Ταξιδεύοντας πάνω στη σχεδία ενός βιβλίου

Η Σχεδία κι η Κιβωτός

Ήρωες της Οδύσσειας μαζί με μορφές από την ιστορία του έθνους, την ιστορία της λογοτεχνίας ή την καθημερινή ιστορία, ενώνοντάς τους ανά δύο με έναν ειρμό αρκετά ελεύθερο και υπαινικτικό.

Τα Τελευταία Νέα από την Ιθάκη περιλαμβάνουν είκοσι έξι ολιγοσέλιδα διηγήματα, το καθένα εκ των οποίων φέρει ως τίτλο ένα πρόσωπο απ’ την Οδύσσεια. Το πρόσωπο αυτό συνοδεύεται με μια ιδιότητα κι ένα απόσπασμα από το έπος που φωτίζει την σχέση του εκάστοτε ομηρικού ήρωα με το συγκεκριμένο διήγημα. Ο συγγραφέας μας εξομολογείται στο «Υστερόγραφο» του βιβλίου πως τη σύλληψη της αρχικής ιδέας (καθώς και την μετάφραση κάθε αποσπάσματος) την οφείλει στον προσφάτως εκλιπόντα Δ. Ν. Μαρωνίτη, όταν ο τελευταίος ανέγνωσε δημόσια στο Αρχαίο Ωδείο της Πάτρας τη μετάφραση από την ε ραψωδία της Οδύσσειας (Οδυσσέως Σχεδία). Τότε ο συγγραφέας συνειδητοποίησε ότι «οι ήρωες ή οι λιγότερο ήρωες της Οδύσσειας δεν είναι για ρηχά ή λιμνάζοντα νερά. Καθένας από αυτούς διεκδικεί την ατομική του "σχεδία" για να ξανοιχτεί στο πέλαγος της ιστορίας και να φτάσει άλλος ναυαγός κι άλλος σώος, ως τις μέρες μας».

Κι εγώ σαν «σχεδία» είδα αυτό το βιβλίο, σαν μια σχεδία ή μια Κιβωτό που κατασκεύασε ο Ακρίβος για να διασώσει «ζευγάρια» ηρώων: ήρωες της Οδύσσειας μαζί με μορφές από την ιστορία του έθνους, την ιστορία της λογοτεχνίας ή την καθημερινή ιστορία, ενώνοντάς τους ανά δύο με έναν ειρμό αρκετά ελεύθερο και υπαινικτικό. Έτσι, ο Τηλέμαχος «δένεται» με το τσιγγανάκι που νοσταλγεί το σπίτι του, ο Λαέρτης με τον Κολοκοτρώνη, όταν σπαράζει για τον αδικοχαμένο του γιο, ο Μέντορας με τον Καβάφη, όταν προσπαθεί να προστατεύσει και να καθοδηγήσει έναν νεότερο αγαπημένο του, η Πηνελόπη με μια νιόπαντρη που έχασε τον άντρα της στην Κατοχή. Μέσω αυτής της σχεδίας-Κιβωτού ο Ακρίβος στην πραγματικότητα επιχειρεί να διασώσει τον κρίκο που ενώνει το παρελθόν με το παρόν, την Ιστορία με την ιστορία, τον συλλογικό με τον ατομικό μύθο.

Νεωτερικότητα: φόρμα και περιεχόμενο

Η αναζωογόνηση των παλαιών μύθων και η μεταλαμπάδευσή τους σε νέα, σύγχρονα περιβάλλοντα, έχει υπάρξει ως αίτημα του μοντερνισμού με χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτό του Οδυσσέα, του Τζέημς Τζόυς, ενώ αξίζει να θυμηθούμε το αντίστοιχο ελληνικό κίνημα νεωτερικότητας που εγκαινιάστηκε με το Μυθιστόρημα του Σεφέρη.

