tsoklis

Της Γεωργίας Κακούρου Χρόνη

Τον Ιούνιο του 2015 δύο νεαρές καλλιτέχνιδες με διεθνή καριέρα, που επικεντρώνονται κυρίως στην κοινωνική προσέγγιση της τέχνης, η Georgia Kotretsos και η Carolina Trigo, ανέλαβαν να υλοποιήσουν, με τη συμμετοχή καλλιτεχνών και θεωρητικών της τέχνης από διάφορες χώρες, ένα project στην Πάρο με τον τίτλο «KLIMA» εστιάζοντας στον μεσογειακό χώρο. Αποδέχτηκα την πρόσκληση, αλλά οι αλλαγές στο τραπεζικό σύστημα της χώρας δεν μου επέτρεψαν να ταξιδέψω. Έτσι, όταν μου ζητήθηκε, κατέθεσα τις απόψεις μου γραπτώς στο κείμενο που ακολουθεί.

«Και που λες, κορώνα μου...»

«Και που λες, κορώνα μου, ευτυχώς που βοήθαγε τον Οδυσσέα η Αθηνιά μας [1], γιατί κι αυτός ο δόλιος πώς θά 'φτανε μόνος του στην Ιθάκη». Έτσι, μ' αυτόν τον άμεσο, τον οικείο τρόπο άκουσα ολόκληρη την ομηρική «Οδύσσεια» από τη γιαγιά μου. Τα καλοκαίρια μου μυρίζουν ακόμη γκρενά γαρύφαλλα και μόλις σουρουπώνει δεν είναι λίγες οι βραδιές που ακούω τη φωνή της. Τότε δεν είχε ρεύμα στο χωριό και οι καθημερινές δραστηριότητες ακολουθούσαν το φως του ήλιου. Κοιμόμαστε νωρίς· στη βεράντα με σκέπη τον έναστρο ουρανό· ποτέ έκτοτε δεν είδα τόσα πολλά αστέρια. Τα γκρενά γαρύφαλα μέσα σε τενεκέδες, που είχαν βαφτεί σ' ένα φωτεινό μπλε, ήταν παραταγμένα στην άκρη της βεράντας. Η γιαγιά έμενε στα Χιώτικα, τη γειτονιά της Πετρίνας [2], όπου εγκαταστάθηκαν αρκετοί Χιώτες [3] που κάποιο καράβι τούς ξέβρασε στον λακωνικό κόλπο μετά τη σφαγή της Χίου, το1822.

Το παραμύθι της γιαγιάς επιβεβαίωσε, διευρύνοντάς το σε πλάτος και σε βάθος, η σχολική ιστορία των δύο πρώτων βαθμίδων της εκπαίδευσης. Συναντούσαμε τη Μεσόγειο, τη θάλασσα του Οδυσσέα, στα σχολικά μας εγχειρίδια ήδη από το 3.000 π.Χ., από την Εποχή του Χαλκού· Αιγύπτιοι, Εβραίοι, Φοίνικες, Χετταίοι, Κυκλαδίτες, Μινωίτες, Μυκηναίοι. Τα μυθικά αυτά ονόματα ακολουθούσε πάντα η επισήμανση: «Η θάλασσα του Αιγαίου έπαιξε σπουδαίο ρόλο για την επαφή των πολιτισμών αυτών των λαών μεταξύ τους». Στο τωρινό μάλιστα εγχειρίδιο της Ιστορίας της Α Γυμνασίου υπάρχει η διευκρίνιση: «Στην 3η χιλιετία π.Χ. τα πλοία των κυκλαδίτικων νησιών κυριαρχούν στο Αιγαίο και μαζί με τα προϊόντα της Εγγύς Ανατολής μεταφέρουν στην Ευρώπη ιδέες, τεχνικές γνώσεις, θρησκευτικές αντιλήψεις».

Ο πρώτος ελληνικός αποικισμός (1100-800 π.Χ.), που ακολούθησε την πτώση του μυκηναϊκού πολιτισμού και οδήγησε μεγάλα μεταναστευτικά ρεύματα σε νησιά του Αιγαίου και στα παράλια της Μικράς Ασίας, θα ήταν οδυνηρός. Γιατί αυτές οι μετακινήσεις σήμαιναν ξεσπίτωμα κάποιων και εκτοπισμό κάποιων άλλων από τις εστίες τους· δηλαδή προσφυγιά και μετανάστευση.

Αλλά η κυριαρχία αυτή δεν επιτεύχθηκε μόνο μέσω των εμπόρων [4], ανθρώπων δηλαδή που ακολουθούσαν μια ειρηνική πορεία με στόχο το κέρδος. Όταν διδασκόμεθα τους δυο μεγάλους αποικισμούς, καταλάβαινα -ακόμη και τότε που το βιβλίο και ο δάσκαλός μας σχεδόν το αποσιωπούσαν- ότι η όποια κυριαρχία δεν έγινε με ειρηνικό τρόπο. Ο τρωικός πόλεμος και οι περιπέτειες του Οδυσσέα απηχούσαν ασφαλώς τις υπερπόντιες πολεμικές επιχειρήσεις των Μυκηναίων. Ο πρώτος ελληνικός αποικισμός (1100-800 π.Χ.), που ακολούθησε την πτώση του μυκηναϊκού πολιτισμού και οδήγησε μεγάλα μεταναστευτικά ρεύματα σε νησιά του Αιγαίου και στα παράλια της Μικράς Ασίας, θα ήταν οδυνηρός. Γιατί αυτές οι μετακινήσεις σήμαιναν ξεσπίτωμα κάποιων και εκτοπισμό κάποιων άλλων από τις εστίες τους· δηλαδή προσφυγιά και μετανάστευση. Αν και δεν υπάρχουν αναλογίες η οδύνη δεν θα έλειπε και κατά τον δεύτερο ελληνικό αποικισμό (800-479 π.Χ.), με τις εγκαταστάσεις στον Εύξεινο Πόντο και σε όλη σχεδόν τη Μεσόγειο, κυρίως στη νότιο Ιταλία και τη Σικελία, που αποκαλούντο Μεγάλη Ελλάδα (Magna Grecia).

