alt

Για το βιβλίο του Ζαν-Πωλ Σαρτρ «Ο υπαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός» (μτφρ. Αντώνης Χατζημωυσής, εκδ. Δώμα).

Του Μύρωνα Ζαχαράκη

Όταν έκανε την εμφάνισή του στον εικοστό αιώνα το φιλοσοφικό ρεύμα του υπαρξισμού έμοιαζε να σηματοδοτεί μια αληθινή επανάσταση. Καθώς οι φιλόσοφοι για αιώνες αναρωτιούνταν τι είναι ο άνθρωπος, προέκυπταν διάφοροι ορισμοί: έλλογο ον, εικόνα Θεού κ.λπ. Ο άνθρωπος θεωρούνταν δηλαδή μέρος ενός ευρύτερου μηχανισμού, στους «νόμους» του οποίου ήταν κατά κάποιον τρόπο προγραμματισμένος να υπακούει. Ο υπαρξισμός όμως αρνήθηκε συνειδητά να ορίσει τον άνθρωπο.

Ο άνθρωπος δεν είναι ένα ον που κατανοεί αλλά ένα ον που είναι. Αυτή είναι η ελευθερία και συνάμα η ευθύνη του. Ανάλογα με το πώς θα επιλέξει να υπάρξει, θα μπορέσει να γίνει κάτι.

Αντίθετα, αρκέστηκε να πει ότι πρόκειται για ένα ον που υπάρχει, που μπορεί να είναι με έναν συγκεκριμένο τρόπο. Ο άνθρωπος δεν είναι ένα ον που κατανοεί αλλά ένα ον που είναι. Αυτή είναι η ελευθερία και συνάμα η ευθύνη του. Ανάλογα με το πώς θα επιλέξει να υπάρξει, θα μπορέσει να γίνει κάτι. Παρότι ήδη o Κίρκεγκορ είχε εκφράσει αντίστοιχες ιδέες, ο πρώτος που τις ανέπτυξε συστηματικά, αν και με τη χρήση μιας στρυφνής ορολογίας, ήταν ο Χάιντεγκερ. Μέσω του Σαρτρ και του Καμί, ιδιαίτερα μέσω των λογοτεχνικών τους έργων (νομπελίστες και οι δύο), ο υπαρξισμός διαδόθηκε ευρύτερα, απέκτησε πολιτικές διαστάσεις και κατέστη ένα δημοφιλές κίνημα στη Γαλλία και την Ευρώπη.

