Ανθρωπότητα, μια απροσδόκητα αισιόδοξη ιστορία, του Ρούτγκερ Μπρέγκμαν

Aνήκω σε αυτούς που δεν βλέπουν απλώς το ποτήρι μισογεμάτο, αλλά που ξέρουν ότι θα γεμίσει ξανά ώς επάνω, και θα γεμίζει συνέχεια, ες αεί. Δεν υπάρχει, ούτε υπήρξε ποτέ, άλλος τρόπος για να προχωρήσει η ιστορία: η πρόοδος είναι νομοτέλεια, και πάντα κάθε αύριο είναι καλύτερο από όλα τα χθες μαζί — δεν υπάρχουν εξαιρέσεις εδώ. Η σύγκριση οποιασδήποτε παλαιότερης, πόσο δε μάλλον αρχαίας, περιόδου με το σήμερα, και σε οποιονδήποτε τομέα (την ιατρική, την τεχνολογία, τον αλφαβητισμό, τα δικαιώματα, τη γνώση, τη δυνατότητα να ταξιδεύεις — κυριολεκτικά: τα πάντα), πάντα θα κάνει το παλιό να κοκκινίζει.

Όμως, όπως ένα ευχάριστο ψέμα είναι πάντα πιο «εμπορικό» από μια δυσάρεστη αλήθεια, έτσι συμβαίνει και με κάθε διαπίστωση περί τού εγγενώς καλού πεπρωμένου της ανθρωπότητας, κατά έναν, φαινομενικά μόνο, αντίστροφο τρόπο: δεν την προσέχει σχεδόν κανείς. Όπως ακριβώς μάς είναι πολύ πιο εύκολο, οικτίροντας το παρόν μας, να θαυμάζουμε όψεις του παρελθόντος που φαντάζουν στα μάτια μας σπουδαίες, ειδυλλιακές, πνευματικές, «οικολογικές», «προοδευτικές» κ.ο.κ., αφαιρώντας από το συγκείμενο όλη τη θλίψη, τη δυσπραγία, τη βία και τον θάνατο που τις συνόδευε, έτσι και με τις επικρατούσες απόψεις για το πόσο κακός είναι ο άνθρωπος, πόσο έτοιμος για αίμα και καταστροφή, πόσο θηριώδης μπορεί να γίνει (και πόσο κακός, υποτίθεται, γίνεται!) αν του δοθούν οι κατάλληλες ευκαιρίες. Το παλιό και καλά αποταμιευμένο «homo homini lupus» είναι ένα μότο που πουλάει και θα πουλάει πάντα καλά.

Μόνο που δεν ισχύει.

Ποτέ δεν ίσχυσε. Το αντίθετο συμβαίνει: οι άνθρωποι στηρίζονται ο ένας στον άλλον για να προοδεύσουν συνολικά, και για να «φτάσουν στ’ αστέρια», όλοι μαζί — έτσι έκαναν πάντα, και έτσι θα συνεχίσει να συμβαίνει. Δεν μπορεί να γίνει διαφορετικά: είναι στη φύση μας.

Μα ναι: δεν πουλάει αυτό. Όμως, δεν πουλάει όπως δεν πουλάει και η «είδηση» ότι σήμερα δεν έγινε κανένας φόνος (ας πούμε στην Ελλάδα), ενώ υπήρχαν κάπου δέκα-έντεκα εκατομμύρια «υποψήφιοι δολοφόνοι» και —γιατί όχι;— όλες οι κατάλληλες συνθήκες. Ναι, προφανώς και δεν είναι είδηση το ότι δεν σκοτώσαμε κανέναν σήμερα: είναι ο τρόπος μας να ζούμε και να προχωράμε μπροστά αυτός, είναι ο τρόπος της ειρηνικής ανθρωπότητας.

Ένα βιβλίο που δεν χαίρεσαι μόνο να το διαβάζεις, αλλά και να το κρατάς· ή ακόμη και να το χαζεύεις.