Τον πόνο των ανθρώπων δεν τον συζητήσαμε ποτέ στη σχολική αίθουσα· αντίθετα επιμέναμε πολύ στην επαφή με τους άλλους που διηύρυνε τον πνευματικό ορίζοντα των Ελλήνων. Οι αποικισμοί, δηλαδή, αναφέρονταν ως μια επικράτηση του ελληνικού στοιχείου έναντι των άλλων που έδωσε μια εξαιρετική ώθηση στην οικονομία, το εμπόριο και τον πολιτισμό των Ελλήνων. Αλλά πώς έφευγαν από την πατρίδα τους αυτοί οι άνθρωποι, τι άφηναν πίσω τους, πώς ρίζωναν στον ξένο τόπο, πώς γίνονταν εκεί αποδεκτοί, κυρίως τι προβλήματα δημιουργούσαν στον χώρο εγκατάστασης, ποια ήταν η τύχη των ανθρώπων που εκτοπίζονταν; Ερωτήματα που άπτονται της ανθρώπινης μοίρας και όχι του απρόσωπου γεγονότος δεν συζητήθηκαν ποτέ σε μια αίθουσα διδασκαλίας. Και κυρίως δεν αναζητήθηκαν ποτέ αναλογίες ανάμεσα στο τότε και το τώρα, στην κοινή ανθρώπινη μοίρα σε κάθε τόπο και κάθε εποχή. Αν και ο Θουκυδίδης από την αρχή κιόλας του πρώτου βιβλίου της Ιστορίας του [5] προσφέρει αφορμές γι' αυτού του είδους τις επισημάνσεις: «Τότε [6] δεν υπήρχε ούτε εμπόριο ούτε ασφάλεια στις χερσαίες και θαλάσσιες μεταφορές και επικοινωνίες και οι κάτοικοι καλλιεργούσαν τόση μόνο γη, όση τούς ήταν απαραίτητη για να ζουν. Δεν δημιουργούσαν απόθεμα από χρήματα ούτε φύτευαν δένδρα γιατί, μη έχοντας τείχη για προστασία, δεν ήξεραν ποτέ αν και πότε θα εμφανιζόταν κάποιος να τους τα αρπάξει» [7].

Οι παραπάνω παρελθοντολογικές περιγραφές από το «οικογενειακό μου μυθιστόρημα» και από την Ιστορία ανεφύησαν, όταν η Georgia Kotretsos και η Carolina Trigo κοινοποίησαν το project «KLIMA» και μου απηύθυναν την πρόταση να συμμετάσχω στις συζητήσεις της Πάρου.

Η ίδια η έννοια «Klima», το άρθρο του Timothy Mitchell «The Limits of the State: Beyond Statist Approaches and Their Critics», που οι δύο καλλιτέχνιδες είχαν συμπεριλάβει στην προτεινόμενη βιβλιογραφία τους, καθώς και η συνεύρεση σε ένα νησί του Αιγαίου με οδήγησαν στην αντισθένεια παρότρυνση: «αρχή σοφίας ονομάτων επίσκεψις»· δηλαδή, η σοφία, η γνώση, η «παίδευση» εκκινεί από τον ορισμό των λέξεων. Πώς ορίζονται οι έννοιες «κλίμα» και «πόλις»; Πώς εκλαμβάνοταν ένα «νησί», όταν τα νησιά του Αιγαίου αποτελούσαν έναν «εξωτικό» προορισμό διακοπών;

KLIMA

«Klima / Κλίμα»· η έννοια απαντάται στους αρχαίους Έλληνες και αρχικά σήμαινε κλίση, κατωφέρεια, από το ρήμα κλίνω. Η λέξη ήδη από την αρχαιότητα, απέκτησε τη σημασία τόπος, περιοχή καταλήγοντας να προσδιορίζει και τις καιρικές συνθήκες που επικρατούσαν σ' έναν τόπο [8]. Μεταφορικά η έννοια δηλώνει το σύνολο των συνθηκών που υπερίσχυαν σε συγκεκριμένο χώρο, σε ορισμένο τομέα δράσης ή το πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύσσονταν οι σχέσεις μεταξύ δύο ή περισσότερων πλευρών [9]. Επομένως, η μεταφορική σημασία της λέξης συμπνέει με την εύστοχη επιλογή του όρου από τις εμπνεύστριες του project.

Πόλις

«Κλίμα», δηλαδή, τόπος, περιοχή, στην καλύτερη εκδοχή του αρχαίου κόσμου: «πόλις». Τι σημαίνει «πόλις» και τα παράγωγα: «πολίτης», «πολιτισμός»; Ο «πολιτισμός» είναι αποτέλεσμα της συλλογικής συνύπαρξης, αφού η «πόλις» υιοθετεί έναν συγκεκριμένο τρόπο συλλογικού βίου. Γι' αυτό ακριβώς η έννοια του «πολίτη» αντιδιαστέλλεται με την έννοια «βάρβαρος», γιατί ο «βάρβαρος» δεν γνώριζε τον τρόπο της πόλης, ήταν περισσότερο υπήκοος και πολύ λιγότερο πολίτης [10].

Οι Έλληνες προσέδιδαν μεγαλύτερη σημασία στη σχόλη (αργία) και λιγότερη στην ασχολία, γιατί η πρώτη τούς παρείχε τον ελεύθερο χρόνο να ασκούν τα καθήκοντα του πολίτη. 

Έχει σημασία να αναλογιστούμε τον πολιτισμό των αρχαίων Ελλήνων, τον τρόπο δηλαδή με τον οποίο ιεραρχούσαν οι Έλληνες τις ανάγκες τους. Οι Έλληνες προσέδιδαν μεγαλύτερη σημασία στη σχόλη (αργία) και λιγότερη στην ασχολία, γιατί η πρώτη τούς παρείχε τον ελεύθερο χρόνο να ασκούν τα καθήκοντα του πολίτη. Κι αυτό, γιατί πίστευαν περισσότερο στη σπουδαιότητα του κοινωνείν, του κοινωνικού δηλαδή βίου, και πολύ λιγότερο στο ιδιωτεύειν, στη σημασία δηλαδή της ιδιωτικής ζωής. Ως εκ τούτου η «τάξις» της πόλης αποτελούσε το έργο όλων και όχι των ολίγων· όλοι ήσαν συνυπεύθυνοι για την ευρυθμία της πόλης. Επομένως, τελικά δεν αποτελούσε αξία η χρησιμότητα, αλλά η ανθρώπινη ύπαρξη αλήθευε μέσω της κοινής συμβίωσης και μέσα από αυτή το άτομο αναζητούσε τη γνησιότητα και την αυθεντικότητα του υπάρχειν.