Η αναζωογόνηση των παλαιών μύθων και η μεταλαμπάδευσή τους σε νέα, σύγχρονα περιβάλλοντα, έχει υπάρξει ως αίτημα του μοντερνισμού με χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτό του Οδυσσέα, του Τζέημς Τζόυς, ενώ αξίζει να θυμηθούμε το αντίστοιχο ελληνικό κίνημα νεωτερικότητας που εγκαινιάστηκε με το Μυθιστόρημα του Σεφέρη – ένα ποιητικό έργο με 24 ποιήματα που λειτουργούσαν ως ψηφίδες ενός μύθου εμβαπτισμένου στην Ιστορία. Ο Κώστας Ακρίβος, με ευρεία φιλολογική παιδεία, εγγράφει συνειδητά τις δικές του «μυθιστορίες» στα βήματα αυτού του «νέου λόγου», μια προσπάθεια που σε αυτό το βιβλίο δεν περιορίζεται στο περιεχόμενο (τη σύζευξη δηλαδή των παλαιών μύθων με τη σύγχρονη εκδοχή τους) αλλά ανακλάται ποικιλοτρόπως και στη μορφή.

Τα Τελευταία νέα από την Ιθάκη χρησιμοποιούν μια ευρεία ποικιλία από φόρμες. Το διήγημα «Μέντορας, ο φίλος», επί παραδείγματι, είναι γραμμένο υπό μορφήν επιστολών που στέλνει ο Καβάφης στον νεότερο προστατευόμενό του. Ο «Ελπήνορας, ο άτυχος» χρησιμοποιεί τη μορφή του ημερολογίου. Τα διηγήματα «Ναυσικά, η πριγκίπισσα» και «Μενέλαος, ο βασιλιάς» έχουν τη μορφή ντοκουμέντου, μιμούμενα στο ύφος και τη γλώσσα ένα προικοσύμφωνο το πρώτο, και μια σειρά αστυνομικών διαταγών το δεύτερο. Στο «Αντίνοος, ο μνηστήρας» αντιδιαμετρικά παραβάλλονται δυο αφηγήσεις που σχετίζονται με τον εμφύλιο, με την παράθεση στο τέλος των δύο blogs από τα οποία προέρχονται.

Αφηγηματική επιδεξιότητα και όραμα

Αν δεχτούμε πως πατρίδα του συγγραφέα, αλλά και όλων μας είναι η γλώσσα, τότε εδώ η περιπλάνηση στη γλώσσα αποτελεί κι αυτή ένα «ταξίδι» σαν αυτό του Οδυσσέα κι έτσι υπηρετεί ουσιαστικά το όραμα του βιβλίου.

Κι αν τα ντοκουμέντα στέκουν στη μια άκρη της λογοτεχνικής πλάστιγγας, εκείνης που μιμείται πιο πειστικά την πραγματικότητα και διεκδικεί εύσημα αντικειμενικότητας, στην άλλη άκρη είναι η ποίηση, με την υποκειμενική της ματιά να «τραγουδάει» την αντανάκλαση των πραγμάτων στον καθρέφτη της ματιάς του ατόμου, όπως στον «Φήμιο, τον τραγουδιστή». Εδώ το διήγημα-ποίημα μιλάει για το επάγγελμα του χασάπη, ένα εξαιρετικό, κατά τη γνώμη μου, δείγμα ποιητικής γραφής από μέρους του Ακρίβου, που αποκαλύπτει μια σχεδόν ακροβατική ευχέρεια να κινείται ανάμεσα στα διάφορα είδη και τις φόρμες γραφής, χρησιμοποιώντας κάθε φορά τη γλώσσα που αρμόζει στην ιστορική περίοδο καθώς και στο μορφωτικό επίπεδο και την καταγωγή του αφηγητή, αφηγούμενος άλλοτε με χιούμορ κι άλλοτε με αποστασιοποιημένη σοβαρότητα, εναλλάσσοντας πρωτοπρόσωπη με τριτοπρόσωπη γραφή, χαρίζοντας αφηγηματική φωνή ακόμα και σε μια αιωνόβια ελιά, στο διήγημα «Ευρύκλεια, η τροφός».

Ο κίνδυνος που εγκυμονεί ένα τέτοιο μεγαλεπήβολο μορφολογικά και υφολογικά εγχείρημα είναι να εξαντλήσει τις προθέσεις του σε αυτή την «επιδεξιότητα», να γίνει δηλαδή ένα παιγνιώδες ξεδίπλωμα μιας τεράστιας πράγματι βεντάλιας αφηγηματικών εκδοχών και δυνατοτήτων. Όμως αν δεχτούμε πως πατρίδα του συγγραφέα, αλλά και όλων μας, είναι η γλώσσα, τότε εδώ η περιπλάνηση στη γλώσσα αποτελεί κι αυτή ένα «ταξίδι» σαν αυτό του Οδυσσέα κι έτσι υπηρετεί ουσιαστικά το όραμα του βιβλίου.  