Όλη αυτή η μακροσκελής εισαγωγή έγινε για να φανεί ο θαυμασμός μου, και η χαρά μου, για το υπέροχο βιβλίο του Rutger Bregman, την «Ανθρωπότητα», που κυκλοφορεί από τον Κλειδάριθμο σε μία εκπληκτική έκδοση μεγάλου σχήματος, με σκληρό εξώφυλλο και σε άψογη μετάφραση από τον μετρ Μιχάλη Μακρόπουλο — ένα βιβλίο που δεν χαίρεσαι μόνο να το διαβάζεις, αλλά και να το κρατάς· ή ακόμη και να το χαζεύεις.

Αλλά κυρίως χαίρεσαι όταν, μπροστά στα έκπληκτα μάτια σου, διαλύει μύθους που για τον ένα ή τον άλλο λόγο (πολύ συχνά: για απλούς, ιδιοτελείς σκοπούς…) πιέζουν τους ανθρώπους να χάνουν την «πίστη» τους στον άνθρωπο — εντέλει, στον ίδιο τους τον εαυτό. Ο Bregman θα πάρει πολλούς από αυτούς τους μύθους και θα τους ξεψαχνίσει μέχρις εσχάτων.

Θα ξεκινήσει, για παράδειγμα, από τη Νέα Ορλεάνη και τον τυφώνα Κατρίνα — για να πάρουμε ένα από τα πιο «απλά» περιστατικά που εξετάζει. Λοιπόν, δεν υπάρχει σχεδόν ούτε ένας ενήλικος σήμερα στη γη, που να μην είναι σίγουρος πως, μετά την αδιανόητη εκείνη φυσική καταστροφή, η πόλη ρημάχτηκε από την αναρχία και από πλιατσικολόγους. Για όσους παρακολουθούσαμε επί ημέρες τα σχετικά ρεπορτάζ από την τηλεόραση και τις εφημερίδες, η εικόνα των συμμοριών που ρήμαζαν σπίτια και έκλεβαν περιουσίες έχει μείνει χαραγμένη στη μνήμη μας.

Μόνο που η αλήθεια είναι 100% διαφορετική.

Όταν χτύπησε η Κατρίνα τη Νέα Ορλεάνη, και για όλες τις υπόλοιπες ημέρες, δεν σημειώθηκε κανένα τέτοιο περιστατικό! Δεν είχαμε φονικά, δεν είχαμε πλιάτσικο. Το αντίθετο συνέβη: οι άνθρωποι συνασπίστηκαν, βοήθησαν ο ένας τον άλλον, σημειώθηκαν άπειρες πράξεις θάρρους και φιλανθρωπίας. Δηλαδή ό,τι ακριβώς συμβαίνει σε όλες τις ανάλογες περιπτώσεις μειζόνων καταστροφών. Σε όλες. Σε όλο τον πλανήτη.

Το αποκαλυπτικό αυτό βιβλίο θα εξετάσει ενδελεχώς πολλά τέτοια φαινόμενα, πολλές «κοινά παραδεδεγμένες αλήθειες» που είναι απολύτως εσφαλμένες. Εξ ου και ο Yuval Noah Harari στο blurb του εξωφύλλου λέει, «Το βιβλίο που ήταν για μένα πρόκληση και με έκανε να δω με φρέσκια ματιά την ανθρωπότητα». Είμαστε σίγουροι πως το ίδιο θα συμβεί και με σχεδόν όλους τους αναγνώστες του.

Ακόμη και με όσους αγαπούν τον «Άρχοντα των Μυγών» — όπως τον αγαπάμε κι εμείς άλλωστε.

Αλήθεια, ρωτάει ο Bregman, θα γυρίσουν πράγματι στην αγριότητα ένα τσούρμο παιδιά που θα τύχει να ναυαγήσουν σε ένα νησί; Θα αναγορεύσουν κάποιον ανάμεσά τους σε αρχηγό και θεό, θα τιμωρήσουν τους ανυπότακτους και θα κυλήσουν στη βία, υποταγμένα στο «σκοτάδι που υπάρχει στην καρδιά του ανθρώπου»;

Υπάρχει σκοτάδι στην καρδιά του ανθρώπου;

Όχι, δεν υπάρχει σκοτάδι στην καρδιά του ανθρώπου. Το σκοτάδι είναι υλικό της λογοτεχνίας, υλικό του σινεμά — της τέχνης. Οι άνθρωποι γενικά είναι μια χαρά.