Ο χριστιανισμός θα προτάξει τον προσωπικό λόγο έναντι του κοινωνικού, θα επιδιώξει δηλαδή την απ' ευθείας επικοινωνία του ατόμου με τον Θεό. Αλλά αυτή η επικοινωνία, για να καταστεί αποδεκτή, οφείλει να περάσει μέσα από την αγαπητική σχέση των μελών της κοινωνίας· διαφορετικά δεν νοείται η ένωση με τον Θεό που στην ιεράρχηση των αναγκών του χριστιανισμού κατέχει την πρώτη θέση.

Φαίνεται, επομένως, ότι και στον ελληνικό και τον χριστιανικό πολιτισμό δύο θέσεις είναι κοινές: α) Οι υπαρκτικοί στόχοι προηγούνται από τη χρησιμότητα και β) Ο χαρακτήρας της κοινωνίας είναι κοινωνιοκεντρικός.

Την κυρίαρχη πρόταση πολιτισμού σήμερα διατυπώνει ο λεγόμενος δυτικός πολιτισμός. Ένας πολιτισμός που διακρίνεται από τη μια για την τάση της διατήρησης της εθνικής ταυτότητας (δεν είναι μακριά ο διαμελισμός της πρώην Γιουγκοσλαβίας και τα εθνικιστικά κινήματα σε άλλα κράτη της Ευρώπης, όπως στην Ισπανία, Μεγάλη Βρεττανία, Βόρειο Ιταλία [11]), και από την άλλη για την πρόταξη στην ιεράρχηση των αναγκών της χρησιμότητας και του ατομοκεντρισμού· προτάσσεται δηλαδή το συμφέρον του ατόμου από το συμφέρον της κοινωνίας. Αυτή η ανατροπή στην ιεράρχηση των αναγκών φέρει σε αντίφαση τον δυτικό πολιτισμό που είναι και ο σύγχρονος ελληνικός. Γι' αυτό μοιάζει με ειρωνεία να αποκαλούμε τον σύγχρονο ελληνικό πολιτισμό ελληνοχριστιανικό για πολλούς λόγους, αλλά και γιατί βρίσκεται μακριά από τον τρόπο του συλλογικού βίου, του ελληνικού πολιτισμού και του χριστιανικού, από τον τρόπο δηλαδή που ο ελληνικός πολιτισμός και ο χριστιανισμός ιεραρχούσαν τις ανάγκες τους.

Νήσος Λέσβος

Από τα νησιά του Αιγαίου πελάγους επιλέγω τη Λέσβο για δύο λόγους: Ο πρώτος λόγος είναι γιατί η Λέσβος περιγράφεται από τον Albert Camus (1913-1960) ως «εξωτικός» προορισμός· ο δεύτερος λόγος είναι εμφανής με τους πρόσφυγες να πνίγονται ή να στιβάζονται στις ακτές του νησιού.

«Είναι πολύ ωραίο το νησί σου, Άγγελε, ωραίο και αρρενωπό. Οι ελαιώνες, οι καταπράσινοι λόφοι, καμπύλες τρυφερές σαν ασημοντυμένες οδαλίσκες λικνίζονται στον αιγαιοπελαγίτικο αγέρα και παντρεύονται αρμονικά με τα ψηλά βουνά που τις καμαρώνουν ξαπλωμένες νωχελικά στα πόδια τους.» 

Ο Albert Camus επισκέφτηκε τελευταία φορά την Ελλάδα τον Ιούνιο του 1959. Τον έδενε στενή φιλία με τον Άγγελο [12] και τη Λητώ Κατακουζηνού, στην οποία οφείλονται και οι καταγραφές [13] από τις εντυπώσεις που προξένησε στον Καμύ η επίσκεψή του στη Λέσβο, που υπήρξε και η ιδιαίτερη πατρίδα του συζύγου της, Άγγελου Κατακουζηνού. «Είναι πολύ ωραίο το νησί σου, Άγγελε, ωραίο και αρρενωπό. Οι ελαιώνες, οι καταπράσινοι λόφοι, καμπύλες τρυφερές σαν ασημοντυμένες οδαλίσκες λικνίζονται στον αιγαιοπελαγίτικο αγέρα και παντρεύονται αρμονικά με τα ψηλά βουνά που τις καμαρώνουν ξαπλωμένες νωχελικά στα πόδια τους. Βουνά που αγναντεύουν πέρα την Ανατολή, κληρονόμοι περήφανοι της ιωνικής φιλοσοφίας. Από τότε, η Ελλάδα πλανιέται κάπου μέσα μου, στα όρια της μνήμης μου, ακατάπαυστα. Καταλαβαίνετε; Είναι ο τόπος των θεών και ό,τι ζητήσεις σου το δίνουν. [...] Εκεί θα πάω να ζήσω, Άγγελε, στο νησί σου. Όμως, στα δυτικά, στο γραφικό ψαροχώρι, 'κει που ο βράχος είναι γυμνός, κομμένος λες με μαχαίρι. Ποιος ξέρει... ίσως για πάντα... Θα στέκω εκεί στην άκρη του γιαλού και θ' αγναντεύω τη θάλασσα». Και σε επιστολή του προς τον Άγγελο Κατακουζηνό οι ίδιες σκέψεις διατυπωμένες με άλλα λόγια: «Άγγελε, φίλε μου. Ανακάλυψα το μέρος στο οποίο θέλω να ζήσω. Πρόκειται για ένα πανέμορφο νησί, σχεδόν αρσενικό θα έλεγα. Θέλω να ζήσω εκεί, δίπλα στη θάλασσα, ατενίζοντας τα κύματα του Αιγαίου, αυτά τα κύματα που κουβαλούν επάνω τους τα αρώματα της πατρίδας μου, της Αλγερίας. Έχω ήδη εντοπίσει ένα μικρό σπίτι κοντά στη θάλασσα από το οποίο θα μπορώ να αποχαιρετώ τον ήλιο που δύει πάνω από το Αιγαίο, και ίσως έτσι καταφέρω να συνηθίσω την ιδέα του αποχωρισμού. Μπορώ να με φανταστώ πάνω σε μία μικρή βάρκα, να ταξιδεύω σαν τρελός μέσα στα κύματα. Όμως αγαπητέ μου φίλε, δεν με μάγεψε μόνο η ομορφιά του νησιού, αλλά και η ομορφιά των κατοίκων του. Θαυμάζω αυτούς τους ανθρώπους που από μακριά φαίνονται στεγνοί, όπως τα δέντρα της ελιάς που καλλιεργούν, αλλά αν τους παρατηρήσεις από κοντά είναι γεμάτοι πλούσιους φυσικούς χυμούς, και λάμπουν, όπως λάμπει το ασήμι στα φύλλα των ελαιόδεντρων».

