25 καλά βιβλία για τις ιδέες, την πολιτική, την Ιστορία

Επίσης, το ενδιαφέρον επικεντρώνεται και σε έργα που αφορούν τις εξελίξεις με την τέταρτη βιομηχανική επανάσταση. Δεν θα μπορούσαμε να ξεχάσουμε την εβραϊκή Θεσσαλονίκη, τον ελληνικό Εμφύλιο αλλά και την μεταπολεμική ελληνική ιστορία. Φυσικά και δεν απουσιάζουν έργα για τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η Ιστορία, η κίνηση των ιδεών, ο κριτικός στοχασμός μέσα από το έργο των Μαρξ και Βέμπερ, αλλά και η σύγκρουση Μπακούνιν – Μαρξ δεν θα μπορούσαν να απουσιάζουν. Επίσης ιδιαίτερη προσοχή αξίζει ο προβληματισμός για το πώς φτιάχνονται τα Συντάγματα. Όλα αυτά συνθέτουν ένα μέρος από το τοπίο του καλοκαιρινού μας κοινωνικο-πολιτικού και ιστορικού αναγνωστικού περιβάλλοντος.

Διαφωτισμός και αντιδραστική σκέψη 

Βολταίρος, Πραγματεία περί ανεκτικότητας (μτφρ. Γιώργος Καράμπελας, εκδ. Διαλέγεσθαι)

Με μεγάλη καθυστέρηση στην Ελλάδα παραδίδεται μεταφρασμένο στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό από τις νέες εκδόσεις Διαλέγεσθαι ένα εμβληματικό έργο του Διαφωτισμού. Ένα κατηγορώ κατά της μισαλλοδοξίας, του φανατισμού, της άγνοιας, των προκαταλήψεων και στερεοτύπων του 18ου αιώνα. Ο προτεστάντης Ζαν Καλάς –131 χρόνια πριν τον Εβραίο Ντρέυφους– κατηγορήθηκε και καταδικάστηκε σε θάνατο για ένα έγκλημα που όχι μόνο δεν έκανε, αλλά και όλοι οι κατήγοροί του ήξεραν πως δεν το έκανε. Ο Βολταίρος δεν θα μπορούσε να αφήσει αυτό το γεγονός να περάσει έτσι. Συγγράφει το 1763 ένα λίβελο κατά της αυθαίρετης και αυταρχικής εξουσίας αλλά και πλέκει το εγκώμιο της ανεκτικότητας. Σ’ αντίθεση με τις κοινότοπες ερμηνείες του Διαφωτισμού ως κοσμοθεωρίας που αποθέωνε τη λογική, ο κύριος εκπρόσωπός του διαγιγνώσκει εδώ τα όρια και τις αδυναμίες του ανθρώπινου λόγου. Προαπαιτούμενο για την πληρέστερη κατανόηση της Πραγματείας είναι η ανάγνωση της εξαιρετικής εισαγωγής του Θανάση Γιαλκέτση. 

Raphael Glucksman, Εναντίον της αντιδραστικής σκέψης (μτφρ. Βάλια Καϊμάκη, εκδ. Πόλις)

Ο Γκλυσμάν δεν είναι Βολταίρος, κινείται όμως στους δρόμους που αυτός χάραξε. Στο στόχαστρό του βρίσκονται οι εχθροί της ανοικτής κοινωνίας είτε αυτοί είναι φανεροί τέτοιοι όπως οι σαλαφιστές είτε οι ακροδεξιοί αντιδραστικοί, είτε ο Πούτιν και οι φίλοι του, είτε εκείνοι –πολύ γνωστοί και στα καθ’ ημάς– που με πρόσχημα την κριτική στις πολυπολιτισμικές κοινωνίες ουσιαστικά αμφισβητούν τις ανοικτές. Δεν ασκεί όμως μόνο κριτική. Καταθέτει προτάσεις και για τη συγκρότηση ενός νέου ανθρωπισμού, ενός σχεδίου, μιας ιδεολογίας υπέρ των ανοικτών κοινωνιών και κατά της αντιδραστικής σκέψης. Κάνει έκκληση για τη δημιουργία νέων κοφτερών εννοιών –όπως τις χαρακτηρίζει– που θα αποτελέσουν απάντηση στην αντιδραστική σκέψη. Δεν κάνει όμως μόνο εκκλήσεις, αλλά και καταθέτει προτάσεις γι’ αυτό το νέο ανθρωπιστικό σχέδιο. Αλήθεια, μπορεί να αντέξει μια γλαφυρή γραφή όταν καλείται να περιγράψει τη ζοφερή αντιδραστική σκέψη του μίσους κατά του άλλου; Ο Γκλυσμάν με αυτό εδώ το υπέροχο βιβλίο αποδεικνύει πως μπορεί.

Enzo Traverso, Τα νέα πρόσωπα του φασισμού – Συζήτηση με τον Regis Meyran (μτφρ. Νίκος Κούρκουλος, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου)

Ο Τραβέρσο σ’ αυτήν εδώ τη συζήτησή του με τον δημοσιογράφο Regis Meyran δεν ακολουθεί τις ιδεολογίες του συρμού που βλέπουν σήμερα αναβίωση του φασισμού, έστω και νέου. Αντιθέτως υποστηρίζει πως η μεταλλαγή των νέων ακροδεξιών είναι τόσο ριζική που μας επιτρέπει να μιλάμε για μεταφασιστικά φαινόμενα. Χαράσσει μια θεωρητική διαχωριστική γραμμή μεταξύ του φασισμού και του φαινομένου της ανόδου των νέων ακροδεξιών. Οι ταυτοτικές πολιτικές και όχι η διαφορά του κλασικού από τον σύγχρονο αντισημιτισμό είναι το σύνορο που χωρίζει τον μεταφασισμό από τον πρόγονό του, τον φασισμό. Χρησιμοποιεί την έννοια «μεταφασισμός» για να δείξει την καταγωγική σύνδεσή της νέας ακροδεξιάς με τον φασισμό, αλλά και τη διαφορά της απ’ αυτόν. Αν και ο φασισμός αποτελεί τη μήτρα αυτών των νέων δεξιών κινημάτων, αυτά δεν είναι φασιστικά, ούτε καν νεοφασιστικά. Είναι μεταφασιστικά. Βιβλίο που κατά τη γνώμη μου αναδεικνύει τόσο σημαντικά καινοτόμα στοιχεία όπως παλαιότερα η Μεταδημοκρατία του Κόλιν Κράουτς.  

Ρωσία και σταλινισμός 

Oleg V. Khlevniuk, Στάλιν – Μια νέα βιογραφία (μτφρ. Πέτρος Γεωργίου, εκδ. Πατάκη)

Μα υπάρχουν πράγματα που μπορούν ακόμη να γραφούν για τον Στάλιν και να δικαιολογούν τον τίτλο «Μια νέα Βιογραφία»; Ο Χλέβνιουκ αποδεικνύει πως όντως υπάρχουν και τα καταγράφει με επιστημονική συνέπεια και πολιτική ακεραιότητα. Ο συγγραφέας γνωρίζει βαθύτατα τα τεράστια ανοικτά πλέον αρχεία για την σταλινική περίοδο και αυτό τον βοηθά στο να διαλύσει δύο μύθους. Από τη μια τον μύθο του Στάλιν τέρατος, του Στάλιν σατανική μεγαλοφυΐα που ότι κάνει δεν έχει σχέση με την ιδεολογία του κομμουνισμού και από την άλλη την, ευρέως αποδεκτή από τον πουτινισμό, θεωρία του Στάλιν απαραίτητου κομματιού του ρωσικού εκσυγχρονισμού, του αναγκαίου αυταρχικού ηγέτη τον οποίο χρειάζεται κάθε φορά η ρωσική κοινωνία για να περάσει στον εκσυγχρονισμό. Διαβάζοντας αυτό το βιβλίο θα ξαναθυμηθούμε πολλά πράγματα για τον σταλινισμό, αλλά και θα μάθουμε πολλά νεότερα που όλα όμως εντάσσονται σ’ ένα επιστημονικό πλαίσιο ερμηνείας των γεγονότων.  

Timothy Snyder, Αιματοβαμμένες χώρες – Η Ευρώπη μεταξύ Χίτλερ και Στάλιν (μτφρ. Ανδρέας Παππάς, εκδ. Παπαδόπουλος)

Ο Σνάιντερ, στο τέλος μιας πλούσιας περιήγησης σε αρχεία, έργα άλλων ιστορικών, αναφορές, προσωπικά ημερολόγια, αναμνήσεις κ.λπ. και αφού καθοδηγηθεί από την αρχή ότι τα εγκλήματα των Χίτλερ και Στάλιν σχετίζονται αλλά δεν ταυτίζονται, καταλήγει στη διαπίστωση ότι μόνο η γνώση των κοινών στοιχείων του ναζιστικού και του σοβιετικού καθεστώτος δίνει το κλειδί για τη γνώση των διαφορών τους. Οι αιματοβαμμένες χώρες της περιόδου 1933-1945 είναι τα κράτη που συνέδεε η γραμμή του φερώνυμου συμφώνου Ρίμπεντροπ - Μολότοφ. Είναι τα εδάφη της προπολεμικής Πολωνίας, η Λευκορωσία, η Ουκρανία, οι δυτικές επαρχίες της Ρωσίας, ο Καύκασος. Τα θύματα στα οποία επικεντρώνει ο Σνάιντερ δεν αφορούν όσους πέθαναν στα πεδία των πολεμικών επιχειρήσεων, αλλά εκείνα τα 14 εκατομμύρια πολιτών που εξόντωσαν τα δύο συστήματα με βάση σχεδιασμένες πολιτικές θανάτωσης. Δεν αφορούν όσους πέθαναν από εξάντληση, ασθένειες ή ασιτία σε στρατόπεδα εργασίας, ούτε αυτούς που κρατούσαν όπλο στο αντάρτικο. Συναρπαστική αφήγηση, πρωτότυπες προσεγγίσεις. 

Yegor Gaidar, Η κατάρρευση μιας Αυτοκρατορίας – Μαθήματα για τη σύγχρονη Ρωσία (μτφρ. Δημήτρης Β. Τριανταφυλλίδης, εκδ. Παπαδόπουλος)

Ενώ για τον Στάλιν γνωρίζουμε πολλά τα οποία όλο και ανανεώνονται, για την πολύ πιο πρόσφατη κατάρρευση της κομμουνιστικής Αυτοκρατορίας γνωρίζουμε πολύ λιγότερα. Αυτό το κενό καλύπτει αυτό εδώ το βιβλίο. Αν υπάρχουν κάποιοι συγγραφείς που θα μπορούσαν ταυτοχρόνως να χαρακτηριστούν και insider στα γεγονότα που περιγράφουν, ο Γκαϊντάρ θα συμπεριλαμβανόταν στους πιο επιφανείς. Στενός συνεργάτης του Γκορμπατσόφ, κατηγορήθηκε όχι μόνο στο ότι συνέβαλε στην κατάρρευση του κομμουνισμού αλλά και στο ότι συνέβαλε στη νεοφιλελευθεροποίηση της ρωσικής οικονομίας. Αλήθεια το πρώτο. Ιδεοληψίες το δεύτερο. Το βιβλίο χρησιμοποιεί ένα πλήθος στοιχείων για την κατάρρευση του σοβιετικού κομμουνισμού. Η πρωτοτυπία έγκειται στο γεγονός ότι ο συγγραφέας δεν μπήκε μόνο στον κόπο να συστηματοποιήσει τα αρχεία, αλλά ήταν και ο δημιουργός των γεγονότων που αυτά καταγράφουν. Πρόκειται για σημαντική μελέτη που όπως τονίζει ο εξαιρετικός μεταφραστής της Δημήτρης Τριανταφυλλίδης αποτελεί ταυτοχρόνως και πολύτιμη μαρτυρία. 

Βυζάντιο 

Κονσταντίν Λεόντιεφ, Βλαντίμιρ Σολοβιόφ, Το Βυζάντιο στη Ρωσίαο Βυζάντιο στη Ρωσία (μτφρ. Όλεγ Τσυμπένκο, εκδ. Καστανιώτη)

Η Ρωσία όμως του Στάλιν και του Γκορμπατσόφ δεν ήρθε με παρθενογένεση. Για μια κοινότοπη άποψη αυτή αποτελεί απόσταγμα μιας διαχρονικής σύγκρουσης μεταξύ σλαβόφιλων και φιλοδυτικών. Εδώ ένας εκπρόσωπος των πρώτων, ο Λεόντιεφ, εξετάζει τις σχέσεις αγάπης και μίσους της σλαβικής Ρωσίας με το Βυζάντιο. Εξετάζει την επιρροή του Βυζαντινισμού στη Ρωσία και το πως αυτός συνέβαλε στη δημιουργία του ρωσικού ορθόδοξου τσαρισμού. Χωρίς το Βυζάντιο δεν θα υπήρχε τσαρισμός. Στο πολύ πιο σύντομο δοκίμιο του ο δυτικόφρονας αλλά και μυστικιστής (στη Ρωσία ενίοτε αυτά τα δυο συνδυάζονται) Σολοβιόφ αναγνωρίζει και αυτός τον ρόλο του Βυζαντίου στη συγκρότηση του ρωσικού κοινωνικού και ιδεολογικού σχηματισμού, μόνο που βλέπει στην ιδεολογία της Ρωσίας ως Τρίτης Ρώμης στοιχεία καθήλωσης της χώρας στην καθυστέρηση. Η ανάγνωση πάντως των δύο κειμένων αποδεικνύει πόσο ρηχή είναι η θεωρία της απόλυτης αντίθεσης σλαβόφιλης και δυτικόφιλης Ρωσίας.

Jonathan Harris, Βυζάντιο – Ένας άγνωστος κόσμος (μτφρ. Γιώργος Μπαρουξής, εκδ. Μεταίχμιο)

Πολλά ιστορικά συγγράμματα ασχολούνται με τις αιτίες της πτώσης του Βυζαντίου εστιάζοντας στη νωθρότητα και την χαλαρότητα των ηθών. Αντιθέτως ο συγγραφέας, καθηγητής Βυζαντινής Ιστορίας, διερευνά τις αιτίες οι οποίες οδήγησαν τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία να κυριαρχήσει περισσότερο από μια χιλιετία. Καινοτομώντας ισχυρίζεται ότι αυτές εντοπίζονται ακριβώς στο ότι το Βυζάντιο, αντίθετα απ’ όσα το ίδιο ισχυριζόταν, αποτελούσε τομή σε σχέση με τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Το Βυζάντιο ήταν αναγκασμένο συνεχώς να επαγρυπνεί για τα σύνορά του και για να το πετύχει αυτό δεν αρκούσε μόνο να στηρίζεται στη στρατιωτική του δύναμη. Χρειαζόταν ένας διαφορετικός τρόπος σκέψης από αυτόν της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, πολιτικές δωροδοκίας, ίντριγκας και αφομοίωσης. Παρακολουθεί όλα αυτά μέσα από τη διαδρομή μεγάλων ιστορικών προσωπικοτήτων, δυναστειών και γεωπολιτικών συσχετισμών της εποχής. Μέσα στη ρουτίνα της κοινότοπης βυζαντολογίας έχουμε εδώ μια χρήσιμη εξαίρεση. 

Αρχαία ελληνική φιλοσοφία και ιστορία 

Μιχαήλ Β. Σακελλαρίου, Ελληνικά έθνη κατά την εποχή του Χαλκού (μτφρ. Νατάσσα Παπαδοπούλου, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης)

Ο Μιχαήλ Σακελλαρίου δεν είναι μόνο ο μεγάλος ιστορικός της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας, αλλά και αυτός που προσέγγισε με ριζοσπαστικό τρόπο το πρωτοελληνικό παρελθόν. Εδώ παρουσιάζονται είκοσι πέντε ελληνικά έθνη διαμορφωμένα στον ελλαδικό χώρο ανάμεσα στην άφιξη των Πρωτοελλήνων (πριν το 1900 π.Χ.) και στο τέλος της εποχής του Χαλκού (περ. 1100 π.Χ.). Η κλασική αυτή εδώ μελέτη στηρίζεται σε δυο υποθέσεις. Πρώτον, ότι μετά την εγκατάσταση των πρώτων Ελλήνων στον ελλαδικό χώρο ξεκίνησε η διαμόρφωση των πρώτων εθνών και δεύτερον πως κατά την εποχή του Χαλκού τα προηγούμενα έθνη αποτελούν πλέον αυτόνομες πολιτικές και πολιτισμικές οντότητες. Στηριζόμενος ο συγγραφέας σε ένα πλούτο ιστορικών, γλωσσολογικών, ονοματολογικών, μυθολογικών και αρχαιολογικών στοιχείων παρακολουθεί την πορεία και τη συγκρότηση των προαναφερθέντων είκοσι πέντε ελληνικών εθνών και προσφέρει σ’ όλους τους αναγνώστες, Έλληνες και ξένους, μια σημαντική αυτογνωσία. 

Σπύρος Συρόπουλος, Το παρελθόν ως πολιτικό δεδομένο – Μύθος και ιστορική παράδοση στην πολιτική σκέψη της Αρχαίας Ελλάδας (εκδ. Gutenberg)

Είναι δεδομένο πώς διάφορα είδη της αρχαίας ελληνικής γραμματείας εμπεριέχουν πολιτικές θέσεις και απόψεις, οι οποίες ακόμη και σήμερα διατηρούν τη φρεσκάδα και την πρωτοτυπία τους. Η κεντρική όμως πρόθεση του συγγραφέα αυτού εδώ του βιβλίου δεν είναι απλώς να καταδείξει ότι η πολιτική σκέψη και ο λόγος της Αρχαίας Ελλάδας αποτελούν απαραίτητα στοιχεία για την αυτογνωσία του παρόντος και την πρόβλεψη του μέλλοντος. Στόχος του είναι να περιγράψει το πολιτικό περιβάλλον εντός του οποίου αναπτύσσεται η αρχαιοελληνική σκέψη, η σχέση του μύθου με την πολιτική για να προσεγγίσει το ζήτημα της χρήσης του παρελθόντος στα σημερινά και στα μελλούμενα πολιτικά περιβάλλοντα. Σπάνια μια τόσο βαθειά επιστημονική προσέγγιση έχει τόσο μεγάλες πολιτικές βλέψεις. Το έργο του Ομήρου, του Ευριπίδη, του Αισχύλου αλλά και οι Αμαζόνες, ο Πεισίστρατος και ο Μέγας Αλέξανδρος συνδράμουν σ’ αυτό τον στόχο.  

Συλλογικό, Εισαγωγή στην Αρχαία Φιλοσοφία (επιμέλεια: Γιώργος Καραμανώλης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης)

Έντεκα Έλληνες φιλόσοφοι ενώνουν τις δυνάμεις τους υπό την επιμέλεια του Γιώργου Καραμανώλη για να προσφέρουν μια σοβαρή επιστημονική εργασία, προσιτή όμως σε κάθε ενδιαφερόμενο, σχετική με τις αρχαιοελληνικές πηγές της φιλοσοφίας του Δυτικού Κόσμου. Η προσέγγιση δεν είναι προσωποκεντρική αλλά θεματική και πολυεπίπεδη. Οι σημαντικότεροι φιλόσοφοι στην Αρχαία Ελλάδα τοποθετούνται σε ξεχωριστά κάδρα όπου εξετάζονται οι μορφές φιλοσοφικού λόγου στην αρχαία φιλοσοφική παράδοση, η λογική, η γνωσιοθεωρία, η φυσική φιλοσοφία, η οντολογία, η θρησκεία, η ψυχή, ο νους και το σώμα, η ηθική και τέλος η αρχαία πολιτική φιλοσοφία. Σ’ αυτό το συλλογικό τόμο η φιλοσοφία εξακολουθεί να είναι μια δύσκολη επιστήμη, χωρίς αυτό να σημαίνει πως είναι και βαρετή. Ακριβώς το αντίθετο.   

Μεσαίωνας και φιλοσοφία 

Antony Black, Η πολιτική σκέψη στην Ευρώπη του Μεσαίωνα (1250-1450) (μτφρ. Δημήτριος Κ. Γιαννακόπουλος, εκδ. Επίκεντρο)

Όσοι πιστεύουν ότι η φιλοσοφία είναι μια επιστήμη που έκανε ένα άλμα από την αρχαιοελληνική της περίοδο κατευθείαν στον Διαφωτισμό και τη νεωτερικότητα θα διαψευστούν ευχάριστα διαβάζοντας αυτό τα βιβλίο. Ο Άντονυ Μπλακ δείχνει ότι μέσα στον κόσμο της θεωρίας και της φιλοσοφίας του Ύστερου Μεσαίωνα υπάρχει πολλή ζωντάνια. Δείχνει ότι ένα, όχι και τόσο αδιόρατο, νήμα ενώνει τη ζωή των φιλοσοφικών ιδεών με τις ανάγκες για αλλαγή και μετασχηματισμό της πραγματικής ζωής. Οι ιδέες των φιλοσόφων (Ακινάτης, Μαρσίλιος, Όκαμ, Ουίκλιφ, Κούζα) μας αποκαλύπτουν ένα τοπίο, που θέματα που συναντάμε στη νεωτερικότητα, όπως η κρατική απολυταρχία, η λαϊκή κυριαρχία, τα ατομικά δικαιώματα, δεν «φύτρωσαν» ξαφνικά στον σύγχρονο Δυτικό Κόσμο, αλλά είναι αποτέλεσμα μιας καλλιέργειας που ξεκίνησε αυτή την περίοδο. Ο συγγραφέας με μεθοδικότητα αλλά και πρωτοτυπία καταρρίπτει το στερεότυπο του μυστικιστικού Μεσαίωνα. 

