεκριμένοι άνθρωποι δρουν υπό «κακοπιστία» και είναι μη αυθεντικά όντα. Αντίθετα με όλα τα άλλα ηθικά συστήματα, ο υπαρξισμός ισχυρίζεται ότι δεν μπορούμε να επικρίνουμε κάποιον ως ανήθικο, επειδή λειτουργεί με μια διαφορετική ηθική. Αρκεί φυσικά να μην είναι παραδεδομένος στην κακοπιστία, να συνειδητοποιεί δηλαδή ότι εκείνος δημιουργεί τις αξίες που πιστεύει. Οι άνθρωποι που δρουν συνειδητοποιώντας ότι εκείνοι είναι η πηγή της νοηματοδότησης των αξιών, είναι αυθεντικά όντα, όπως θα έλεγε και ο Χάιντεγκερ. Ο Σαρτρ αφηγείται την ιστορία ενός μαθητή του, ο οποίος είχε ζητήσει τη συμβουλή του κατά την περίοδο του πολέμου, για το αν πρέπει να επιλέξει να καταταγεί στη γαλλική αντίσταση ή να μείνει κοντά στη μητέρα του που τον είχε μεγάλη ανάγκη. Σε αυτή την περίπτωση τόσο η χριστιανική όσο η καντιανή και κάθε άλλη ηθική μοιάζουν ανίκανες να τον βοηθήσουν, λέει ο Σαρτρ. Τότε τι μπορεί να κάνει; Η απάντηση του Γάλλου φιλοσόφου είναι ότι κάθε άνθρωπος οφείλει να συνειδητοποιήσει την ελευθερία του και να δράσει αναλαμβάνοντας την ευθύνη για τις πράξεις του.

Θα μπορούσε λοιπόν να αναρωτηθεί κανείς: πώς μπορεί ο υπαρξισμός να συνδυάζεται με τόσο διαφορετικές πολιτικές ταυτότητες; Επίσης, πώς γίνεται κάποιοι από τους εκπροσώπους του να είναι πεπεισμένοι αθεϊστές, ενώ άλλοι βαθιά θρησκευόμενοι;

Ωστόσο, οι παραπάνω σκέψεις θα υποστούν αυστηρή κριτική. Πώς γίνεται, θα πει λόγου χάρη ο Ετιέν Ζιλσόν, να μας λέει ο Σαρτρ ότι δεν υπάρχει τέτοιο πράγμα όπως «ανθρώπινη φύση» και την ίδια στιγμή να υποστηρίζει, στηριγμένος στον Καντ, ότι κάθε φορά που ένας άνθρωπος παίρνει μια απόφαση δεσμεύεται απέναντι σε ολόκληρη την ανθρωπότητα; Πώς εναρμονίζονται αυτές οι δύο δηλώσεις; Επίσης, προβληματισμοί θα μπορούσαν να τεθούν και για τις ευρύτερες διαστάσεις της υπαρξιακής φιλοσοφίας. Ενώ είναι γνωστός ο μαρξισμός των Σαρτρ και Καμί, είναι επίσης γνωστός ο φιλελευθερισμός ενός άλλου σημαντικού υπαρξιακού φιλοσόφου, του Καρλ Γιάσπερς, αλλά και η ιδιαίτερη πολιτική στράτευση του Μάρτιν Χάιντεγκερ. Θα μπορούσε λοιπόν να αναρωτηθεί κανείς: πώς μπορεί ο υπαρξισμός να συνδυάζεται με τόσο διαφορετικές πολιτικές ταυτότητες; Επίσης, πώς γίνεται κάποιοι από τους εκπροσώπους του να είναι πεπεισμένοι αθεϊστές, ενώ άλλοι βαθιά θρησκευόμενοι; Ερωτήματα ενδιαφέροντα, το δίχως άλλο, που είναι ικανά να παρακινήσουν τον φιλομαθή αναγνώστη να εντρυφήσει και στο υπόλοιπο έργο του Σαρτρ, καθώς και τον υπαρξισμό εν γένει. Από τους σύντομους στοχασμούς του παρόντος βιβλίου −που έχουμε στα ελληνικά σε νέα και προσεγμένη, από κάθε άποψη, έκδοση–, γίνεται πάντως φανερό ότι η υπαρξιακή φιλοσοφία πόρρω απέχει από το να είναι θεωρητική, ατομικιστική και αμοραλιστική, ενώ, με την έμφαση που δίνει στην ελευθερία, προβάλλει ένα νέο επαναστατικό και ανθρωπιστικό ιδεώδες για τον σύγχρονο κόσμο.