Τη στιγμή που μετέφερα σ' αυτό το κείμενο τις εντυπώσεις του Καμύ από τη Λέσβο η τηλεόραση ηχούσε συνεχώς και κατ' επανάληψη: «Διακόπτουμε το πρόγραμμά μας και συνδεόμαστε με τη Μυτιλήνη· άλλο ένα κύμα εξαθλιωμένων προσφύγων ξεβράστηκε στις ακτές».

Μπροστά μου είχα τα «Θέματα συζήτησης» της Georgia Kotretsos και της Carolina Trigo για την πρώτη εβδομάδα του project από ένα άλλο νησί, την Πάρο. Αντιγράφω δύο από αυτά: «α) Τόπος-Τοπίο: Ποιος και τι διαβιεί στον τόπο; Ποιος και τι μαρτυρά ένα τοπίο; Ο τόπος και το τοπίο οριοθετούνται πάντοτε; Εάν ναι, από ποιον και πώς; Τι μένει εκτός ορίων;» και «β) Πλεούμενο: Είναι μια βάρκα ένα πλεούμενο; Είναι η βάρκα μια γη που κινείται; Τι μεταφέρει, ζωή ή απειλή; Κι αν αυτή η κινούμενη γη δεν φθάσει ποτέ στην ακτή; Μπορεί το πλεούμενο να φαντάζει ακτή για εκείνους που το βλέπουν απ' την ξηρά;». Ανάμεσα στα δυο ερωτήματα παρεμβαλλόταν η παράκληση: «Παρακαλώ συμβάλετε με δυο εικόνες, μια για τον τόπο και μια για το τοπίο». Ένιωσα ότι είχα ήδη προσκομίσει την εικόνα δύο «τοπίων» από έναν «τόπο», τη Λέσβο: η μια ο παράδεισος του 1959 και η άλλη η κόλαση του 2015, την οποία επιδείνωσαν οι εικόνες που έφθαναν στη συνέχεια και από έναν άλλο «τόπο», την Κω.

Από την ημερομηνία, 1 έως 30 Ιουλίου 2015, που φέρει η πρόσκληση [14] της Georgia Kotretsos και της Carolina Trigo έως τη στιγμή που γράφεται αυτό το κείμενο (Φεβρουάριος 2016) σημειώθηκαν τόσα γεγονότα στην Ελλάδα που μάλλον ο μέσος άνθρωπος δεν θα μπορούσε να προβλέψει. Το Αιγαίο έγινε -και εξακολουθεί να γίνεται- μάρτυρας των πτωμάτων μικρών παιδιών που σαβανώνουν τα κύματα και η άμμος. Από την άλλη ο πλουτοφόρος τουρισμός της χώρας καλεί τους επισκέπτες να χαρούν τον ήλιο και τη θάλασσα.

Κι όμως, με το δικό της τρόπο, όλα αυτά η τέχνη τα είχε επισημάνει. Ο καλλιτέχνης ζει εν χώρω και εν χρόνω, μόνο που οι κεραίες του στην αντίληψη των γεγονότων μοιάζουν να διαθέτουν μια ιδιαίτερη αίσθηση που μπορεί να καταγράψει την πραγματικότητα με μέσα που ξεπερνούν τους υπολογισμούς, τις στατιστικές μελέτες, τις δημοσκοπήσεις, τις αναλύσεις, τις προβλέψεις, την αληθοφάνεια των αριθμών και που στηρίζονται στην αποτύπωση των δονήσεων της ευαισθησίας του. Όσο και η θέση αυτή να μοιάζει κοινότοπη, επιβεβαιώνεται από τα έργα των καλλιτεχνών. Αρκούμαι σε μερικά μόνον παραδείγματα από τον ελληνικό χώρο:

Κώστας Τσόκλης «Tsoclis, εσύ ο τελευταίος λεπρός»

Σπιναλόγκα· νησί, απέναντι από την Ελούντα της Κρήτης που σήμερα αποτελεί «εξωτικό» προορισμό διακοπών. Η Σπιναλόγκα λειτούργησε ως ένας σύγχρονος Καιάδας κατά τα έτη 1904-1957, αφού εκεί εγκαταλείπονταν οι λεπροί για να πεθάνουν [15].

Από μακριά τα κτίσματα του «λεπροκομείου» έμοιαζαν με πεζούλες, σαν εκείνες που χτίζονταν σε όλη την ελληνική ύπαιθρο με την ντόπια κάθε φορά πέτρα, για να ορίσουν σύνορα και να συγκρατήσουν το φτενό χώμα. 

Ο Κώστας Τσόκλης, το καλοκαίρι του 2012, εγκατέστησε επιβλητικά έργα σε ολόκληρο το νησί με τίτλο «Tsoclis, εσύ ο τελευταίος λεπρός» [βλ. κεντρική εικόνα]. Από μακριά τα κτίσματα του «λεπροκομείου» έμοιαζαν με πεζούλες, σαν εκείνες που χτίζονταν σε όλη την ελληνική ύπαιθρο με την ντόπια κάθε φορά πέτρα, για να ορίσουν σύνορα και να συγκρατήσουν το φτενό χώμα. Όταν το καραβάκι έδενε στον μικρό όρμο για την αποβίβαση, o επισκέπτης καθηλωνόταν στη θέα ενός τεράστιου σταυρού που ήταν καμωμένος με καθρέφτες· οι καθρέφτες απαγορεύονταν στο νησί. Αμέσως μετά την είσοδο το «υποθετικό νεκροταφείο». Μαρμάρινοι σταυροί, στερεωμένοι στο έδαφος με άσπρα βότσαλα. Οι καθρέφτες πολλαπλασίαζαν, ες άπειρον, τους σταυρούς εμπλέκοντας και τα είδωλα των ιδίων των θεατών. Τα στενά δρομάκια, με τα κτίσματα έχασκαν και άφηναν τις ψυχές των τεθνεώτων και των ζώντων να μπαινοβγαίνουν από ρημαγμένα ανοίγματα. Ο διάχυτος πόνος των λεπρών καθίστατο πόνος και των ζώντων.

Ο χώρος, δεν λειτούργησε ως αισθητικός χώρος, ή μόνον ως αισθητικός χώρος, αλλά ως χώρος που έφερε ένα μακρόχρονο ιστορικό παρελθόν με προεκτάσεις που εκτείνονταν στο τώρα και το αύριο. Ως οι ψυχές να ανυψώνονταν και να έσμιγαν κάπου πέρα, κάπου ψηλά σε έναν κόσμο όπου «ουκ έστι λύπη». Καθρέφτες, μαύρες σημαίες και η μουσική του Νίκου Ξυδάκη ενέτειναν τα βιώματα που τα βάθαιναν τα φυσικά στοιχεία· ο αέρας κυρίως, που παίδευε τις μαύρες σημαίες, καθώς μοιρολογούσε, κατά την ελληνική παράδοση, τους νεκρούς στον κάθε δύσμοιρο τόπο.

Μάριος Σπηλιόπουλος «Ανθρώπων ίχνη»

Marios SpiliopoulosΟ Μάριος Σπηλιόπουλος έστησε ένα οδοιπορικό μνήμης στο παλαιό Ελαιουργείον-Σαπωνοποιείον των Χαριλάου και Κανελλόπουλου στην Ελευσίνα (Αισχύλεια [16], 6 Σεπτεμβρίου-12 Οκτωβρίου 2008). Δημιούργησε δέκα «φυλάκια μνήμης» γράφοντας εικαστικά τα σημαντικότερα γεγονότα της ιστορίας της Ελευσίνας. Οδηγός του θεατή στην ιστορική αυτή πορεία ήταν τα 4.500 παλιά, χρησιμοποιημένα, παπούτσια που είχαν τοποθετηθεί κατά ζεύγη σε βηματισμό· παπούτσια τριών γενεών Ελευσινίων που προσφέρθηκαν από τους κατοίκους της πόλης. Η ελευσίνια αυτή πομπή μνήμης στάθηκε και στους κυνηγημένους πρόσφυγες της Μικρασιατικής Καταστροφής του 1922 που εγκαταστάθηκαν στην Ελευσίνα. Το σιδερένιο κρεβάτι με τον συρμάτινο σουμιέ, ο λιανός μπόγος με τα ρούχα, μια αλλαξιά κρεμασμένη σε δυο καρφιά στον τοίχο και από την οροφή ο σταυρός να σκιάζει τον χώρο· χώρος του εσαεί εσταυρωμένου ανθρώπου. «Το έργο Ανθρώπων ίχνη είναι ένα έργο των κατοίκων της Ελευσίνας, αυτών που επιμένουν να μην ξεχνούν» [17], θα δηλώσει ο Μάριος Σπηλιόπουλος. Τη θέση των φθαρμένων παπουτσιών, του μπόγου με τα λίγα ρούχα έχουν πάρει σήμερα τα σωσίβια των προσφύγων.

Καλλιόπη Λεμού «Πορθμεία»

Δύο χρόνια ενωρίτερα (2006) η Καλλιόπη Λεμού, επίσης στο πλαίσιο των Αισχυλείων, είχε επιλέξει ακριβώς τον ίδιο χώρο στην Ελευσίνα για να εκθέσει τα «Πορθμεία» της. Ο Χάρων, σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία, υπήρξε ο πρώτος πορθμέας που έναντι ενός οβολού, αφού διέσχιζε τον Αχέροντα, μετέφερε τις ψυχές των νεκρών στον Άδη [18]. Τα «Πορθμεία» δεν απείχαν πολύ από τον μύθο των αρχαίων Ελλήνων. Βάρκες που το κύμα είχε ξεβράσει στις απόμακρες παραλίες της Χίου [19] μαζί με τους μετανάστες που είχαν καταβάλει τον δικό τους οβολό για τη γη της Επαγγελίας που τελικά δεν τους χαρίστηκε. Οι βάρκες ταξίδεψαν στην Κωνσταντινούπολη, στο Βερολίνο για να επιστρέψουν και πάλι στην Ελευσίνα (από τις 31 Αυγούστου έως 12 Οκτωβρίου 2008) μεταφέροντας τις ενοχές μας.

kaliopi laimouΜια από αυτές τις εγκαταλελειμένες βάρκες που χρησιμοποιήθηκαν για τη μεταφορά μεταναστών αποτέλεσε και την εγκατάσταση της Καλλιόπης Λεμού στον προαύλιο χώρο του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου (2014) με τον τίτλο «Δεήσεις». Η βάρκα είχε καλυφθεί με περισσότερα από δέκα χιλιάδες τάματα, τυποποιημένα ή χειροποίητα, στα οποία ήταν χαραγμένα τα ονόματα, η ημερομηνία και ο τόπος γέννησης των μεταναστών. Δεήσεις: «Δέξαι δέησιν τoυ ικέτoυ σoυ, θλίψις γάρ έχει με, φέρειν oυ δύναμαι των δαιμόνων τά τoξεύματα, σκέπην oυ κέκτημαι, oυδέ πoύ πρoσφύγω o άθλιoς, πάντoθεν πoλεμoύμενoς και παραμυθίαν oυκ έχων, πλήν σoυ» [20].

Επιστρέφω στην πρώτη πρόταση του κειμένου μου («Και που λες, κορώνα μου [21], ευτυχώς που βοήθαγε τον Οδυσσέα η Αθηνιά μας, γιατί κι αυτός ο δόλιος πώς θά 'φτανε μόνος του στην Ιθάκη»), στην αποστροφή της γιαγιάς μου. Ο πολυμήχανος Οδυσσέας δεν θα επέστρεφε ποτέ στο νησί του, εάν δεν τον βοηθούσε η θεά Αθηνά. Ο νόστος επετεύχθη και χάρις στη δική της αγάπη προς τον Οδυσσέα. Η αφήγηση δηλαδή της γιαγιάς ήταν λόγος υπαινικτικός της δύναμης της αγάπης· αυτή που καλούμεθα να επιδείξουμε όλοι· άνθρωπος προς συνάνθρωπο.