Σύγχρονη Ελλάδα 

Κωστής Καρπόζηλος, Δημήτρης Χριστόπουλος, 10+1 ερωτήσεις και απαντήσεις για το Μακεδονικό (εκδ. Πόλις)

Σε μια εποχή που ειλικρινώς σερβίρονται ένα σωρό –επιεικώς γραφόμενο– ανορθολογισμοί, αυτό το βιβλίο με εύληπτο τρόπο απαντά σε «καυτά» ερωτήματα για το Μακεδονικό. Οι ερωτήσεις είναι όλα αυτά πίσω από τα οποία κρύβεται ο δικός μας εθνικισμός, γιατί βεβαίως και υπάρχει και ο εθνικισμός της άλλης πλευράς. Μεταξύ των άλλων ερωτήσεις σαν αυτές, αν το γειτονικό κράτος είναι τεχνητό, αν είναι κρατίδιο, αν φταίει η Αριστερά γι’ αυτό, αν υπάρχει μακεδονική γλώσσα καθόλου δεν είναι αθώες. Πίσω τους κρύβεται ένα έθνος που φοβάται να λογαριαστεί με τους σκελετούς που κρύβει στο ντουλάπι του. Κρύβεται ο εθνικισμός. Οι απαντήσεις όμως των συγγραφέων καθόλου κοινότοπες δεν είναι, αντιθέτως συνθέτουν για το ζήτημα ένα καθαρό φιλελεύθερο λόγο που ακούγεται και θαυμάζεται μόνο στις ανοικτές κοινωνίες. Σε κοινωνίες που δεν φοβούνται να διαβάζουν την ιστορία, τη δική τους και την ιστορία των άλλων, από μια θέση που ο Άνταμ Σμιθ ονόμαζε «αμερόληπτο παρατηρητή».

Devin E. Naar, Η Θεσσαλονίκη των Εβραίων – Ανάμεσα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και τη νεότερη Ελλάδα (μτφρ. Χρήστος Γεμελιάρης, εκδ. Αλεξάνδρεια)

Η Θεσσαλονίκη ήταν πόλη πολυπολιτισμική πολύ πριν ο πολυπολιτισμός γίνει της μόδας και στη συνέχεια εχθρός. Σ’ αυτήν την  αποκαλούμενη και «Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων» έζησε, αναπτύχθηκε και έσβησε η μεγαλύτερη σεφαραδατική εβραϊκή κοινότητα του κόσμου. Ο Νάαρ μας παραδίδει μια μελέτη τεκμηριωμένη σε πολλαπλά στοιχεία, με πολλές προσωπικές μαρτυρίες ακόμη και ανθρώπων της οικογένειάς του. Η γραφή του συγκλονίζει με την ανθρωπιά που την διέπει αλλά και προβληματίζει με την απανθρωπιά που μερικοί συνάνθρωποί μας επέδειξαν απέναντι στους Εβραίους συμπολίτες τους. Και αν νομίζουμε ότι αυτό αφορά την εποχή της γερμανικής Κατοχής, δεν είναι έτσι. Αυτή η απανθρωπιά αφορά τον πόλεμο που άνοιξε ακόμη από την εποχή της πυρκαγιάς του 1917 κατά των φτωχών Εβραίων της πόλης, συνεχίστηκε στην Ελλάδα του Βενιζέλου και εντάθηκε την περίοδο του Μεταξά με το αίτημα για επέκταση του Πανεπιστημίου πάνω από το εβραϊκό νεκροταφείο. Η καταστροφή του οποίου ολοκληρώθηκε μεν το 1943, είχε αρχίσει όμως πολύ νωρίτερα. Στο ερώτημα αν τελικά η Θεσσαλονίκη ήταν εβραϊκή πόλη, ο συγγραφέας απαντά πως αυτό είναι μύθος και μνήμη συνάμα. 

Γιάννης Πριόβολος, Εθνικιστική «αντίδραση» και Τάγματα Ασφαλείας – Εμφύλιος και αντικατοχικός πόλεμος 1943-1944 (εκδ. Πατάκη)

Είναι πλέον θέση της πλειοψηφίας των ελλήνων ιστορικών πως ο Εμφύλιος Πόλεμος δεν ξεκίνησε το 1946. Γραμμένο αυτό το βιβλίο από τον στρατιωτικό Γιάννη Πριόβολο, ένα μη επαγγελματία ιστορικό, συντίθεται από ένα πλήθος αρχειακών τεκμηρίων με τα οποία ο συγγραφέας υποστηρίζει πως κατά τα έτη 1943-1944 διαδραματίζεται ένας διπλός πόλεμος. Ένας πόλεμος κατά των δυνάμεων κατοχής και ένας κατοχικός εμφύλιος, προοίμιο αυτού της περιόδου 1946-1949. Η ειδοποιός διαφορά αυτής όμως της μελέτης είναι η εστίαση στην καταγραφή των στοιχείων που συνθέτουν τη συγκρότηση της ένοπλης αντίδρασης ή αλλιώς των ταγμάτων ασφαλείας. Ο συγγραφέας παρακολουθεί την οργανωτική και ιδεολογική συγκρότηση αυτών των ταγμάτων σε όλη την Ελλάδα, τη σχέση τους με τις δυνάμεις κατοχής, την τρομοκρατική τους δράση και φυσικά τις συγκρούσεις τους κυρίως με τον ΕΛΑΣ. Ένα βιβλίο έκπληξη.

Σωτήρης Ριζάς, Κωνσταντίνος Καραμανλής – Η Ελλάδα από τον Εμφύλιο στη Μεταπολίτευση (εκδ. Μεταίχμιο)

Ο πολύ καλός ιστορικός δεν επιδιώκει εδώ να μυθοποιήσει τον Κωνσταντίνο Καραμανλή, αλλά να αναδείξει τον πρωταγωνιστικό του ρόλο σε δυο περιόδους. Στην πρώτη περίοδο από το 1955 έως το 1963 ο Κωνσταντίνος Καραμανλής συνέβαλε σε μια διαδικασία οικονομικής ανάπτυξης της χώρας. Αλλά όπως τονίζει ο συγγραφέας σ’ αυτή την περίοδο οι κυβερνήσεις Καραμανλή δεν υπερέβησαν τους φραγμούς που είχαν τεθεί από το μετεμφυλιακό καθεστώς. Στην δεύτερη περίοδο διακυβέρνησης του από το 1974 έως το 1980 αλλάζουν οι θεσμοί του μετεμφυλιακού συστήματος, οι τρόποι άσκησης της πολιτικής, εκκαθαρίζεται  η κληρονομιά του Εμφυλίου κυρίως και με τη νομιμοποίηση του ΚΚΕ και κυρίως η χώρα γίνεται μέλος της Ευρωπαϊκής Κοινότητας. Ο Ριζάς δεν χαρίζεται στα λάθη και τις οικονομικές κυρίως παραλείψεις (κρατικός παρεμβατισμός, μη αναπτυξιακός σχεδιασμός) αυτής της περιόδου, αλλά αναδεικνύει το γεγονός πως με τις πολιτικές του ο Κωνσταντίνος Καραμανλής εξασφάλισε την κοινωνική συναίνεση που είχε τότε ανάγκη η χώρα. Κάτι που συνέχισε με τον ίδιο ζήλο και κατά τα πέντε έτη (1980-1985) της προεδρικής του θητείας.  

Ρόδης Ρούφος, Οι μεταμορφώσεις του Αλάριχου και άλλα δοκίμια (εκδ. Εστία)

Ο Αλάριχος είναι το σύμβολο της κατάρρευσης ολόκληρου του αρχαίου κόσμου, αυτόν χρησιμοποιεί και ο εν πλήρη γνώσει φιλελεύθερος Ρόδης Ρούφος για να στηλιτεύσει τους αρνητές του αστικού φιλελεύθερου πολισμού. Εδώ είναι συγκεντρωμένα μια σειρά άρθρων του συγγραφέα χωρισμένα σε δύο περιόδους. Από το 1955 έως το 1966, ένα μικρό διάλειμμα λόγω της επιβολής της δικτατορίας και στη συνέχεια αφού είχε απολυθεί από την διπλωματική του υπηρεσία κατά την περίοδο 1970-1971. Από τη μια ο συγγραφέας στοχοποιεί τον συντηρητισμό της ελληνικής κοινωνίας σε θέματα όπως η συνταγματική προστασία της Ορθοδοξίας, η κατοχύρωση της καθαρεύουσας, τον αντιδραστικό Αστικό Κώδικα. Στους συντηρητικούς συμπεριλαμβάνει τόσο τους υποστηρικτές του ελληνοχριστιανικού πολιτισμού όσο και τους θιασώτες του λαϊκοδημοκρατικού πολιτισμού (ΚΚΕ). Από την άλλη όπως τονίζει και ο Νίκος Αλιβιζάτος στην εισαγωγή παρόλο που ασκεί δριμύτατη κριτική στις ατέλειες της τότε πνευματικής ηγεσίας, δεν διστάζει να υποστηρίξει πως η Ελλάδα αξίζει όχι μόνο για την παρελθούσα σκέψη της, αλλά και για τη σύγχρονή της. Σε μια εποχή που κάθε λογής φανατικοί αυτοπροσδιορίζονται ως φιλελεύθεροι, ο Ρούφος δείχνει τι πραγματικά σημαίνει να είναι κανείς φιλελεύθερος. Η γραφή του σε κάνει να ερωτευτείς την ανάγνωση. 

Μάκης Καραγιάννης, «Μικρό και αλαζονικό έθνος» (εκδ. Μεταίχμιο)

Ο μυθιστοριογράφος και δοκιμιογράφος Μάκης Καραγιάννης αρπάζεται από μια φράση του Νίτσε για το «μικρό και αλαζονικό έθνος» για να ερμηνεύσει τις ατέλειες του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού. Πιστεύει όμως πως ο καλύτερος τρόπος για να επιτευχθεί κάτι τέτοιο δεν είναι τόσο η μελέτη των κοινωνικών και οικονομικών διαδικασιών αλλά η προσέγγιση των ανθρωπολογικών διαστάσεων της ελληνικής κοινωνίας με μεθοδολογικά εργαλεία τις έννοιες της ατομικότητας, της συγκρότησης του υποκειμένου, του έθνους και του λαού. Για τον συγγραφέα η ανάλυση της ελληνικής «ιδιαιτερότητας» δεν μπορεί να γίνει αντιληπτή πέρα από τον καθρέφτη των πνευματικών και ιστορικών εξελίξεων στην Ευρώπη. Εντυπωσιάζει ιδιαίτερα όμως ο τρόπος που προσεγγίζει τα θέματά του μέσα από τα ομηρικά έπη, τις αρχαιοελληνικές τραγωδίες, τα μαθηματικά. Η συγκριτική ανάγνωση του Φάουστ και του Ζορμπά καθιστά το βιβλίο ιδιαίτερα πρωτότυπο, ευχάριστο και επιπροσθέτως γεμάτο με εκπλήξεις

Ξενοφών Ι. Κοντιάδης, Πώς γράφεται το Σύνταγμα; – Συνταγματικός σχεδιασμός και διαβουλευτική δημοκρατία (εκδ. Παπαζήσης)

Πρόσφατα ακούσαμε από τα πιο επίσημα χείλη του Πρωθυπουργού για την ανάγκη ενός προοδευτικού συντάγματος. Ο πολύ σημαντικός Έλληνας συνταγματολόγος μάς «μαθαίνει» πως η συγγραφή και η αναθεώρηση των Συνταγμάτων είναι μια πολύ δύσκολη διαδικασία που απαιτεί αποστασιοποίηση από τις πολιτικές συγκυρίες. Αυτή προϋποθέτει την ύπαρξη κανόνων και μεθοδολογικών εργαλείων που υπερβαίνουν τις πολιτικές σκοπιμότητες. Την ίδια όμως στιγμή επισημαίνει πως τα Συντάγματα δεν μπορεί να είναι αποτέλεσμα της δράσης μόνο των ειδικών και των πολιτικών. Χρειάζεται και η λειτουργία μιας διαβούλευσης με τους πολίτες ώστε αυτά να οδηγούν από το Κοινωνικό Συμβόλαιο στην Επάλληλη Συναίνεση. Πόσο περισσότερο θα μπορούσαμε να επωφεληθούμε αν οι πολιτικοί μας διάβαζαν τέτοια έργα; Αλλά αν αυτό είναι πολύ δύσκολο έως αδύνατο, τουλάχιστον εύχομαι να το διαβάσουν, όσο το δυνατόν περισσότεροι ενεργοί πολίτες. 

Κλασικοί στοχαστές

Γιώργος Φαράκλας, Η Λογική του Κεφαλαίου – Μια κριτική εισαγωγή στην σκέψη του Μαρξ και του Βέμπερ (εκδ. Εστία)

Ο τίτλος μπορεί να ξενίζει γιατί οι περισσότεροι όταν μιλούμε για τη Λογική του Κεφαλαίου φέρνουμε στο νου μας μόνο τον Μαρξ. Ο συγγραφέας όμως αναδεικνύει με κριτικό και πολλές φορές και επικριτικό τρόπο το έργο αυτών των δυο κλασικών αναλυτών της ανάπτυξης του κεφαλαιοκρατικού συστήματος. Πραγματικά σ’ αυτές τις λίγες γραμμές δεν έχω τη δυνατότητα να καταδείξω όλο τον πλούτο αυτού του βιβλίου. Θα επιμείνω εδώ όμως στη μέθοδο που μας προτείνει ο συγγραφέας να διαβάσουμε τους δυο, όχι σαν οπαδοί ή «εχθροί» τους, αλλά ως δυο κλασικούς συγγραφείς που συγκρούονται με στερεότυπα και κοινότοπες αναλύσεις για το ρόλο του καπιταλιστικού κράτους, της γραφειοκρατίας, της επιχειρηματικότητας, της δημόσιας  διοίκησης, των κανόνων του υγιούς ανταγωνισμού. Διαβάζοντας αυτό το βιβλίο ανακαλύπτουμε πόσο πολύ πιο κοντά από όσο μακριά ήταν οι αυτοί οι δυο τεράστιοι στοχαστές.  

Sam Dolgov – John Clark, Μπακούνιν κατά Μαρξ (μτφρ. Μάκης Κορακιανίτης, εκδ. Αλεξάνδρεια)

Ήταν ο Μαρξ αυτός που μετέτρεψε τη σοσιαλιστική θεωρία από προεπιστημονική σε επιστημονική και ήταν ο Μπακούνιν ο «αιθεροβάμων» πρωτόγονος μηδενιστής; Ήταν ο Μαρξ ο επιστήμονας και ο Μπακούνιν ο ρομαντικός επαναστάτης; Τίποτα τέτοιο ισχυρίζονται οι δυο αντιεξουσιαστές συγγραφείς. Αυτοί γνωρίζουν σε βάθος το θεωρητικό έργο του Μπακούνιν, αλλά έχουν μελετήσει και τη μεγάλη σύγκρουση των δυο στοχαστών γύρω από τα τεκταινόμενα στην Α’ Διεθνή. Δεν είναι τόσο μεγάλη η διαφορά των δυο όσον αφορά τη σημασία της οικονομικής υπερδομής στην ανθρώπινη εξέλιξη. Εδώ ο Μπακούνιν είναι κοντά στον Μαρξ. Εκεί όμως που διαφέρουν ριζικά είναι στο πως οι δυο πλευρές βλέπουν την Επανάσταση και τη μετεπαναστατική κοινωνία. Και εδώ ο Μπακούνιν αποδεικνύεται ιδιαίτερα οξυδερκής για το που μπορούσαν να οδηγήσουν οι πολιτικές αντιλήψεις του Μαρξ. Για τους δυο συγγραφείς ο Μπακούνιν εκπροσωπούσε τον αντιεξουσιαστικό αναρχικό σοσιαλισμό και ο Μαρξ τον κρατικό κομμουνισμό. Η μελέτη τους όμως ξεκινά από αυτή τη διαπίστωση και δεν τελειώνει σ’ αυτήν. 

Παγκόσμιος πόλεμος 

Antony Beevor, Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος (μτφρ. Γιώργος Μπλάνας, εκδ. Γκοβόστη)

Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος είναι ένα θέμα που ποτέ δεν θα εξαντληθεί. Αν μάλιστα αυτό το θέμα το διαπραγματεύονται ιστορικοί τόσο μεγάλης εμβελειας όπως ο Μπίβορ, τότε  ο αναγνώστης πρέπει να είναι πάντα έτοιμος να μάθει καινούργια πράγματα αλλά και να συναισθανθεί το μέγεθος της τραγωδίας αυτής της εποχής με ένα τρόπο σαν να είναι για πρώτη φορά. Αυτή η ιστορία σε αντίθεση με άλλες ιστορίες δεν είναι μόνο η ιστορία του πολέμου στην Ευρώπη. Είναι η ιστορία αυτού του πολέμου σ’ όλον τον κόσμο. Σε σχεδόν χίλιες σελίδες παρακολουθούμε τις αγριότητες του, αλλά και τις θυσίες, την αυταπάρνηση και πράξεις ανθρωπισμού που εξελίχθηκαν σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης. Ο φασισμός στη γραφή του Μπίβορ δεν έχει καμία νομιμοποίηση, παρουσιάζεται όπως είναι. Σαν το χειρότερο ανθρώπινο σύστημα που υπήρξε στην  ανθρωπότητα. Δεν δαιμονοποιεί τους ναζιστές ηγέτες αλλά τους εντάσσει σε πλαίσιο που αποκαλύπτει ποιοι πραγματικά ήσαν. Στο πλαίσιο της ναζιστικής τους κοσμοθεωρίας. Άλλο ένα απολαυστικό βιβλίο από τον Μπίβορ.  

Νέος τεχνολογικός κόσμος 

Θεόδωρος Λιανός, Περί πλούτου και σταθερής οικονομίας (εκδ. Καστανιώτη)

Στο βιβλίο με επιστημονική αυστηρότητα, η οποία όμως δεν φοβάται να χρησιμοποιεί και τον άμεσο καθαρό και γλαφυρό λόγο των καθημερινών περιστάσεων, εξετάζονται τέσσερεις μορφές πλούτου: ο υλικός, ο πνευματικός, ο  φυσικός και αυτός των εμπειριών. Όσο και να φανεί παράξενο σε ορισμένους, ο επιφανής οικονομολόγος δεν συντάσσεται με τον υλικό πλούτο, θα έλεγα ότι μάλλον προς τον πλούτο των εμπειριών γλυκοκοιτάζει. Το σίγουρο όμως είναι πως υποβάλλει σε δριμύτατη κριτική το μοντέλο της συνεχούς ανάπτυξης. Αυτό αντί να μειώνει τις ανισότητες και τη φτώχεια τις αυξάνει. Αυτό χαράσσει τα όρια της αντοχής τόσο του οικονομικού και κοινωνικού, όσο και του φυσικού περιβάλλοντος μας. Τα όρια της υπερκατανάλωσης από τη μια και του υπερπληθυσμού από την άλλη κάνουν αναγκαία την υπέρβαση του διλήμματος για το αν πρέπει να ζούμε σαν τον άγιο Φραγκίσκο ή τον Ωνάση.  Απολαυστική γραφή. 

Alec Ross, Οι βιομηχανίες του μέλλοντος (μτφρ. Νίκος Ρούσσος, εκδ. Ίκαρος)

Αυτό εδώ το βιβλίο βρίσκεται στον αντίποδα του βιβλίου του Λιανού. Στη δεκαετία του 1980 οι επεξεργασίες του Άλβιν Τόφλερ για το Τρίτο Κύμα στη βιομηχανική επανάσταση είχαν αποτελέσει έναυσμα για μια πολύ σοβαρή συζήτηση για το που πηγαίνει ο κόσμος. Τότε όμως δεν υπήρχε ακόμη η Παγκοσμιοποίηση. Σήμερα οι τεχνολογικές εξελίξεις, η τέταρτη βιομηχανική επανάσταση, η ρομποτοποίηση και αυτοματοποίηση, η κωδικοποίηση του χρήματος, η τεχνητή νοημοσύνη, η εμπορευματοποίηση της γονιδιωματικής, η ψηφιακή τεχνολογία, η ασφάλεια στον κυβερνοχώρο σε συνδυασμό με το δεδομένο της Παγκοσμιοποίησης αλλάζουν ριζικά τις κοινωνίες. Ο Ρος όμως θεωρεί ότι η καταστροφική κίνηση που μπορεί να κάνει κάποιος για να αντιμετωπίσει αυτές τις προκλήσεις είναι να παραμείνει κανείς μανιακός του ελέγχου. Του διαφεύγει όμως ότι η δεύτερη καταστροφική κίνηση που μπορεί να κάνει, είναι να παραμείνει κανείς μανιακός του μη ελέγχου. Βιβλίο γλαφυρά γραμμένο με πολλές όμως μονομέρειες. 

Λαϊκισμός και δημαγωγία 

Πατρίτσια Ρόμπερτς-Μίλερ, Δημαγωγία και Δημοκρατία (μτφρ. Σέβυ Σπυριδογιαννάκη, εκδ. Ψυχογιός)

Η καθηγήτρια ρητορικής και συγγραφής στο Πανεπιστήμιο του Τέξας στο Όστιν προσεγγίσει εδώ τη συσκευασία με την οποία λανσάρεται και πουλιέται ο λαϊκισμός. Είναι αυτή της δημαγωγίας. Εξετάζει πρώτα τι είναι δημαγωγία. Αυτή είναι εκείνη η μέθοδος η οποία ερμηνεύει όλα τα θέματα με το «εμείς εναντίων των άλλων», έτσι ώστε οι απέξω να κατηγορούνται για τα προβλήματα των από μέσα. Γνωστά πράγματα και στα καθ’ ημάς. Εξετάζει επίσης τους τρόπους και τις μεθόδους της δημαγωγίας η οποία μέσα από απλοϊκά δίπολα απορρίπτει τον σύνθετο χαρακτήρα των κοινωνικών καταστάσεων. Και τέλος αναδεικνύει το πώς αυτή ως μηχανισμός φθοράς της δημόσιας συζήτησης αποτελεί σήμερα τη μεγαλύτερη απειλή κατά της δημοκρατίας και το πώς μπορούμε να τη σταματήσουμε, κυρίως μέσα από την αναγνώριση των μεθοδεύσεών της. 

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ είναι συγγραφέας και διδάκτωρ κοινωνιολογίας.

** Στην κεντρική εικόνα, το έργο «Ζευγάρι κάτω από ομπρέλα» του Αυστραλού καλλιτέχνη Ron Mueck.