Σε αυτό το εμβληματικό βιβλίο, το οποίο προέρχεται από διάλεξη που έδωσε στο Club Maintenant του Παρισιού στις 29 Οκτωβρίου 1945, ο Γάλλος φιλόσοφος Ζαν-Πωλ Σαρτρ παρουσιάζει απλά τις κύριες ιδέες της υπαρξιστικής φιλοσοφίας, διαλύοντας τις συνήθεις παρεξηγήσεις και παρερμηνείες σχετικά με αυτή. Ομολογώντας αρχικά την αναγνώριση που το συγκεκριμένο φιλοσοφικό ρεύμα έχει αποκτήσει τα τελευταία χρόνια, τόσο μεγάλη ώστε να έχει λησμονηθεί το πραγματικό της νόημα, ο Σαρτρ αναφέρει ότι οι κύριες μομφές σε βάρος του προέρχονται από δύο πλευρές: τους μαρξιστές και τους ρωμαιοκαθολικούς χριστιανούς. Ενώ οι πρώτοι μέμφονται τον υπαρξισμό ότι κηρύττει την αδράνεια και σκιαγραφεί ένα ανθρώπινο υποκείμενο ως μια μονάδα αποσπασμένη από το κοινωνικό σύνολο (ατομικισμός), οι τελευταίοι τον μέμφονται ότι ενθαρρύνει τη σχετικοποίηση των ηθικών αξιών (αμοραλισμός). Τέλος, όλες οι πλευρές μοιάζουν να ταυτίζονται όταν επιρρίπτουν στον υπαρξισμό μια απαισιοδοξία αντίστοιχη με εκείνη που συναντάται σε νατουραλιστές συγγραφείς. Προσπαθώντας να αναιρέσει αυτές τις άστοχες και επιφανειακές κρίσεις, ο Σαρτρ αναζητά έναν περιεκτικό ορισμό που να συνοψίζει την υπαρξιστική φιλοσοφική σκέψη, τον οποίο και βρίσκει στη φράση: «η ύπαρξη προηγείται της ουσίας». Πρόκειται για παράφραση της ρήσης του Χάιντεγκερ ότι ουσία του ανθρώπου είναι η ύπαρξή του. Το κοινό που έχουν μεταξύ τους οι υπαρξιστές φιλόσοφοι, λέει ο Σαρτρ, είναι το γεγονός ότι θεωρούν πως η ύπαρξη του ανθρώπου προηγείται της ουσίας του. Αυτό σημαίνει ότι ο άνθρωπος, κατά τον ερχομό του στην ύπαρξη, είναι ακόμη ένα μηδέν, δεν είναι ακόμη τίποτε. Αναλόγως του τι θα επιλέξει ο ίδιος, μπορεί να γίνει ένας σύζυγος, ένας πατέρας, ίσως ένας συγγραφέας, ποιητής ή και εγκληματίας. Οι άνθρωποι είμαστε αυτό που επιλέγουμε να είμαστε μέσα από τις πράξεις μας ως αυθερμηνευόμενων όντων. Σύμφωνα με τον Σαρτρ, εκεί έγκειται η διαφορά μεταξύ των αντικειμένων και του ανθρώπου: ενώ αυτά έχουν δημιουργηθεί για έναν προκαθορισμένο σκοπό, εκείνος απλώς υπάρχει. Για παράδειγμα, ένας χαρτοκόπτης έχει κατασκευαστεί με στόχο να κόβει χαρτιά. Αυτό ήταν το σχέδιο στο μυαλό του δημιουργού του και γι’ αυτό προορίζεται. Αντίθετα, ο άνθρωπος δεν έχει κανέναν σκοπό για τον οποίο προορίζεται ακριβώς επειδή κατά τον Σαρτρ δεν υπάρχει Θεός που να τον δημιούργησε. Εκεί θεμελιώνεται η ελευθερία του ανθρώπου και συγχρόνως η ευθύνη του για τις αποφάσεις που παίρνει. Ο Σαρτρ συμπληρώνει ότι οι υπαρξιστές φιλόσοφοι διαχωρίζονται κατά βάση σε δυο ομάδες: τους Χριστιανούς (Καρλ Γιάσπερς, Γκαμπριέλ Μαρσέλ) και τους άθεους (Μάρτιν Χάιντεγκερ, διάφοροι Γάλλοι στοχαστές), στους οποίους φυσικά κατατάσσει και τον εαυτό του.

alt
Η πρώτη έκδοση του βιβλίου (1946) αριθμούσε
μόλις 500 αντίτυπα, και το εξώφυλλο ήταν
φιλοτεχνημένο σε χαρτί περγαμηνής. Σήμερα,
η αξία της έκδοσης του '45 (σε άριστη
κατάσταση) 
πλησιάζει τα $500.




Υιοθετώντας την κατηγορική προσταγή της ηθικής του Καντ, ο Σαρτρ υποστηρίζει ότι κάθε φορά που ένας άνθρωπος παίρνει ελεύθερα μια απόφαση για τη ζωή του, δεσμεύεται απέναντι σε ολόκληρη την ανθρωπότητα. Η αγωνία που νιώθουμε όταν πρέπει να επιλέξουμε κάτι, είναι η απόδειξη της ελευθερίας μας. Ωστόσο, η ελευθερία μας ποτέ δεν είναι απεριόριστη, καθώς πάντα βρισκόμαστε μέσα σε συγκεκριμένες συνθήκες που μας προσδιορίζουν. Αυτή είναι η κατάσταση για την οποία κάνει λόγο ο Σαρτρ. Μάλιστα, ο μεγαλύτερός μας περιορισμός είναι οι άλλοι άνθρωποι. Πάντα εξαρτιόμαστε από άλλους και δεν μπορούμε να αποκοπούμε εντελώς από αυτούς. Αυτό το νόημα έχει η περίφημη σαρτρική ρήση «η κόλαση είναι οι άλλοι». Ωστόσο, υπάρχουν άνθρωποι που αρνούνται να αποδεχτούν την άπειρη ευθύνη τους απέναντι στις επιλογές που κάνουν, προτιμώντας να μεταθέσουν τις ευθύνες τους αλλού (π.χ. στον Θεό). Οι συγκεκριμένοι άνθρωποι δρουν υπό «κακοπιστία» και είναι μη αυθεντικά όντα. Αντίθετα με όλα τα άλλα ηθικά συστήματα, ο υπαρξισμός ισχυρίζεται ότι δεν μπορούμε να επικρίνουμε κάποιον ως ανήθικο, επειδή λειτουργεί με μια διαφορετική ηθική. Αρκεί φυσικά να μην είναι παραδεδομένος στην κακοπιστία, να συνειδητοποιεί δηλαδή ότι εκείνος δημιουργεί τις αξίες που πιστεύει. Οι άνθρωποι που δρουν συνειδητοποιώντας ότι εκείνοι είναι η πηγή της νοηματοδότησης των αξιών, είναι αυθεντικά όντα, όπως θα έλεγε και ο Χάιντεγκερ. Ο Σαρτρ αφηγείται την ιστορία ενός μαθητή του, ο οποίος είχε ζητήσει τη συμβουλή του κατά την περίοδο του πολέμου, για το αν πρέπει να επιλέξει να καταταγεί στη γαλλική αντίσταση ή να μείνει κοντά στη μητέρα του που τον είχε μεγάλη ανάγκη. Σε αυτή την περίπτωση τόσο η χριστιανική όσο η καντιανή και κάθε άλλη ηθική μοιάζουν ανίκανες να τον βοηθήσουν, λέει ο Σαρτρ. Τότε τι μπορεί να κάνει; Η απάντηση του Γάλλου φιλοσόφου είναι ότι κάθε άνθρωπος οφείλει να συνειδητοποιήσει την ελευθερία του και να δράσει αναλαμβάνοντας την ευθύνη για τις πράξεις του.

Θα μπορούσε λοιπόν να αναρωτηθεί κανείς: πώς μπορεί ο υπαρξισμός να συνδυάζεται με τόσο διαφορετικές πολιτικές ταυτότητες; Επίσης, πώς γίνεται κάποιοι από τους εκπροσώπους του να είναι πεπεισμένοι αθεϊστές, ενώ άλλοι βαθιά θρησκευόμενοι;

Ωστόσο, οι παραπάνω σκέψεις θα υποστούν αυστηρή κριτική. Πώς γίνεται, θα πει λόγου χάρη ο Ετιέν Ζιλσόν, να μας λέει ο Σαρτρ ότι δεν υπάρχει τέτοιο πράγμα όπως «ανθρώπινη φύση» και την ίδια στιγμή να υποστηρίζει, στηριγμένος στον Καντ, ότι κάθε φορά που ένας άνθρωπος παίρνει μια απόφαση δεσμεύεται απέναντι σε ολόκληρη την ανθρωπότητα; Πώς εναρμονίζονται αυτές οι δύο δηλώσεις; Επίσης, προβληματισμοί θα μπορούσαν να τεθούν και για τις ευρύτερες διαστάσεις της υπαρξιακής φιλοσοφίας. Ενώ είναι γνωστός ο μαρξισμός των Σαρτρ και Καμί, είναι επίσης γνωστός ο φιλελευθερισμός ενός άλλου σημαντικού υπαρξιακού φιλοσόφου, του Καρλ Γιάσπερς, αλλά και η ιδιαίτερη πολιτική στράτευση του Μάρτιν Χάιντεγκερ. Θα μπορούσε λοιπόν να αναρωτηθεί κανείς: πώς μπορεί ο υπαρξισμός να συνδυάζεται με τόσο διαφορετικές πολιτικές ταυτότητες; Επίσης, πώς γίνεται κάποιοι από τους εκπροσώπους του να είναι πεπεισμένοι αθεϊστές, ενώ άλλοι βαθιά θρησκευόμενοι; Ερωτήματα ενδιαφέροντα, το δίχως άλλο, που είναι ικανά να παρακινήσουν τον φιλομαθή αναγνώστη να εντρυφήσει και στο υπόλοιπο έργο του Σαρτρ, καθώς και τον υπαρξισμό εν γένει. Από τους σύντομους στοχασμούς του παρόντος βιβλίου −που έχουμε στα ελληνικά σε νέα και προσεγμένη, από κάθε άποψη, έκδοση–, γίνεται πάντως φανερό ότι η υπαρξιακή φιλοσοφία πόρρω απέχει από το να είναι θεωρητική, ατομικιστική και αμοραλιστική, ενώ, με την έμφαση που δίνει στην ελευθερία, προβάλλει ένα νέο επαναστατικό και ανθρωπιστικό ιδεώδες για τον σύγχρονο κόσμο.