Από την άλλη, η χιώτικη καταγωγή ανακαλεί τη δύναμη της τέχνης. Γιατί ήταν και ο πίνακας του Ντελακρουά [22] που ξεσήκωσε φιλελληνικά συναισθήματα για την υποστήριξη της ελληνικής ανεξαρτησίας. Έμμεσα τίθεται εδώ και το ερώτημα του ρόλου της τέχνης· οι συναντήσεις στην Πάρο θα διευρύνουν τις απαντήσεις που τελούν πάντα σε αναζήτηση· εύχομαι και προς ένα λόγο παραμυθητικό για τη δύναμη της αγάπης αλλά και της τέχνης. 

* Η Γεωργία Κακούρου Χρόνη είναι διδάκτωρ Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, επιμελήτρια της Εθνικής Πινακοθήκης στο παράρτημα της Σπάρτης.

 

[1] Η «Αθηνιά μας» ήταν βέβαια η θεά Αθηνά.
[2] Η Πετρίνα Λακωνίας, βρίσκεται πέντε χιλιόμετρα βοριότερα του Γυθείου και φαίνεται ότι ήκμασε στα χρόνια των Παλαιολόγων. Αναφέρεται απαινετικά από τον Ιωάννη Ευγενικό στο χειρόγραφό του με τον τίτλο «Κώμης Έκφρασις». Σε μια κατωφέρεια, που δύσκολα στεριώνει κανείς, εγκαταστάθηκαν οι Χιώτες. Η γειτονιά τους ακόμη και σήμερα αναφέρεται ως Χιώτικα. Βλ. α) Παναγιώτου Κουρελάκου, «Η Πετρίνα Λακεδαίμονος», Τυπογραφείον Ι. Σμαραλή, Πειραιεύς 1947 και β) Γεωργία Κακούρου-Χρόνη, «Κι όσο έκλαιγα εγώ, έκλαιγε κι εκείνος», περ. «Ευθύνη», τεύχ. 422, Φεβρουάριος 2007, σσ. 65-66.
[3] Η οικειότητα που είχαν με τα ομηρικά έπη ίσως οφείλεται και στην χιώτικη παράδοση που ήθελε τον Όμηρο να κατάγεται από το νησί: «Επτά πόλεις μάρνανται σοφήν δια ρίζαν Ομήρου, Κύμη, Χίος, Κολοφών, Σμύρνη, Πύλος, Άργος, Αθήνη».
[4] «Έμπορος» σημαίνει «ο εν πόρω ων», αυτός που ταξιδεύει, ο ταξιδιώτης, ο περιπλανώμενος.
[5] […] τῆς γὰρ ἐμπορίας οὐκ οὔσης, οὐδ’ἐπιμειγνύντες ἀδεῶς ἀλλήλοις οὔτε κατὰ γῆν οὔτε διὰ θαλάσσης, νεμόμενοί τε τὰ αὑτῶν ἕκαστοι ὅσον ἀποζῆν καὶ περιουσίαν χρημάτων οὐκ ἔχοντες οὐδὲ γῆν φυτεύοντες, ἄδηλον ὂν ὁπότε τις ἐπελθὼν καὶ ἀτειχίστων ἅμα ὄντων ἄλλος ἀφαιρήσεται, τῆς τε καθ’ ἡμέραν ἀναγκαίου τροφῆς πανταχοῦ ἂν ἡγούμενοι ἐπικρατεῖν, οὐ χαλεπῶς ἀπανίσταντο, καὶ δι’ αὐτὸ οὔτε μεγέθει πόλεων ἴσχυον οὔτε τῇ ἄλλῃ παρασκευῇ (Θουκυδίδου, «Ιστορίαι» Ι.2).
[6] Το «τότε» αναφέρεται στη μεγάλη κρίση, στην αναστάτωση και στις ανακατατάξεις των πληθυσμών στα νησιά του Αιγαίου και στα παράλια της Μικράς Ασίας, επακόλουθα της απώλειας της μυκηναϊκής ισχύος.
[7] Μετάφραση Άγγελου Βλάχου.
[8] Οι αρχαίοι απέδιδαν τις καιρικές συνθήκες στην κλίση της γης προς τους πόλους, χωρίζοντας τη γη σε παράλληλες ζώνες, καθεμιά από τις οποίες απεκαλείτο «κλίμα». Αργότερα αποδείχτηκε ότι πράγματι οι εποχές οφείλονται στην κλίση 23.5 μοιρών που παρουσιάζει η γη ως προς τον άξονά της.
[9]  Γ. Μπαμπινιώτη, «Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας», Κέντρο Λεξιλογίας, Αθήνα, Δ έκδ. 2012.
[10] Γιανναράς Χ., «Πολιτιστική Διπλωματία», εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 2001.
[11] Και το πώς νοείται η εθνική ταυτότητα είναι ένα άλλο μεγάλο θέμα, εάν σκεφθεί κανείς τον τρόπο με τον οποίο οι Τζιχαντιστές καταστρέφουν τα τεκμήρια της δικής τους πολιτισμικής εθνικής ταυτότητας. Έτσι που ο ορισμός της εθνικής ταυτότητας (κοινή γλώσσα, θρησκεία, ιστορική μνήμη, ήθη, έθιμα, ιδιαίτερος χαρακτήρας συμπεριφοράς, νοοτροπίας) να χρήζει επαναπροσδιορισμού.
[12] Ο Άγγελος Κατακουζηνός (1904-1982) είχε σπουδάσει Ιατρική στο Μομπελιέ και εκλεγεί καθηγητής Ψυχιατρικής στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού, όπου απέκτησε διεθνή φήμη (ανάμεσα στους πελάτες του ήταν και ο Φώκνερ)· ανήκε, και διεδραμάτισε σπουδαίο ρόλο, στη γενιά του ‘30. Ο Άγγελος και η Λητώ Κατακουζηνού φιλοξένησαν στο σπίτι τους (Αθήνα, Αμαλίας 4) τον Καμύ· ένα σπίτι-μουσείο, με θέα προς τον Εθνικό Κήπο και την Ακρόπολη. Το σπίτι αυτό σήμερα λειτουργεί ως Μουσείο και οργανώνει αξιόλογες εκδηλώσεις που ανασταίνουν την καλλιτεχνική του ζωή. Για τον εορτασμό των εκατό χρόνο από τη γέννηση του Καμύ (2013) στο σπίτι του Άγγελου και της Λητούς Κατακουζηνού οργανώθηκε η θατρική παράσταση «Σκιές και Φως: Αναμνήσεις από τον Αλμπέρ Καμύ» που είχε βασιστεί κυρίως στα κείμενά του: «Καλοκαίρι», «Επαναστατημένος Άνθρωπος» και «Ξένος».
[13] Λητώς Κατακουζηνού, Συντροφιά με τον AlbertCamus, Ίδρυμα Κατακουζηνού, Αθήνα 2013.
[14] Το ταξίδι στην Πάρο, παρόλο που είχα αποδεχτεί την πρόσκληση της Georgia Kotretsos και της Carolina Trigo, δεν μπόρεσα να το πραγματοποιήσω. Είχα στα χέρια τα εισιτήριά μου, υπεραστικά και ακτοπλοϊκά, την κράτηση στο ξενοδοχείο, και την ημέρα της αναχώρησής μου επεβλήθησαν στην Ελλάδα τα capital controls που ανέτρεψαν κάθε προγραμματισμό. Ήταν κι αυτή η συγκυρία μία επιπλέον μαρτυρία για τη ρευστότητα των πραγμάτων, για την αναθεώρηση της δυνατότητας μετακίνησης από το «εδώ» στο «εκεί»· γεγονός που επιβάλλει σε όλους μας να αναθεωρήσουμε την έννοια του «εξωτικού» προορισμού και να δούμε τους ευατούς μας ως εν δυνάμει πρόσφυγες ενός κόσμου που καθίσταται όλο και περισσότερο ανοίκειος.
[15] Το «νησί» έγινε θέμα και της λογοτεχνίας: Victoria Hislop, «The Island», Headline Review, United Kingdom, 2005. Το έργο μεταφέρθηκε και στην ελληνική τηλεόραση από το Mega Channel κατά την τηλεοπτική περίοδο 2010-2011.  
[16] Τα «Αισχύλεια» πραγματοποιήθηκαν για πρώτη φορά το 1975. Εξελίχθηκαν σε θερμό που τα τελευταία χρόνια έχει αναβαπτισθεί εξαιτίας της ποιότητας των εκδηλώσεων. Φέρει το όνομα του Αισχύλου, ο οποίος γεννήθηκε στην Ελευσίνα και ίσως συμμετείχε και στα Ελευσίνια Μυστήρια, στις λατρευτικές τελετές προς τιμήν της Δήμητρας και της Περσεφόνης.
[17] Μάριος Σπηλιόπουλος, «Ανθρώπων ίχνη. Προέλευσις, προσέλευσις, διέλευσις: Ελευσίνια-Αισχύλια 2008», Κείμενα Ευθύμιος Λαζόγκας, Μεταίχμιο, Αθήνα 2010.
[18] Ακόμη και σήμερα σε πολλά χωριά της Ελλάδας συνηθίζουν να βάζουν ένα μικρό νόμισμα στον νεκρό, τα «πορθμεία», το εισιτήριο για τον άλλο κόσμο.
[19] Η Χίος είναι και η ιδιαίτερη πατρίδα της Καλλιόπης Λεμού· γεννήθηκε στις Οινούσσες το 1951.
[20] Από τον «Μικρό Παρακλητικό Kανόνα εις την Υπεραγία Θεoτόκo,ψαλλoμένoυ εν πάση περιστάσει και εν θλίψει ψυχής».
[21] «Κορώνα μου», όχι γιατί η βενιζελική γιαγιά μου αγάπησε ξαφνικά τον βασιλιά, αλλά γιατί εγώ ήμουν «κορώνα» στο κεφάλι της. Προσφιλής προσφώνηση στη Μάνη και σήμερα.
[22] Eugène Delacroix, Σφαγή της Χίου, 1824, λάδι σε καμβά, 419 × 354 εκ., Μουσείο Λούβρου.