* Ο ΜΥΡΩΝ ΖΑΧΑΡΑΚΗΣ είναι μεταπτυχιακός φοιτητής Φιλοσοφίας.


altΟ υπαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός
Ζαν-Πωλ Σαρτρ
Μτφρ. Αντώνης Χατζημωυσής
Δώμα 2020
Σελ. 104, τιμή εκδότη €14,00

alt

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ JEAN-PAUL SARTRE

 

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Μια ανέφικτη ανάσταση» του Παναγιώτη Θωμά (κριτική) – Πλησιάζοντας τον Κάφκα μέσω του Ν. Γ. Πεντζίκη

«Μια ανέφικτη ανάσταση» του Παναγιώτη Θωμά (κριτική) – Πλησιάζοντας τον Κάφκα μέσω του Ν. Γ. Πεντζίκη

Για το δοκίμιο του Παναγιώτη Θωμά «Μια ανέφικτη ανάσταση - Σχόλιο στη Μεταμόρφωση του Φραντς Κάφκα», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αρμός.

Γράφει ο Μύρων Ζαχαράκης

Ο νεαρός Γκρέγκορ Σάμσα, περιοδεύων εμπορικός αντιπρόσωπος...

«Πίνοντας καφέ με τον Αριστοτέλη», των Θανάση Λάλα και Βασίλειου Μπετσάκου – Διαφωτιστικές συναντήσεις με τον φιλόσοφο

«Πίνοντας καφέ με τον Αριστοτέλη», των Θανάση Λάλα και Βασίλειου Μπετσάκου – Διαφωτιστικές συναντήσεις με τον φιλόσοφο

Για το βιβλίο «Πίνοντας καφέ με τον Αριστοτέλη – Τον φιλόσοφο της αρετής και της ευδαιμονίας μέσα στην πόλη», των Θανάση Λάλα και Βασίλειου Μπετσάκου, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αρμός. 

Γράφει ο Βασίλης Πανόπουλος

...
Γαλιλαίος και Νεύτων, οι επιστήμονες που διαμόρφωσαν τον σύγχρονο κόσμο

Γαλιλαίος και Νεύτων, οι επιστήμονες που διαμόρφωσαν τον σύγχρονο κόσμο

Δυο μελέτες που εξετάζουν τη διαμόρφωση της σύγχρονης επιστήμης, χάρη στη συμβολή του Γαλιλαίου και του Νεύτωνα. Πρόκειται για τα δοκίμια «Γαλιλαίος» (μτφρ. Τάσος Κυπριανίδης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης), του Στίλμαν Ντρέικ [Stillman Drake] και «Η συγκρότηση της σύγχρονης επιστήμης» (μτφρ. Κρινιώ Ζήση, Πανεπιστ...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

«Βίος και Πολιτεία»: Ο ποιητής και φιλόσοφος Νίκος Ερηνάκης έρχεται στο Υπόγειο

«Βίος και Πολιτεία»: Ο ποιητής και φιλόσοφος Νίκος Ερηνάκης έρχεται στο Υπόγειο

Στο 65ο επεισόδιο της σειράς συζητήσεων στο Βιβλιοπωλείο της Πολιτείας με ανθρώπους από το χώρο του βιβλίου και των ιδεών, o Κώστας Κατσουλάρης συνομιλεί με τον ποιητή και φιλόσοφο Νίκο Ερηνάκη. Η συζήτηση θα μεταδοθεί ζωντανά την Πέμπτη, 6 Φεβρουαρίου, στις 7.00μμ.

Επιμέλεια: Book Press

...
Αθηνόδωρος Μεταλλίδης: «Το βιβλίο μου αποβλέπει στη δημιουργία ενός ηθικού πλαισίου για τη δράση των υπηρεσιών πληροφοριών»

Αθηνόδωρος Μεταλλίδης: «Το βιβλίο μου αποβλέπει στη δημιουργία ενός ηθικού πλαισίου για τη δράση των υπηρεσιών πληροφοριών»

Μια επίκαιρη συνέντευξη με τον Αθηνόδωρο Μεταλλίδη, με αφορμή το βιβλίο του «Intelligence: το ηθικό δίλημμα», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ποιότητα. «Οι φιλελεύθερες δημοκρατίες, στην προσπάθειά τους να αντιμετωπίσουν τις απειλές, καταλήγουν να βλάπτουν το αξιακό τους σύστημα».