* Ο ΜΥΡΩΝ ΖΑΧΑΡΑΚΗΣ είναι μεταπτυχιακός φοιτητής Φιλοσοφίας.


altΟ υπαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός
Ζαν-Πωλ Σαρτρ
Μτφρ. Αντώνης Χατζημωυσής
Δώμα 2020
Σελ. 104, τιμή εκδότη €14,00

alt

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ JEAN-PAUL SARTRE

 

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Η βούληση του λαού» του Άλμπερτ Γουίλ (κριτική) – Συστατικό της δημοκρατίας ή επικίνδυνος μύθος;

«Η βούληση του λαού» του Άλμπερτ Γουίλ (κριτική) – Συστατικό της δημοκρατίας ή επικίνδυνος μύθος;

Για το βιβλίο του Άλμπερτ Γουίλ [Albert Weale] «Η βούληση του λαού: Ένας σύγχρονος μύθος» (μτφρ. Δημοσθένης Κούλουθρος, εκδ. Επίκεντρο). Κεντρική εικόνα: © Vlad Tchompalov (Unsplash).

Γράφει ο Μύρων Ζαχαράκης

...
«Εφευρίσκοντας τον έρωτα ξανά: Πώς η πατριαρχία σαμποτάρει τις ετεροφυλοφιλικές σχέσεις» της Μόνα Σολέ (κριτική) – Ερωτικοποιήστε την ισότητα, όχι τη βία!

«Εφευρίσκοντας τον έρωτα ξανά: Πώς η πατριαρχία σαμποτάρει τις ετεροφυλοφιλικές σχέσεις» της Μόνα Σολέ (κριτική) – Ερωτικοποιήστε την ισότητα, όχι τη βία!

Για το δοκίμιο της Μόνα Σολέ [Mona Chollet] «Εφευρίσκοντας τον έρωτα ξανά: Πώς η πατριαρχία σαμποτάρει τις ετεροφυλοφιλικές σχέσεις» (μτφρ. Γιώργος Καράμπελας, εκδ. Στερέωμα). Κεντρική εικόνα: © Nathan Walker (Unsplash).

Γράφει η Ιωάννα Σπηλιοπούλου ...

Τέρι Ίγκλετον, Γιώργος Ν. Πολίτης: Δύο βιβλία κριτικής για τον Μαρξ στον 21ο αιώνα

Τέρι Ίγκλετον, Γιώργος Ν. Πολίτης: Δύο βιβλία κριτικής για τον Μαρξ στον 21ο αιώνα

Για το βιβλίο του Τέρι Ίγκλετον [Terry Eagleton] «Ιδεολογία» (μτφρ. Μελέτης Λάμπρου, εκδ. Πεδίο) και του Γιώργου Ν. Πολίτη «Εξουσιαστική Αριστερά» (εκδ. Αλεξάνδρεια).

Γράφει ο Μύρων Ζαχαράκης

«Ο μαρξισμός ως ...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

«2071» του Ντάνκαν ΜακΜίλλαν, σε σκηνοθεσία Μάνου Καρατζογιάννη, στο θέατρο Σταθμός (κριτική) – Κάνοντας τα μηνύματα του πλανήτη προσωπική υπόθεση

«2071» του Ντάνκαν ΜακΜίλλαν, σε σκηνοθεσία Μάνου Καρατζογιάννη, στο θέατρο Σταθμός (κριτική) – Κάνοντας τα μηνύματα του πλανήτη προσωπική υπόθεση

Το «2071» του Ντάνκαν ΜακΜίλλαν [Duncan Macmillan] παρουσιάζεται στο θέατρο Σταθμός σε σκηνοθεσία Μάνου Καρατζογιάννη. Φωτογραφίες: © Σπύρος Περδίου.

Γράφει ο Νίκος Ξένιος

Το 2071, η σημαντική διάλεξη του...

«Elon Musk: Η επίσημη βιογραφία» του Γουόλτερ Άιζακσον (κριτική) – Μια αμφιλεγόμενη φυσιογνωμία

«Elon Musk: Η επίσημη βιογραφία» του Γουόλτερ Άιζακσον (κριτική) – Μια αμφιλεγόμενη φυσιογνωμία

Για το βιβλίο του Γουόλτερ Άιζακσον [Walter Isaacson] «Elon Musk: Η επίσημη βιογραφία» (μτφρ. Γιώργος Μαραγκός, εκδ. Κλειδάριθμος).

Γράφει ο  Διονύσης Μαρίνος

Πριν από λίγες ημέρες ο ...