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Αυτός ήταν ο Κώστας...» – Λίγα λόγια για τον Κώστα Παπαϊωάννου από τον Άγγελο Στάγκο

«Αυτός ήταν ο Κώστας...» – Λίγα λόγια για τον Κώστα Παπαϊωάννου από τον Άγγελο Στάγκο

Το βράδυ της Δευτέρας 11 Μαρτίου, δύο χρόνια από τον θάνατο του δημοσιογράφου και εκδότη της εφημερίδας «Το Ποντίκι» (1979-2005), Κώστα Παπαϊωάννου (1938-2022), διοργανώθηκε στην Ένωση Συντακτών τιμητική εκδήλωση στη μνήμη του. Βασικοί ομιλητές ήταν οι (από αριστερά στη φωτογραφία) Μιχάλης Ιγνατίου, Αλέξης Παπαχελάς...

Η θεραπευτική και σωτηριακή διάσταση της Αισθητικής

Η θεραπευτική και σωτηριακή διάσταση της Αισθητικής

Η ικανότητα της Αισθητικής είναι να αποδιώχνει το κακό και μέσω της εμπειρίας του ωραίου να οδηγεί τους ανθρώπους σε αυτοαποκαλύψεις, σε γνωστικές περιπέτειες, αλλά και σε ιατρικές θεραπείες. Κεντρική εικόνα: O Δαβίδ του Μιχαήλ Άγγελου ©Wikipedia. 

Γράφει ο Δημο...