...
Εκδήλωση για το βιβλίο του Τεύκρου Μιχαηλίδη «Πίσω από το πέπλο – Οι μαθηματικοί του 20ού αιώνα» στο Βιβλιοπωλείο ΠΕΚ

Εκδήλωση για το βιβλίο του Τεύκρου Μιχαηλίδη «Πίσω από το πέπλο – Οι μαθηματικοί του 20ού αιώνα» στο Βιβλιοπωλείο ΠΕΚ

Οι Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης σας προσκαλούν στην παρουσίαση του βιβλίου του Τεύκρου Μιχαηλίδη «Πίσω από το πέπλο – Οι μαθηματικοί του 20ού αιώνα» την Παρασκευή 7 Φεβρουαρίου στο Βιβλιοπωλείο ΠΕΚ. ...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Ψυχή ντυμένη αέρα» της Έλενας Χουζούρη (προδημοσίευση)

«Ψυχή ντυμένη αέρα» της Έλενας Χουζούρη (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από τη μελέτη της Έλενας Χουζούρη «Ψυχή ντυμένη αέρα – Ανθούλα Σταθοπούλου - Βαφοπούλου: Η μούσα της μεσοπολεμικής Θεσσαλονίκης», η οποία θα κυκλοφορήσει το επόμενο διάστημα από τις εκδόσεις Επίκεντρο.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Η Μάγε...

«(Α)Κατάλληλο Timing» της Ελένης Αλεξανδροπούλου (προδημοσίευση)

«(Α)Κατάλληλο Timing» της Ελένης Αλεξανδροπούλου (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από τη συλλογή διηγημάτων της Ελένης Αλεξανδροπούλου «(Α)Κατάλληλο Timing», η οποία θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Ο Αύγουστος, όσο μεγαλώνεις, μοιάζει πικρός. Οι περισ...

«Mind the gap» του Λάζαρου Αλεξάκη (προδημοσίευση)

«Mind the gap» του Λάζαρου Αλεξάκη (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από τη συλλογή διηγημάτων του Λάζαρου Αλεξάκη «Mind the gap», η οποία θα κυκλοφορήσει στις 5 Φεβρουαρίου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Είχε φτάσει σε μικρή απόσταση από τη βιτρίνα, και το νυχτεριν...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

«Τι να διαβάσω;» – 15 βιβλία ελληνικής πεζογραφίας που κυκλοφορούν το επόμενο διάστημα

«Τι να διαβάσω;» – 15 βιβλία ελληνικής πεζογραφίας που κυκλοφορούν το επόμενο διάστημα

Δεκαπέντε βιβλία ελληνικής πεζογραφίας (μυθιστορήματα, νουβέλες και διηγήματα) που αναμένουμε τις επόμενες μέρες ή εβδομάδες. Στην κεντρική εικόνα, ο Αλέξης Πανσέληνος, η Μάρω Βαμβουνάκη και ο Μιχάλης Μοδινός.

Γράφει ο Κώστας Αγοραστός

Μυθιστ...

Σίρλεϊ Τζάκσον (1916-1965): Η ευαίσθητη μάγισσα των αμερικανικών γραμμάτων

Σίρλεϊ Τζάκσον (1916-1965): Η ευαίσθητη μάγισσα των αμερικανικών γραμμάτων

Η Σίρλεϊ Τζάκσον [Shirley Jackson, 1916-1965] ήταν πολλά περισσότερα από μια συγγραφέας ιστοριών τρόμου. Με άξονα δύο βιβλία της που κυκλοφόρησαν ή επανακυκλοφόρησαν πρόσφατα «Η λοταρία και άλλες ιστορίες» (μτφρ. Χρυσόστομος Τσαπραΐλης) και «Ζούσαμε πάντα σε ένα κάστρο» (μτφρ. Βάσια Τζανακάρη) από τις εκδόσεις ...

Έξι ποιητικές συλλογές από τις εκδόσεις Ιωλκός  – Τρεις δημιουργοί καταθέτουν νέο έργο και τρεις εμφανίζονται για πρώτη φορά

Έξι ποιητικές συλλογές από τις εκδόσεις Ιωλκός  – Τρεις δημιουργοί καταθέτουν νέο έργο και τρεις εμφανίζονται για πρώτη φορά

Έξι ποιητικές συλλογές που κυκλοφόρησαν από τις εκδόσεις Ιωλκός. Τρεις δημιουργοί καταθέτουν τα νέα τους έργα και τρεις εμφανίζονται για πρώτη φορά.

Επιμέλεια: Book Press

Δημήτρης Βασιλάκης,  ...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΟΥ ΜΗΝΑ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

ΦΑΚΕΛΟΙ