Το βιβλίο, τώρα, είναι βέβαια ένα αριστούργημα, ο Γουίλιαμ Γκόλντινγκ σπουδαίος (και δικαίως τιμημένος με το Νόμπελ), αλλά — αλλά ώς εδώ. Ποτέ καμία ομάδα παιδιών (ή ενηλίκων) δεν θα συμπεριφερόταν όπως τα παιδιά στον «Άρχοντα». Για την ακρίβεια, ποτέ δεν το έχει κάνει. Όποτε συνέβη κάτι παρόμοιο, οι άνθρωποι —μεγάλοι ή παιδιά— συμπεριφέρθηκαν με αλτρουισμό και συνεργάστηκαν από την πρώτη-πρώτη στιγμή, προστατεύοντας τους πιο αδύναμους και φροντίζοντας όποιον έδειχνε να χάνει το κουράγιο του. Αυτό που θα κάναμε κι εμείς. Αυτό που θα έκαναν και όλοι οι γνωστοί μας, και οι γείτονές μας, και οι άγνωστοί μας.

Έφαγαν οι κάτοικοι της Νήσου του Πάσχα όλα τους τα ζώα και ξεχέρσωσαν τη γη τους κόβοντας μέχρις ενός τα δέντρα του νησιού για να μετακινήσουν τα πελώρια αγάλματά τους, με αποτέλεσμα να μην έχουν να φάνε και να αφανιστούν; (Ακούγεται απίθανο, αλλά αυτό πιστεύει όλος ο κόσμος που κάπως, κάπου, διάβασε ένα άρθρο για τη Νήσο του Πάσχα). Χμμ… όχι, τίποτε τέτοιο δεν συνέβη. Οι φιλήσυχοι εκείνοι ιθαγενείς έπεσαν θύματα δουλεμπόρων και, εν συνεχεία, των ασθενειών που κόλλησαν στα δουλεμπορικά. Είχαν χρειαστεί ένα πολύ μικρό ποσοστό των δέντρων του νησιού για να κουβαλάνε τα αγάλματα.

Ο Ρούτγκερ Μπρέγκµαν είναι από τους πλέον εξέχοντες νεαρούς ιστορικούς στην Ευρώπη. Έχει προταθεί δύο φορές για το διακεκριµένο Ευρωπαϊκό Βραβείο Τύπου (European Press Prize) για τα κείµενά του στο The Correspondent, ενώ άρθρα του έχουν δηµοσιευτεί στις Washington Post και The Guardian. Η οµιλία TED του Bregman, µε τίτλο «Η φτώχεια δεν είναι έλλειµµα χαρακτήρα· είναι έλλειψη ρευστού», έχει πάνω από τρία εκατοµµύρια παρακολουθήσεις. Κατατάχθηκε δέκατος στη λίστα του Big Issue µε τα κορυφαία εκατό πρόσωπα που φέρνουν την αλλαγή, για το 2020.

Ο Bregman θα συνεχίσει με πολλά-πολλά παραδείγματα, ξεζουμίζοντάς τα και φτάνοντας μέχρι το μεδούλι κάθε περίπτωσης. Το απολαμβάνει, αν και το έργο που ανέλαβε δεν είναι καθόλου εύκολο. Όμως απολαμβάνει τη δουλειά του ερευνητή, του κοινωνιολόγου-ψυχολόγου ντετέκτιβ, που ξέρει ότι υπάρχει ένα ψέμα εδώ, ένα ψέμα που κολλάει εύκολα στο μυαλό των ανθρώπων, και δεν θα σταματήσει μέχρι να το αποκαλύψει. Εξ ου και, συχνά, μένεις με ανοιχτό το στόμα όταν γκρεμίζονται μπροστά στα μάτια σου μύθοι για τους οποίους πολύ απλά «έκοβες το χέρι σου» πως ήταν αληθινοί. Γιατί; Γιατί είχαν ενταχθεί κατά 100% σε αυτό που λέμε ποπ κουλτούρα. Έγιναν βιβλία, και τραγούδια, και ταινίες, και σειρές στην τηλεόραση. Τα είδες, τα διάβασες και τα τραγούδησες όλα αυτά. Και είσαι σίγουρος πως είμαστε κακοί, villain, και πως, δοθείσης ευκαιρίας, θα γίνουμε κι εμείς διαβολικοί δεσμοφύλακες έτσι και μας βάλεις σε μια ψεύτικη φυλακή για να τους παριστάνουμε, την ώρα που κάποιοι άλλοι θα έχουν επιλεγεί για να παίξουν τον ρόλο των κρατουμένων.

Επειδή αυτό το τελευταίο κάτι μάς θυμίζει, ας αφήσουμε τον Bregman να μιλήσει:

«Είναι 15 Αυγούστου του 1971. Στη Δυτική Ακτή, λίγο πριν από τις δέκα το πρωί, ισχυρή δύναμη της αστυνομίας του Πάλο Άλτο σηκώνει εννέα νεαρούς απ’ τα κρεβάτια τους. Οι πέντε συλλαμβάνονται για κλοπή και οι τέσσερις για ένοπλη ληστεία. Οι γείτονες κοιτούν έκπληκτοι καθώς οι αστυνομικοί κάνουν σωματική έρευνα στους νεαρούς, τους φορούν χειροπέδες και τους μεταφέρουν στα περιπολικά που περιμένουν. Αυτό που δεν αντιλαμβάνονται οι παριστάμενοι είναι πως ό,τι συμβαίνει είναι μέρος ενός πειράματος. Ενός πειράματος που θα μείνει στην ιστορία ως μια από τις πλέον διαβόητες επιστημονικές μελέτες. Ενός πειράματος που θα γίνει πρωτοσέλιδη είδηση, και ύλη για εκατομμύρια πρωτοετείς φοιτητές. Εκείνο το ίδιο απόγευμα, οι υποτιθέμενοι εγκληματίες —στην πραγματικότητα αθώοι σπουδαστές— κατεβαίνουν τα πέτρινα σκαλιά του Κτιρίου 420 ως το υπόγειο του Τμήματος Ψυχολογίας του πανεπιστημίου. Μια πινακίδα τούς καλωσορίζει στην «ΚΟΜΗΤΕΙΑΚΗ ΦΥΛΑΚΗ ΤΟΥ ΣΤΑΝΦΟΡΝΤ». Στη βάση της σκάλας περιμένει μια άλλη ομάδα από εννέα σπουδαστές που όλοι φορούν στολή και γυαλιά ηλίου καθρέφτες. Σαν τους σπουδαστές με τις χειροπέδες, βρίσκονται εκεί για να βγάλουν λίγο επιπλέον χαρτζιλίκι. Όμως αυτοί οι σπουδαστές δεν θα παραστήσουν τους κρατούμενους. Τους έχει ανατεθεί ο ρόλος των φυλάκων. Διατάζουν τους κρατούμενους να γδυθούν κι έπειτα τους βάζουν στη σειρά γυμνούς στον διάδρομο. Τους περνούν αλυσίδες γύρω από τους αστραγάλους, νάιλον σκούφους στα μαλλιά, και ο καθένας παίρνει έναν αριθμό με τον οποίο θα του απευθύνονται στο εξής. Τέλος, τους δίνουν μια ποδιά να φορέσουν και τους κλείνουν σε κελιά, ανά τρεις. Ό,τι συμβαίνει ύστερα θα προκαλέσει παγκόσμια αίσθηση. Μέσα σε μερικές μέρες, το Πείραμα Φυλάκισης του Στάνφορντ θα βγει εκτός ελέγχου και θα αποκαλύψει κάποιες ζοφερές αλήθειες για την ανθρώπινη φύση. […] Μια εξέγερση των κρατουμένων αντιμετωπίστηκε με πυροσβεστήρες από τους φύλακες, και, τις ημέρες που ακολούθησαν, οι φύλακες επινόησαν κάθε λογής μεθόδους για να σπάσουν το ηθικό των κατωτέρων τους. Σε κελιά που έζεχναν ανθρώπινα περιττώματα, οι κρατούμενοι ένας ένας υπέκυπταν στα αποτελέσματα της στέρησης ύπνου και του εξευτελισμού, ενώ οι φύλακες απολάμβαναν την εξουσία τους. Ένας τρόφιμος, ο κρατούμενος 8612, βγήκε εκτός εαυτού. Κλοτσώντας την πόρτα του κελιού του, ούρλιαζε: «Χριστέ μου, καίγομαι μέσα μου! Δεν το καταλαβαίνετε; Θέλω να βγω έξω! Δεν αντέχω κι άλλη νύχτα! Δεν το αντέχω άλλο!» […] Τι συνέβη; Σήμερα μπορείτε να βρείτε την απάντηση σχεδόν σε οποιοδήποτε διδακτικό σύγγραμμα εισαγωγής στην ψυχολογία. Και σε μπλοκμπάστερ του Χόλιγουντ, σε ντοκιμαντέρ στο Netflix και σε μεγα-μπεστ σέλερ σαν το «The tipping point» («Το σημείο καμπής») του Μάλκολμ Γκλάντγουελ. Ή μπορείτε να περάσετε από τον ψύκτη νερού στο γραφείο σας, όπου θα βρείτε κατά πάσα πιθανότητα κάποιον να σας κατατοπίσει. Η απάντηση έχει πάνω κάτω ως εξής. Στις 15 Αυγούστου του 1971, μια ομάδα από συνηθισμένους σπουδαστές μεταμορφώθηκαν σε τέρατα. Όχι επειδή ήταν κακοί άνθρωποι, αλλά γιατί τους έβαλαν σε μια κακή κατάσταση. «Μπορείς να πάρεις φυσιολογικούς ανθρώπους από καλά σχολεία, ευτυχισμένες οικογένειες και καλές γειτονιές, και να επηρεάσεις έντονα τη συμπεριφορά τους», μας λέει ο Γκλάντγουελ, «απλώς αλλάζοντας τις βασικές συνθήκες της ζωής τους». Ο Φίλιπ Ζιμπάρντο θα έπαιρνε όρκο αργότερα ότι κανένας δεν μπορούσε να είχε υποψιαστεί ότι το πείραμα θα έβγαινε τόσο πολύ εκτός ελέγχου. Ύστερα, αναγκάστηκε να συμπεράνει ότι όλοι είμαστε ικανοί για τις πλέον αποτρόπαιες πράξεις. Ό,τι συνέβη στο υπόγειο του Πανεπιστημίου του Στάνφορντ έπρεπε να γίνει αντιληπτό, έγραψε, «ως “φυσική” συνέπεια του να φοράς τη στολή ενός “φύλακα”».

Λοιπόν, πράγματι όλοι το ξέρουμε αυτό το περιστατικό. Είναι κομμάτι της κοινής μας κουλτούρας. Αλλά… αλλά συνέβησαν πράγματι έτσι τα πράγματα; Λοιπόν, η απάντηση είναι: ΟΧΙ. Είναι όλο φτιαχτό. Και το κεφάλαιο αυτό, το 7ο, είναι από τα πιο χαρακτηριστικά — αξίζει να αγοραστεί το βιβλίο και μόνο γι’ αυτό. Ο Bregman, που ερευνά τα πραγματικά γεγονότα και τις μαρτυρίες βήμα-βήμα, σαν άλλος Πουαρό, είναι εκρηκτικός και αποκαλυπτικός όταν φτάνει στην αλήθεια και μας την παρουσιάζει ως έχει. (Και πάντα με απόλυτη τεκμηρίωση για ό,τι και αν λέει: από το προηγούμενο απόσπασμα απαλείψαμε όλους τους δείκτες σημειώσεων που παραπέμπουν στη σχολιασμένη βιβλιογραφία και στις πηγές).

Το βιβλίο είναι μεγάλο: θα το διαβάζετε χωρίς διακοπή μεν (αυτό είναι βέβαιο) αλλά επί ημέρες. Ωστόσο σταματάμε εδώ, γιατί ξεπεράσαμε κατά πολύ το όριο των λέξεων που πρέπει να έχει ένα ενημερωτικό σημείωμα για ένα βιβλίο. Διαβάστε το πάντως, αξίζει πραγματικά.

Κλείνουμε με δυο λόγια, πάλι του συγγραφέα, από τον Επίλογό του:

«Λαμβάνοντας υπόψη τα πιο πρόσφατα στοιχεία της ψυχολογίας και της βιολογίας, της αρχαιολογίας και της ανθρωπολογίας, της κοινωνιολογίας και της ιστορίας, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι για χιλιετίες οι άνθρωποι έχουν καθοδηγηθεί από μια εσφαλμένη εικόνα του εαυτού τους. Εδώ και πολύ καιρό υποθέτουμε ότι είμαστε εγωιστές, ότι είμαστε κτήνη και κάτι ακόμη χειρότερο. Εδώ και πολύ καιρό πιστεύουμε ότι ο πολιτισμός είναι ένα λεπτό επίχρισμα που θα ραγίσει με την παραμικρή πρόκληση. Τώρα ξέρουμε ότι αυτή η άποψη για την ανθρωπότητα, και τούτη η οπτική της Ιστορίας, είναι ολωσδιόλου μη ρεαλιστικές. […] Ένας καλύτερος κόσμος δεν αρχίζει με εμένα αλλά με όλους μας, και το βασικό μας καθήκον είναι να φτιάξουμε διαφορετικούς θεσμούς. Άλλες εκατό συμβουλές για το πώς θα ανελιχθούμε επαγγελματικά ή πώς θα φανταστούμε έναν τρόπο για να πλουτίσουμε δεν θα μας βγάλουν πουθενά. Παρ’ όλα αυτά, ένας φίλος με ρώτησε αν η συγγραφή αυτού του βιβλίου άλλαξε τη δική μου άποψη για τη ζωή και συνειδητοποίησα ότι η απάντηση είναι ναι».

Και η δική μου απάντηση, ως αναγνώστη, είναι επίσης ναι.

ΥΓ. Αλλά δεν αντιστεκόμαστε να πούμε κάτι ακόμα, που ψάχναμε χρόνια την ευκαιρία να το μοιραστούμε δημόσια. Λοιπόν, τα μισά αστυνομικά μυθιστορήματα που κυκλοφορούν σήμερα —για να μη μιλήσουμε για τις ταινίες— έχουν για πρωταγωνιστή και θέμα τους έναν κατά συρροήν δολοφόνο, έναν serial killer. Μιλάμε για δεκάδες χιλιάδες βιβλία και για άπειρες ταινίες — πολλά εκ των οποίων είναι και πάρα πολύ καλά βιβλία (και κάποιες από τις ταινίες είναι επίσης καλές). Θα έλεγε κανείς πως οι serial killer είναι μάστιγα, πως από στιγμή σε στιγμή θα μπει ένας στο σπίτι μας και θα μας σφάξει. Λοιπόν, στις ΗΠΑ, όπου βρίσκονται και οι περισσότεροι, αυτή τη στιγμή θεωρείται πως υπάρχουν κάπου σαράντα (40) τέτοιοι διαταραγμένοι άνθρωποι. Εκ των οποίων ένα ποσοστό μόνο θα προχωρήσει και σε νέα απόπειρα φόνου. Για να το πούμε αλλιώς: το ποσοστό τους στο άθροισμα των βίαιων εγκλημάτων είναι στατιστικώς ασήμαντο. Ενώ το ποσοστό τους στην πεζογραφία και στο σινεμά του είδους είναι κολοσσιαίο. Είμαστε βέβαιοι πως ο Bregman θα χαμογελούσε μ’ αυτή την παρατήρηση.