«Λογοτεχνικά περιοδικά»: Ποια είναι, ποιο το στίγμα τους, ποιοι τα βγάζουν – Μια απόπειρα καταγραφής των λογοτεχνικών περιοδικών που κυκλοφορούν σήμερα σε έντυπη μορφή

«Λογοτεχνικά περιοδικά»: Ποια είναι, ποιο το στίγμα τους, ποιοι τα βγάζουν – Μια απόπειρα καταγραφής των λογοτεχνικών περιοδικών που κυκλοφορούν σήμερα σε έντυπη μορφή

Σαράντα πέντε λογοτεχνικά περιοδικά: Τα μακροβιότερα, τα καινούργια, τα σπάνια. Μια απόπειρα καταγραφής των λογοτεχνικών και βιβλιολογικών περιοδικών που κυκλοφορούν σήμερα σε έντυπη μορφή, παρουσιάζοντας το πρώτο και το τελευταίο τεύχος από το καθένα. Μια αναδρομή, επίσης, σε ορισμένα από τα σημαντικότερα, που...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

«Γυναικεία Βραβεία non fiction 2024»: Ανακοινώθηκε η βραχεία λίστα

«Γυναικεία Βραβεία non fiction 2024»: Ανακοινώθηκε η βραχεία λίστα

Η νικήτρια του βραβείου Women's Prize για non-fiction βιβλία θα ανακοινωθεί στις 13 Ιουνίου. Κεντρική εικόνα, μια από τις υποψήφιες για το βραβείο: η συγγραφέας και αρθρογράφος Ναόμι Κλάιν © The University of British Columbia.

Επιμέλεια: Book Press

...
Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Για τα μυθιστορήματα «Strangers in the Night» (μτφρ. Μυρσίνη Γκανά) της Χέδερ Γουέμπ [Heather Webb], «Τα Μυστήρια της Μις Μόρτον Μόρτον» (μτφρ. Χρήστος Μπαρουξής) της Κάθριν Λόιντ [Catherine Lloyd] και «Κωδικός Coco» (μτφρ. Γιάννης Σπανδωνής) της Τζιόια Ντιλιμπέρτο [Gioia Diliberto]. Τρία μυθιστορήματα που μας μεταφ...

Ο «Νευρομάντης» του Ουίλιαμ Γκίμπσον μεταφέρεται στην οθόνη: μεγάλο συνδρομητικό κανάλι ανακοίνωσε ότι αγόρασε τα δικαιώματα

Ο «Νευρομάντης» του Ουίλιαμ Γκίμπσον μεταφέρεται στην οθόνη: μεγάλο συνδρομητικό κανάλι ανακοίνωσε ότι αγόρασε τα δικαιώματα

Το πασίγνωστο μυθιστόρημα του «πατέρα» του Cyberpunk Ουίλιαμ Γκίμπσον [William Gibson] «Νευρομάντης» αναμένεται να γίνει σειρά 10 επεισοδίων από το συνδρομητικό κανάλι Apple TV. Κεντρική εικόνα: ο συγγραφέας Ουίλιαμ Γκίμπσον © Wikipedia. 

Επιμέλεια: Book Press

...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Μακγκάφιν» του Βαγγέλη Γιαννίση (προδημοσίευση)

«Μακγκάφιν» του Βαγγέλη Γιαννίση (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Βαγγέλη Γιαννίση «Μακγκάφιν», το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 21 Μαρτίου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

ΤΟΥΡΙΣΤΑΣ
37.947408, 23.641584

 «Αφού σου ...


«Το μποστάνι του Μποστ» του Κωνσταντίνου Κυριακού (προδημοσίευση)

«Το μποστάνι του Μποστ» του Κωνσταντίνου Κυριακού (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο του Κωνσταντίνου Κυριακού «Το μποστάνι του Μποστ – Μια σύνθεση / συμπλήρωση / διασκευή κειμένων του Μποστ», το οποίο κυκλοφορεί σε λίγες μέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...

«Όλα μαύρα» της Δήμητρας Παπαδήμα (προδημοσίευση)

«Όλα μαύρα» της Δήμητρας Παπαδήμα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Δήμητρας Παπαδήμα «Όλα μαύρα», το οποίο θα κυκλοφορήσει την επόμενη εβδομάδα από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Τι είμαστε εμείς μπροστά σε αυτά τα κτήνη, ρε; Τι είμαστε; Άγιοι. Και φόνο να...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Για τα μυθιστορήματα «Strangers in the Night» (μτφρ. Μυρσίνη Γκανά) της Χέδερ Γουέμπ [Heather Webb], «Τα Μυστήρια της Μις Μόρτον Μόρτον» (μτφρ. Χρήστος Μπαρουξής) της Κάθριν Λόιντ [Catherine Lloyd] και «Κωδικός Coco» (μτφρ. Γιάννης Σπανδωνής) της Τζιόια Ντιλιμπέρτο [Gioia Diliberto]. Τρία μυθιστορήματα που μας μεταφ...

Επανάσταση 1821: 11 βιβλία για τον Αγώνα των Ελλήνων

Επανάσταση 1821: 11 βιβλία για τον Αγώνα των Ελλήνων

Ενόψει της 25ης Μαρτίου, επιλέγουμε έντεκα βιβλία που μας βοηθούν να κατανοήσουμε τα περίπλοκλη όσο και μοναδική διαδοχή γεγονότων που ήταν η Ελληνική Επανάσταση. Kεντρική εικόνα: έργο του Λουντοβίκο Λιπαρίνι «Ο όρκος του λόρδου Βύρωνα στο Μεσολόγγι» (περίπου 1850), μουσείο Μπενάκη.

...
Ιστορίες από τη Χώρα των Χρυσανθέμων: 10 λογοτεχνικά έργα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ανοίγουν παράθυρα στον κόσμο της Ιαπωνίας

Ιστορίες από τη Χώρα των Χρυσανθέμων: 10 λογοτεχνικά έργα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ανοίγουν παράθυρα στον κόσμο της Ιαπωνίας

Όσο μακρινή κι αν φαντάζει η Ιαπωνία, δεν παύει να μας ελκύει, μεταξύ άλλων και για την ιδιαίτερη και τολμηρή λογοτεχνία της. Από τον κλασικό Καουαμπάτα έως τον ευφάνταστο Μουρακάμι, επιλέγουμε δέκα βιβλία που κυκλοφόρησαν σχετικά πρόσφατα και μπορούν να μας ανοίξουν νέα παράθυρα στον κόσμο του Ανατέλλοντος Ήλιου. K...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

02 Απριλίου 2023 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα μεγαλύτερα μυθιστορήματα όλων των εποχών: 20 έργα-ποταμοί από την παγκόσμια λογοτεχνία

Πολύτομα λογοτεχνικά έργα, μυθιστορήματα-ποταμοί, βιβλία που η ανάγνωσή τους μοιάζει με άθλο. Έργα-ορόσημα της παγκόσμιας πεζογραφίας, επικές αφηγήσεις από την Άπω Ανατ

ΦΑΚΕΛΟΙ