Το ζοφερό «Σπίτι» του Δημήτρη Καραντζά, στη Στέγη (κριτική)

Το ζοφερό «Σπίτι» του Δημήτρη Καραντζά, στη Στέγη (κριτική)

Ο Δημήτρης Καραντζάς σε συνεργασία με την Γκέλυ Καλαμπάκα, έγραψε και σκηνοθέτησε «Το Σπίτι», την πρώτη του παράσταση έπειτα από δώδεκα χρόνια, ύστερα από ανάθεση της Στέγης για τη δημιουργία ενός πρωτότυπου έργου. «Το Σπίτι» παρουσιάζεται στη Μικρή Σκηνή της Στέγης Τετάρτη - Κυριακή μέχρι και τις 19 Νοεμβρίου. Φωτο...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Ο μάγος» του Κολμ Τόιμπιν (προδημοσίευση)

«Ο μάγος» του Κολμ Τόιμπιν (προδημοσίευση)

Προδημοσίευσητο από το μυθιστόρημα του Κολμ Τόιμπιν [Colm Tóibín] «Ο μάγος» (μτφρ. Αθηνά Δημητριάδου), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 9 Οκτωβρίου από τις εκδόσεις Ίκαρος.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Λίμπεκ, 1892

Η ορχήστρα έπαιζε το Πρ...

«Όσα σκέφτεται ο βιβλιοπώλης σου για σένα» του Σον Μπίθελ (προδημοσίευση)

«Όσα σκέφτεται ο βιβλιοπώλης σου για σένα» του Σον Μπίθελ (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο του Σον Μπίθελ [Shaun Bythell] «Όσα σκέφτεται ο βιβλιοπώλης σου για σένα» (μτφρ. Μαριάννα Καλέμη) το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 18 Οκτωβρίου από τις εκδόσεις Key Books.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Τύπος τρία

ΕΙΔΟΣ: PARENTE...

«Οδός Ευτυχίδου» της Χρύσας Φάντη (προδημοσίευση)

«Οδός Ευτυχίδου» της Χρύσας Φάντη (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα της Χρύσας Φάντη «Οδός Ευτυχίδου», το οποίο κυκλοφορεί τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Σμίλη.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Πέτρο;»
«Εμένα φωνάζεις, γιαγιά;»
«Εσένα, γιε μου. Πάμε να δούμε τη θ...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Μεσογειακό νουάρ, δικαστικό θρίλερ, whodunnit κι ένα ασήμαντο περιστατικό: 4 δυνατά ευρωπαϊκά αστυνομικά μυθιστορήματα

Μεσογειακό νουάρ, δικαστικό θρίλερ, whodunnit κι ένα ασήμαντο περιστατικό: 4 δυνατά ευρωπαϊκά αστυνομικά μυθιστορήματα

Τέσσερα πρόσφατα αστυνομικά μυθιστορήματα ανανεώνουν τις γνωστές υποκατηγορίες της αστυνομικής λογοτεχνίας. «Η σκοτεινή μούσα» του Άρμιν Έρι, «Ο κώδικας του θησαυρού» της Τζάνις Χάλετ, «Θάνατος ενός ταξιδιώτη» του Ντιντιέ Φασέν και «Η στρατηγική του πεκινουά» του Αλέξις Ραβέλο.

Γράφει η Χίλ...

Τα βιβλία του φθινοπώρου 2023: Τι θα διαβάσουμε τις μέρες που έρχονται

Τα βιβλία του φθινοπώρου 2023: Τι θα διαβάσουμε τις μέρες που έρχονται

Επιλογές από τις προσεχείς εκδόσεις ελληνικής και μεταφρασμένης πεζογραφίας, ποίησης, βιογραφιών, θεάτρου, δοκιμίων, μελετών και γκράφικ νόβελ.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Επιλέξαμε και φέτος όχι την εξαντλητική παρουσίαση των νέων εκδόσεων αλλά την στ...

22 σημαντικοί συγγραφείς που έγραψαν μόνο ένα μυθιστόρημα

22 σημαντικοί συγγραφείς που έγραψαν μόνο ένα μυθιστόρημα

Τι κοινό θα μπορούσε να έχει η Έμιλι Μπροντέ [Emily Brontë] με τον Χουάν Ρούλφο [Juan Rulfo] και τον εικονιζόμενο Άρη Αλεξάνδρου; Και οι τρεις τους, όπως και πολλοί ακόμα σημαντικοί συγγραφείς, έγραψαν και εξέδωσαν ένα μόνο μυθιστόρημα στη διάρκεια της ζωής τους, που ωστόσο αρκούσε για να τους καθιερώσει στο λογοτεχ...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΟΥ ΜΗΝΑ

22 Σεπτεμβρίου 2023 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα βιβλία του φθινοπώρου 2023: Τι θα διαβάσουμε τις μέρες που έρχονται

Επιλογές από τις προσεχείς εκδόσεις ελληνικής και μεταφρασμένης πεζογραφίας, ποίησης, βιογραφιών, θεάτρου, δοκιμίων, μελετών και γκράφικ νόβελ. Επιμέλεια: Κώστας Αγορα

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

ΦΑΚΕΛΟΙ