Ο Κώστας Ακρίβος

Η πανταχού παρούσα κι απούσα πατρίδα

«Να νοσταλγείς τον τόπο σου, ζώντας στον τόπο σου, τίποτε δεν είναι πιο πικρό», γράφει ο Σεφέρης στις Μέρες Γ΄ κι αυτό το απόσπασμα επιλέγει ως μότο για να ξεκινήσει τα Τελευταία Νέα από την Ιθάκη ο Ακρίβος. Ταξιδεύοντάς μας ο συγγραφέας σε πλείστους ιστορικούς και λογοτεχνικούς «σταθμούς» αυτού του νόστου, μιλώντας μέσα από όλα τα πρόσωπα αυτής της περιπέτειας, θέτοντας μέσω της πλοκής ερωτήματα για το νόημα της πατρίδας και του ταξιδιού, δεν θα μπορούσε παρά να τερματίσει με το πρόσωπο του Οδυσσέα.

«Τι σε μέλει εσένανε από πού είμαι εγώ;» τραγουδάει ο Σλιμ Γκέιλαρντ, ένας Κουβανός τραγουδιστής από Έλληνα πατέρα κι Αφροκουβανή μητέρα, το λογοτεχνικό εδώ alter ego του Οδυσσέα που προσδίδει στον διαχρονικό ήρωα οικουμενικότητα. Κι αν οι εισαγωγικοί στίχοι του Σεφέρη υποβάλουν μια μελαγχολική ατμόσφαιρα «απώλειας» της πατρίδας όντας στην πατρίδα, το τελευταίο διήγημα είναι ποτισμένο με το αίσθημα της χαράς, με το αίσθημα του ανήκειν σε μια πατρίδα που ταξιδεύει σαν σχεδία σε όλο τον κόσμο. «Ευτυχισμένος που έκανε το ταξίδι του Οδυσσέα», ας παραθέσω κι εγώ με τη σειρά μου έναν στίχο του Σεφέρη κι ας τον παραλλάξω λίγο: «Ευτυχισμένη που έκανα το ταξίδι του Οδυσσέα μέσα από ετούτο το βιβλίο». Άξιζε τον κόπο.

* Στη φωτογραφία ο πίνακας The Return of Odysseus (Homage to Pintoricchio and Benin), 1977, του Romare Bearden.

* Η ΕΛΕΝΑ ΜΑΡΟΥΤΣΟΥ είναι συγγραφέας και εκπαιδευτικός.

Απόσπασμα από το βιβλίο

«Πρωτάνοιξα τα μάτια στις σφαγές του πρώτου πολέμου, στα μεγάλα φόβια. Τότες, τι ήμουνα εγώ τότες; Ένα πλάσμα τόσο δα μικρούτσικο, έτσι να φύσαγε πιο δυνατά ο τραμουντάνης, θα με σήκωνε πατόκορφα και θα με ξερίζωνε. Στο μεγάλο μαχαίρι το ’22 είχα πετάξει μπόι, είχα δέσει για τα καλά, χώραγε να μπει κατωθέ μου άντρας ψηλός κι ολόρθος. Τότες θυμάμαι, είδα τους πρώτους ξεριζωμένους. Ίσα που πρόφτασαν να γλιτώσουν το μαχαίρι. Έρχονταν μέσα από τα κύματα, το μάτι τους ορθάνοιχτο απ’ την τρομάρα. Ένας τους σήκωσε το χέρι και μ’ έδειξε. «Εκεί, σ’ εκείνη την ελιά να πάμε να κουρνιάσουμε». Ήρθαν, μπήκαν κάτω απ’ τον ίσκιο μου τον λιγοστό, πήραν μιαν ανάσα. Κι ύστερα έμπηξαν τα κλάματα».

Τελευταία νέα από την Ιθάκη
Κώστας Ακρίβος
Μεταίχμιο 2016
Σελ. 280, τιμή εκδότη €14,40

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΑΚΡΙΒΟΥ